Over Multatuli. Delen 5-6

[p. 58]

Paul Vincent
Multatuli en Rizal nader bekeken

In het laatste hoofdstuk van zijn monografie over Multatuli^1. geeft Peter King een kort overzicht van diens - vaststaande of mogelijke - invloed op een aantal Nederlandse en buitenlandse schrijvers, waaronder de Filippijn José Rizal (1861-96). Rizals beide autobiografisch gekleurde Spaanstalige romans, Noli me tangere,^2. die in het jaar van Multatuli's dood verscheen, en het vervolg ervan, El filibusterismo (1891),^3. maken eveneens gebruik van fictie om koloniaal wanbeleid en onrecht aan de kaak te stellen. Rizals aanklacht deed zelfs zo'n hevige ‘rilling door het land’ gaan dat hij in 1896 op grond van een verzonnen beschuldiging van opruiing tot opstand gefusilleerd werd. Prof. King stelt de traditionele vertelstructuur van Noli me tangere - terecht - tegenover het zwierige raffinement van Max Havelaar: bij Rizal wordt het ‘Gothic melodrama’^4. van verhaal en ontknoping deels verteld door één enkele consequente stem, die weliswaar

1. Multatuli (New York, 1972), p. 141.

2. Berlin, 1887. Engelse vertaling door C. Derbyshire, The Social Cancer (Londen, 1912); opnieuw vertaald door L.M. Guerrero onder de titel The Lost Eden (New York, 1961).

3. Engelse vertaling C. Derbyshire, The Reign of Greed (Londen, 1912); opnieuw vertaald door L.M. Guerrero onder titel The Subversive (Bloomington, Ind., 1962).

4. Vgl. J.E. Michener in zijn woord vooraf bij The Lost Eden. Het verhaal kan - erg vereenvoudigd - als volgt worden samengevat:
Juan Crisóstomo Ibarra, zoon van een bemiddeld Filippijns gezin, keert na zijn Spaanse studietijd terug met aantekeningen voor een boek van Koloniale studies op zak en met plannen om een school op te richten in zijn dorp. Bij zijn aankomst ontdekt hij dat zijn vader in de gevangenis overleden is nadat hij een machtige frater, Padre Dámaso, beledigd had. Ibarra's plannen stuiten op het verzet van de fraters en bij het leggen van de eerste steen van de dorpsschool ontkomt hij op het nippertje als een zwaar gewicht vlak naast hem neerstort. Woedend gemaakt door het sarren van Dámaso gaat hij hem in het openbaar te lijf en wordt bijgevolg geëxcommuniceerd. Zijn verloving met María Clara, die de dochter heet te zijn van een rijke beschermeling van de fraters, Capitán Tiago, wordt afgebroken, en zij wordt als bruid beloofd aan een jonge Spanjaard. De sinistere Padre Salvi, in het geheim hartstochtelijk verliefd op María Clara, organiseert een opstand waarbij hij Ibarra weet te betrekken. De opstand wordt bloedig onderdrukt en Ibarra gevangen genomen. Hij ziet kans te ontsnappen en na een laatste ontmoeting met María Clara, die er intussen achter gekomen is dat haar ware vader Dámaso is, ontvlucht hij het land, hierbij geholpen door de zelfopoffering van de bandiet Elias, wiens leven hij eens gered had. María Clara weet Dámaso ertoe over te halen haar in een klooster te laten gaan liever dan met een ander dan Ibarra te trouwen.

[p. 59]

vaak ironiseert maar bijna altijd terughoudend^5. is, deels treffend gedramatiseerd in dialogen die tot karaktertekening, ontwikkeling van het verhaal, en politieke uiteenzetting dienen. Niettemin acht King het niet uitgesloten, op grond van enkele thematische en andere aanknopingspunten en van het feit dat beide auteurs de feitelijke onaanvechtbaarheid van hun werk in gelijkluidende termen verdedigd hebben,^6. dat Rizal de Havelaar vóór het schrijven van zijn werk gekend heeft, hetzij in het origineel hetzij in vertaling.^7.

Aangezien de hiermee geopperde mogelijkheid van beïnvloeding teruggaat op een particuliere suggestie mijnerzijds, voel ik mij genoodzaakt om in het kort verslag af te leggen van de resultaten van een onderzoek naar ten eerste, Rizals lectuur, voorzover deze zich uit biografische bronnen en uit zijn meertalige correspondentie laat achterhalen, en ten tweede, de roman zelf.

José Rizal y Mercado Alonso, een Tagalog van gedeeltelijk Chinese afkomst en een van de stamvaders van het moderne Aziatische nationalisme, was een enorm energieke en veelzijdige figuur: de lijst van zijn interessen ziet eruit als een waarachtig ‘pak van Sjaalman’. Nadat hij in Manila leerling was geweest van de Jezuïeten, volgde hij een opleiding als arts in Spanje en daarna in Frankrijk, reisde een groot deel van Europa en Noord-Amerika af, en bestudeerde intensief de antropologie, geschiedenis en filologie van Zuidoost-Azië. In deze laatste studie werd hij sterk gemotiveerd door een verlangen om de waarde van de oeroude autochtone beschaving van zijn werelddeel aan te tonen, in een tijd toen de traditionele Spaanse ethnologie de inboorlingen nauwelijks als mens beschouwde.^8.

5. Juist deze terughoudendheid maakt het boek, volgens E.A. Peers in A Handbook to the Study and Teaching of Spanish (Londen, 1938), p. 292. ‘intellectually superior’ aan Max Havelaar. ‘It [Noli] has a thesis, but does not insist; if the facts be accepted as substantially true, Rizal's conclusion is inevitable’. Een uitzondering hierop vormt hoofdstuk XI, met zijn reeks rhetorische vragen naar wie in feite het hoogste woord voert in het stadje van San Diego, en zijn ondubbelzinnige antwoord; de fraters.

6. Multatuli, in Volledige werken (Amsterdam, 1950-), I, p. 293: ‘wederlegging der HOOFDSTREKKING van mijn werk is onmogelyk!’; Rizal, in een Franstalige brief d.d. 3 maart 1887, geciteerd door W.E. Retana, Vida y escritos del dr. José Rizal (Madrid, 1907), p. 126.

7. In 1887 had Rizal de keus tussen vertalingen in het Engels (1868) en in het Frans (1876), naast de onvolledige en erg onnauwkeurige Duitse versie van T. Stromer uit 1875, die Multatuli de laconieke opmerking ontlokte: ‘Ik stel voor hem [de vertaler] tot beroemde buitenlandse schrijver te benoemen.’ (VW. I, p. 309). Een gedeeltelijke Spaanse vertaling, die al in 1876 op verschillende plaatsen aangekondigd werd, heb ik nergens kunnen achterhalen. Vgl. The Athenaeum (30 november 1876) en De Nederlandse Spectator (20 januari 1877).

8. In dit artikel wordt verwezen naar Epistolario rizalino (Manila, 1938) en voor aanvullende brieven, waaronder die van Rizals correspondenten, naar Escritos de José Rizal (Manila, 1961).

[p. 60]

Daarnaast was hij een verdienstelijk amateurbioloog en ingenieur, en een begaafd tekenaar en beeldhouwer. Niet in de laatste plaats was hij ook een geducht talenkenner. Een herdenkingsartikel roemt zijn vaardigheid in het Frans, Italiaans, Engels, Duits, Latijn, Japans en Nederlands, naast zijn moedertaal, het Tagalog, en verschillende andere Filippijnse talen, alsmede een behoorlijke kennis van het Grieks, Hebreeuws, Arabisch Sanskrit en Russisch.^9. Van jongsaf was hij een allesverslindende lezer met een bijzondere voorkeur voor romans,^10. en tijdens zijn twee verblijven in Europa - in 1882-87 en 1888-91 - verzamelde hij grote hoeveelheden boeken in vele talen. De gedeeltelijke katalogus die hij van zijn bibliotheek samenstelde vermeldt, naast verschillende geschiedkundige en andere gespecialiseerde werken in het Nederlands, G. Kuypers' Grammaire néerlandaise ('s-Gravenhage, 1878).^11.

Met Nederlanders schijnt Rizal voor het eerst in aanraking te zijn gekomen tijdens de overtocht naar Europa in 1882. Er waren er verschillende onder zijn medepassagiers en hoewel hij slechts in gebrekkig Frans met hen van gedachten kon wisselen, kon hij blijkbaar goed met ze overweg. Een van zijn biografen tekent nogal gewichtig hierbij aan dat ‘his growing fondness for the Dutch, while not entirely free from his interest in the blonde pubescent jongedames, already suggested what was to become a lifelong admiration for the hearty yet serious, not to say solemn Teuton.’^12. Nadat hij al een begin had gemaakt met de studie van het Engels en het Duits, schrijft hij, in een brief aan zijn grote vriend en beschermer, de gezaghebbende Oostenrijkse filippinist Ferdinand Blumentritt (1853-1913): ‘... Holländisch werde ich auch lernen, da wir auch Holländer in der Nachbarschaft haben und sie so viel über uns geschrieben haben.’^13. Pas een jaar of vier later komt hij daar echter op terug, alweer in een brief aan Blumentritt, als hij schrijft dat hij gevolg heeft gegeven aan zijn voornemen om Nederlands te gaan leren en naar Nederland geschreven heeft ‘um das neue Werk von Kern zu bekommen’.^14. Door deze vertraging wordt de waarschijnlijkheid dat Rizal de oorspronkelijke Havelaar gelezen heeft vóór het schrijven van de Noli - waarvan de klassieke status evenals die

9. La Independencia (25/10/1898), geciteerd door Retana, op. cit., p. 70, die de lijst aanvult met Portugees, Catalaans, Zweeds en Chinees.

10. Vgl. A. Craig, Rizal's Own Story (Manilla, 1916), p. 50.

11. E.A. de Ocampo, Rizal as a Bibliophile (Manila, 1960), p. 44.

12. L.M. Guerrero, The First Filipino. A Biography of José Rizal (Manila. 1969), p. 94.

13. Escritos. II/2, deel la, p. 9.

14. Brussel, 17 april 1890, Epistolario, IV/2, p. 552. J.H.C. Kern (1833-1917), de bekende filoloog en orientalist, had in het vorige jaar twee artikelen gepubiceerd over de afstamming van de Maleis-polynesische volkeren, in het Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië en in de Verslagen en mededelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen. Waarschijnlijk wordt met ‘werk’ één van die stukken bedoeld.

[p. 61]

van het Nederlandse werk erkend wordt door gebruik van bepaalde lidwoord en de afkorting van de titel - aanzienlij k minder. Kennis van een vertaling wordt hierdoor echter niet uitgesloten.

Dat Rizal Max Havelaar wel degelijk gelezen heeft, en er diep van onder de indruk gekomen is, bewijst een brief aan Blumentritt, gedateerd 6 december 1888, uit Londen, waar hij in het British Museum Filippijnse geschiedenis studeerde:

‘Das Buch Multatuli's, welches ich dir senden werde, als bald wie (sic) ich es bekommen [kann], is ausserordentlich reizend. Kein Zweifel, es ist meinem weit überlegen. Nur, da der Verfasser selbst ein Niederländer ist, so sind die Angriffe nicht so heftig wie meine; aber es ist viel künstlicher, viel feiner, obgleich [es] nur eine Seite von dem niederländischen Leben auf Java entblösst.’^15.

Rizal geeft de meerderheid van Multatuli in literair opzicht dus grif toe, terwijl hij met zijn bezwaren precies de vinger legt op het fundamentele verschil in hun standpunt ten aanzien van de koloniale werkelijkheid, maar in hun geheel suggereren zijn opmerkingen sterk dat hij het boek pas heel kort geleden, d.w.z. na voltooiing van zijn eigen roman, ontdekt heeft. Blumentritt kent het boek niet en wil het graag ontvangen: ‘...da ich gegen die Angreifer von “Noli me tangere” losgehen will, da kann mich jenes Buch wohl nützen.’^16. Veertien dagen later, nadat het hem niet gelukt is een exemplaar in Engeland te bemachtigen, schrijft Rizal: ‘Ich will [es] auch im Holländischen (sic) bestellen, denn du verstehst auch diese Sprache, wenn [es] keins giebt mehr (sic), schreibe ich nach Paris, um zu wissen, ob eine Übersetzung davon existiert.’^17. Wat heel waarschijnlijk maakt dat Rizal zelf het boek in de Engelse vertaling van Alphons Nahuys (1868) gelezen had, hoewel hij Blumentritt uiteindelijk toch maar een Nederlandse uitgave toestuurde, met de aanbeveling: ‘das Buch wird dich sicherlich interessieren.’^18.

Dank zij deze vingerwijzingen naar het meest waarschijnlijke tijdstip waarop Rizal Max Havelaar heeft gelezen komt dat boek nauwelijks meer in aanmerking als directe inspiratiebron voor Noli me tangere. Misschien kunnen de aanwezige aanknopingspunten - d.i. waar het niet om een

15. Ibid., p. 362.

16. Leitmeritz, 10 december 1888, Escritos II/2, deel la, p. 413. Vreemd genoeg schijnt Blumentritt geen gebruik te hebben gemaakt van het boek in zijn verdediging van de roman van zijn vriend, El noli me tangere de Rizal (Barcelona, 1889). In zijn brochure suggereert Blumentritt dat er door degenen die Rizal zijn kritiek op Spanje kwalijk nemen, met twee maten gemeten wordt: was Rizal zelf een Spanjaard, oeweert Blumentritt, dan zou de reactie minder heftig zijn. Hij haalt vervolgens het vernietigende beeld aan dat Zola van zijn landgenoten geeft in Nana, maar het feit dat hij een voor de hand liggend voorbeeld als Max Havelaar onvermeld laat, doet vermoeden dat hij het boek niet gelezen had.

17. Londen, 25 december 1888, Epistolario IV/2, p. 368.

18. Londen. 14 januari 1889. Ibid., p. 378.

[p. 62]

puur toeval gaat, zoals in het geval van Rizals titel, die ondubbelzinnig verwijst naar Joh. 20:17 en niets uit te staan heeft met het pseudoniem van Douwes Dekker - tenslotte bevredigender verklaard worden vanuit gemeenschappelijke antecedenten. Onder de vele uiteenlopende schrijvers die aangewezen worden als invloeden op Rizal^19. zijn er n.l. twee die even vaak in verband met Multatuli genoemd worden. Dit zijn ten eerste, Harriet Beecher Stowe, wiens ‘sketches from life’ zulke efficiënte propaganda waren geweest tegen de slavernij in Uncle Tom's Cabin (1852), dat ze beide auteurs voor de geest zullen hebben gestaan als roemrijk precedent, zo niet als model;^20. en ten tweede - nog veelzeggender - de Franse feuilletonschrijver en sociaal hervormer Eugène Sue (1804-57). Sue's fel anti-jezuïtische Le juif errant (1844-45), dat Rizal in zijn Madrileense studententijd gelezen heeft, was een van de eerste impulsen tot het schrijven van de Noli, terwijl Rodolphe, de menslievende aristocratische held van Les mystères de Paris (1842-43), duidelijke sporen heeft nagelaten in de portretten van zowel Havelaar als de quichoteske Ibarra.^21.

Met ziet zich hoe dan ook bij een onderzoek naar mogelijke rechtstreekse beïnvloeding van Rizal door Multatuli welhaast gedwongen de aandacht te richten op Rizals tweede roman, El filibusterismo.^22.

19. L.Y. Yabes, in de Handelingen van een International Conference on Rizal, gehouden 4-8 december 1961 (Manila, 1961), p. 231, noemt Dickens, Thackeray, Hugo, Sue, Dumas père, Pérez Galdós. Valera, Beecher Stowe en Melville.

20. Vgl. Uncle Tom's Cabin, hoofdstuk XLV, ‘Concluding Remarks’, en A Key to Uncle Tom's Cabin (1853). Max Havelaar - toen nog in wording - werd door zijn auteur beschreven als ‘een protest tegen onze positie als de hut van Oom Tom tegen de slavernij’ (brief aan Tine, 28 september 1859, VW, X, p. 62, en aan het eind van het Saïdjah-verhaal wordt Oom Tom uitdrukkelijk genoemd (ibid., p. 256).

21. Vgl. C. Derbyshire in zijn inleidend woord bij The Social Cancer, p. xxx-xxxi. Sue's prins Djalma-figuur uit Le juif errant typeert in het Saïdjah-verhaal het exotische beeld van het Oosten dat men in Europa koestert, en zowel in ‘Woutertje’ - Erika - als in Vorstenschool - Louise - is de invloed van de Franse schrijver te bespeuren (vgl. H.A. Gomperts, ‘Grensverkeer met kitsch en subliteratuur’. Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde (1969-70), 7-9). Multatuli's verschuldigdheid èn de limieten ervan blijken uit de opmerking: ‘O die Sue, die dief! 't Is waar, hy is my in 't schryven vóór geweest - maar ook alleen in 't schryven’ (VW, IX, p. 157).

22. ‘Filibustero’, evenals het Engelse ‘freebooter’ waarschijnlijk afgeleid uit het Nederlandse ‘vrijbuiter’, werd aanvankelijk gebruikt als aanduiding van zekere zeerovers in het Karaïbisch gebied, maar in de negentiende eeuw was men de term langzamerhand gaan gebruiken voor elke tegenstander van het Spaanse koloniaal beheer - de zin waarin het door Rizal wordt gebezigd. Het woord werd daarop opnieuw ingevoerd in het Amerikaans Engels in de vorm ‘filibuster’, en betekende ten eerste, buitenlandse huursoldaten die deel namen aan militaire expedities naar Zuid-Amerika, en ten tweede, een taktiek van obstructie in de senaat. Het laatstgenoemde gebruik, dat geheel losstaat van dat van Rizal, dateert van 1882 (vgl. The Shorter Oxford Dictionary (Oxford, 1933) I, p. 698).

[p. 63]

Bij zijn terugkeer naar de Filippijnen in 1887 had Rizal ontsteld meegemaakt dat zijn eerste boek - al werd het in het begin openlijk verkocht - binnen korte tijd wegens godslasterlijkheid en opruiing verboden werd en dat een groot deel van de oplage in beslag werd genomen en vernietigd. Waarschijnlijk heeft hij toen al een vervolg overwogen, en dit werd vier jaar later voltooid in Brussel en in Gent, waar Rizal bijna een jaar gewoond heeft en waar het boek ook uitgegeven is.^23.

Met zijn opdracht aan de nagedachtenis van drie Filippijnse priesters die bij een muiterij in 1872 terechtgesteld waren - een opdracht die feitelijk hun door de overheid bepleite betrokkenheid bij de opstand in twijfel trekt - slaat El filibusterismo van meet af een grimmiger toon aan dan zijn voorganger. De ingewikkelde intrige van de Noli ontbreekt^24. en voor sommige commentatoren heeft het boek meer weg van een verhandeling dan van een roman,^25. wat doet denken aan de bekende karakterisering van Max Havelaar als ‘pamflet’ door D.H. Lawrence.^26. Dit laatste verwijt lijkt nogal overdreven: het moge dan ontegenzeggelijk waar zijn dat de lichte satire van het vroegere werk vaak vervangen wordt door bitter sarcasme,^27. en dat veel gesprekken de neiging hebben uit te dijen tot onevenredig lange tirades, die niet - zoals in de Havelaar - functioneel zijn,^28. maar slechts vertragend werken op de voortgang van het verhaal, niettemin heeft het boek heel wat verdiensten als roman. Men denke aan de manier waarop provinciale benepenheid, bigotterie en politiek gekuip opgeroepen worden, bv. aan het ‘hof’ van de Spaanse Kapitein-Generaal in hoofdstuk XI. De aanhef van het boek, een uitvoerige vergelijking tussen een oude, opgekalefaterde stoomboot, die met veel moeite de snelstromende

23. Het boek werd, volgens het titelblad, uitgegeven door ‘Boekdrukkerij F. Meyer-Van Loo, Vlaanderenstraat 67’.

24. Ibarra keert terug uit een jarenlange ballingschap in Centraal-Amerika vermomd als een rijke juwelenkoopman en onder de valse naam Simoun. Hij brengt het al gauw tot vertrouweling van de Kapitein-Generaal, maar probeert in het geheim de onrust aan te stoken door ervoor te zorgen dat het leven van de bevolking zoveel mogelijk vergald wordt. Een studentenvereniging, die op bescheiden hervormingen heeft aangedrongen, wordt bijzonder hardhandig aangepakt en een van de leden, Basilio, de enige die de ware identiteit van Simoun weet, wordt tot zondebok gemaakt en gevangengenomen. Nadat het bericht van de dood van María Clara in het klooster hem bereikt heeft, organiseert Simoun een bomaanslag op de Kapitein-Generaal tijdens een trouwfeest. Als deze mislukt slaat hij zwaargewond op de vlucht en pleegt in vertwijfeling zelfmoord.

25. Retana, op. cit., p. 201.

26. In zijn inleiding bij de Engelse vertaling van W. Siebenhaar (New York, 1927), herdrukt o.a. in Max Havelaar, vertaald door R. Edwards (Leiden/ Londen/ New York. 1967).

27. C. Derbyshire, The Reign of Greed, p. xxxv.

28. Vgl. M. Janssens, ‘Retarderende structuurelementen in “Max Havelaar”’, Forum der letteren 6/4 (november 1965). 187-200.

[p. 64]

Pasigrivier afslingert naar Manila, en het Schip van Staat, is zeker een ‘Stern’ waardig.

De betrekkelijk zwartgallige visie van dit vervolg komt het duidelijkst tot uiting in de hoofdfiguur: de opvliegende maar gematigde Ibarra is hier gemetamorfoseerd in de cynisch berekenende Simoun, de revolutionair - ongenuanceerd maar pakkend voorgesteld - die tot elke prijs het systeem omver wil werpen en niets dan minachting heeft voor goedbedoelend maar machteloos idealisme (zie hoofdstuk VII).

Maar wat de lezer, die op zoek is naar eventuele verwantschap met Max Havelaar, nog het meeste opvalt is dat noch het extremisme van de hoofdfiguur noch het nietsontziende betoog - dat het Spaanse bestuur in de Filippijnen gedoemd is als het zijn tegenwoordige koers blijft volgen -^29. enige ‘radicalisering’ van de verteltechniek met zich meebrengen. Deze blijft doorgaans even anoniem en terughoudend als in het vorige boek - op één passage na, die verdient nader bekeken te worden. In hoofdstuk X wordt het verhaal verteld van de boer Cabesang Tales, die na genadeloos uitgezogen te zijn door zijn Dominicaanse pachtheren en als gevolg van een reeks dure processen van zijn land te zijn verdreven, in wanhoop de vertegenwoordiger van de fraters, de nieuwe huurder en diens vrouw vermoordt en daarna overloopt naar de tulisanes (bandieten). Opeens wordt het verhaal onderbroken door een uitroep:

‘Komt tot bedaren, vredelievende bewoners van Kalamba! U heet geen van allen Tales, u hebt geen van allen iets misdaan! U heet Luis Habaña, Matias Belarmino, Nicasio Eigasini, Cayetano de Jesús, Mateo Elejorde, Leandro López, Antonio López, Silvestre Ubaldo, Manuel Hidalgo, Paciano Mercado, uw naam is het hele dorp Kalamba. U hebt uw akkers ontgonnen en daar hebt u uw levenslage arbeid, uw spaargeld, uw slapeloze nachten en ontberingen aan ten koste gelegd. Nu zijn ze u ontstolen, u bent uit uw huizen verdreven, en de anderen mogen u zelfs geen gastvrijheid verlenen! Zijn nemen geen genoegen met het recht te schenden, de heilige gewoonten van uw land hebben zij met voeten getreden! Spanje en de Koning hebt u altijd trouw gediend, en toen u in hun naam om recht vroeg werd u zonder vorm van proces uitgebannen, aan de omarmingen van uw vrouwen en de liefkozingen van uw kinderen ontrukt! Een ieder van u heeft meer geleden dan Cabesang Tales, en toch is geen van u recht geschied! Men heeft u noch medelijden noch menselijkheid getoond - u bent tot voorbij het graf vervolgd zoals Mariano Herbosa! U mag huilen of lachen, daar in die schone eilanden waar u doelloos een onzekere toekomst tegemoetzwerft! Spanje, het grootmoedige Spanje, bewaakt u, en vroeg of laat zal u recht geschieden!’^30.

Hier dringt de werkelijkheid met geweld het verhaal binnen: Kalamba, Rizals eigen geboortedorp, was in 1890 getuige geweest van een twist tussen huurders en hun pachtheren, de fraters, waarbij velen van zijn vrienden en familieleden - o.a. zijn vader, Paciano Mercado - betrokken

29. Vgl. Multatuli's latere opvattingen VW I, p. 301 vv.

30. The Reign of Greed, pp. 86-7 (Nederlandse vertaling door mij, P.V.).

[p. 65]

waren. Er werden bijgevolg troepen verzonden om het dorp te straffen door de Kapitein-Generaal, Valeriano Weyler, die later berucht zou worden om zijn wrede optreden in Cuba. Door deze uitbarsting krijgt de fictieve ellende van Tales iets van de exemplarische kracht van die van Saïdjah en Adinda, hoewel het verhaal veel minder gestyleerd en de tegenstelling van verschillende soorten ‘waarheid’ minder uitgewerkt wordt. Rizal noemt bovendien man en paard, terwijl ‘Steen’ zich tevreden stelt met de algemene bewering dat ‘wat verdichtsel is in 't byzonder, waarheid wordt in 't algemeen.’^31.

Doet de tegenstelling van fictie en werkelijkheid denken aan Saïdjah, het verontwaardigde beroep op de Spaanse troon herinnert sterk aan Multatuli's beroep op Willem III, in wiens naam ‘miljoenen mishandeld en uitgezogen’ worden. De peroratie aan het einde van Max Havelaar kan best nagewerkt hebben in Rizal, hoewel men uiteraard voorzichtig tewerk moet gaan bij het beoordelen van oppervlakkige overeenkomsten zoals de nadrukkelijke, herhalende stijl, want het gaat hier tenslotte om algemene kenmerken van het retorische genre. Onze kennis van het noodlot dat Rizal uiteindelijk overkwam maakt zijn vertrouwen in de goede trouw van Spanje zo mogelijk nog ironischer dan dat van Multatuli in de reactie van de Nederlandse regering op zijn onthullingen. En toch, zelfs op dit ogenblik van hoogst persoonlijke, niet-fictieve, betrokkenheid - Rizal heeft uit naam van zijn familie een petitie ingediend in Madrid - blijft zijn rol duidelij k eerder die van een ‘vertelinstantie’^33. dan die van een expliciete verteller: geen ‘ik, Rizal’ neemt hier het woord om de fictie te vernietigen. Die fictie gaat verder of er helemaal geen onderbreking was geweest, de auctoriale tirade achterlatende als een aberratie, een op zichzelf staande afwijking van de ‘tact’ van de rest.^34. Rizal keert al heel gauw terug tot een traditionele verteltrant en doet geen verdere poging om verbeelding en feitelijke mededeling te contrasteren of te verdoezelen.

Nog een - thematische - echo is het protest van een ‘hoge ambtenaar’ (hoofdstuk XXXI) tegen het veroordelen tot gevangenisstraf van een niet eens erg radicale student. De ambtenaar dient zijn ontslag in en vertrekt naar Spanje nadat hij gewaarschuwd heeft dat een opstand zowel onvermijdelijk als gerechtvaardigd is tenzij het systeem ingrijpend veranderd wordt. Maar deze ‘goede Spanjaard’ is een betrek-^32.

31. VW I, p. 255.

33. Een - heel nuttig - onderscheid tussen een persoonlijke auctoriale ‘verteller’ en een alleswetende maar onpersoonlijke ‘vertelinstantie’ wordt gemaakt door T. Anbeek in zijn recente proefschrift over de verteltechniek in de laat-negentiende-eeuwse roman, De schrijver tussen de coulissen (Amsterdam, 1978).

34. Het woord is van Percy Lubbock, geciteerd door Anbeek, op. cit., p. 48.

32. A. Craig, The Lineage, Life and Labours of José Rizal, Philippine Patriot (Manila, 1913), p. 161 vv.

[p. 66]

kelijk perifere figuur en doet nauwelijks iets af aan de indruk dat - welke overeenkomsten van visie er ook mogen bestaan tussen Multatuli en Rizal - de rechtstreekse invloed van Max Havelaar op de inhoud, stijl en structuur van het werk van Rizal miniem gebleven is.

Mag men überhaupt van overeenkomsten spreken? Douwes Dekker overleed twee dagen voordat Noli me tangere voltooid werd, en hoe hij op het werk van een medeopstandeling zou hebben gereageerd, kan men alleen maar raden. Het kan haast niet anders dan dat hij veel waardering zou hebben gehad voor de intellectuele en literaire kracht van Rizals protest, waarvan hij ongetwijfeld gebruik zou hebben gemaakt in de levenslange guerillaoorlog die hij met het Nederlandse establishment voerde. Daartegenover moest hij tegelijkertijd wel inzien, zoals Rizal dat uitdrukkelijk doet in zijn korte reactie op Max Havelaar, dat zij als schrijvers aan verschillende kanten stonden van de afgrond die koloniserenden scheidt van gekoloniseerden. Hoezeer hij zich ook vereenzelvigde met de Javanen en hun zaak, Douwes Dekker bleef deel uitmaken van het koloniale stelsel, en was zelfs persoonlijk geïnteresseerd bij het in stand houden ervan - althans in het begin, toen er nog hoop op herbenoeming bestond.^35. Rizal daarentegen, hoe groot zijn trouw en genegenheid t.o.v. Spanje ook mochten zijn, ondervond de zware koloniale onderdrukking aan den lijve, in een land waar volgens de vogelvrij verklaarde Elias in hoofdstuk XXVI van Noli met tangere, ‘je je hoofd òf moet bukken òf verliezen’.

Zowel Multatuli als Rizal is het erom begonnen tastbare onrechtvaardigheden te bestrijden, en wel op de meest doeltreffende manier. Beiden zijn erop uit, in de boeken waar zijn hun faam in hoofdzaak aan te danken hebben, het ontoereikende te laten zien van een bepaald soort dromerig idealisme, hoe bewonderenswaardig ook. Zo distantieert Multatuli zich van de ‘vliegenreddende dichter’ Havelaar, terwijl Rizal - minder direct - Ibarra tot Simoun vervormt. Toch behouden zij allebei een in de grond idealistisch geloof in het vermogen van de literatuur veranderingen te bereiken die het blijven werken binnen het systeem ontzegd zijn. Beiden zijn wat Miguel de Unamuno van Rizal zei: ‘helden van de gedachte, niet van de daad,’^36. wier inzichten veeleer op lange termijn doorwerkten dan tot

35. In De raadselachtige Multatuli (Amsterdam, 1976), p. 76 vv. werpt W.F. Hermans een sceptische blik op het zg. ‘antikolonialisme’ van Douwes Dekker.

36. Vgl. Retana, op. cit., p. 476. Multatuli, in een brief die hij aan Mimi schreef kort na het mislukken van de Poolse opstand van 1863, toen hij nog met het plan speelde zich als vrijwillige bij Garibaldi aan te melden, laat zien hoezeer een actiever soort heroïsme hem bekoorde, maar tegelijkertijd hoe hij zijn eigen beweegredenen doorzag en wantrouwde: ‘Ik heb noch met Polen noch met Italie te maken. Ik wensch Italie, en wenschte Polen te gebruiken, om held te worden of zooiets.’ (VWXI, p. 113). Ik ben dank verschuldigd aan prof. dr. R.P. Meijer, die mijn aandacht op deze passage vestigde.

[p. 67]

onmiddellijke practische politieke gevolgen leidden.^37.

Gezien hun verschillende uitgangspunten en achtergronden hoeft het ons nauwelijks te verbazen dat beider ‘idealisme’ hen verschillende kanten op voerde. Terwijl ‘Insulinde’ temidden van zijn vele andere beslommeringen een steeds verder wijkende fata morgana werd voor de verbitterde ‘dubbele banneling’ in Duitsland, bleek voor Rizal de band met ‘de parel van de Stille Oceaan, ons verloren Eden’^38. tòch sterker dan angst of desillusie en trok hem terug naar zijn geboorteland. Hier stichtte hij in 1892 zijn ‘Liga filipina’ en vier jaar later moest hij, net als Elias en Simoun, zijn leven offeren voor de bevrijding van zijn geliefde eilanden - ironisch genoeg na het uitbreken van een opstand waar hij geen onmiddellijk deel aan had en op een moment waarop hij besloten had zijn ballingschap op een afgelegen eiland te verlaten en als legerarts te gaan dienen op Cuba.^38.

‘Rizal’

37. Hoewel het Spaanse bestuur in de Filippijnen Rizal slechts twee jaar heeft overleefd, werd het 1946 voordat de eilanden uiteindelijk bevrijd werden van Amerikaanse voogdij. Deze afloop had Rizal trouwens zelf voor een deel voorspeld in een reeks artikelen, ‘Filipinas dentro de cien años’, die in 1889-90 in het emigrantenblad La Solidaridad in Madrid verscheen.

38. Vgl. Rizals gedicht ‘El último adiós’ (Het laatste afscheid), dat hij kort voor zijn executie in de gevangenis schreef.

38. Vgl. Rizals gedicht ‘El último adiós’ (Het laatste afscheid), dat hij kort voor zijn executie in de gevangenis schreef.