Over Multatuli. Delen 3-4

[p. 62]

Muziek en onweer

Minnebrieven, Van Oorschot f 15.-

Multatuli heeft met zijn debuut Max Havelaar (1860) zijn naam voorgoed gevestigd - zijn reputatie is er voor altijd door bepaald. Douwes Dekker klaagt erover dat de mensen hem altijd maar weer lastig vielen met de vraag naar ‘iets moois, zoals het verhaal van Saïdjah’. Op het ogenblik kan de boekhandel een stuk of vijf Havelaar-uitgaven leveren, maar voor de meeste van de duizenden bladzijden die Dekker óók nog heeft geschreven, ben je aangewezen op de volledige werken, toch altijd f 225. -. Zo'n serie is dat geld best waard, maar een boek dat uitsluitend in die vorm te koop is heeft er het leven voor een deel bij ingeschoten: het bestaat nog bijna alleen voor specialisten. Dit geldt bij Multatuli voor de Millioenenstudiën en de Specialiteiten (dat nu juist tegen die specialisten is gericht), maar sinds kort niet meer voor Minnebrieven, dat weer afzonderlijk verkrijgbaar is.

Minnebrieven is tijdens Multatuli's leven zeven keer gedrukt tegen de Havelaar vijf maal, maar in onze tijd wordt het nog maar zelden gelezen. De titel, bij de verschijning in 1861 misschien een lokkertje voor kopers die op een schandaal uitwaren, veroorzaakte later verwarring met de uitgaven van Multatuli's brieven en documenten. Men weet eigenlijk niet meer dat het hier gaat om een boek waarin wel allerlei brieven staan afgedrukt en ook andere documenten te vinden zijn, maar dat al met al toch verzonnen is. Kan men het een (brieven) roman noemen? In elk geval een fictief werk, zegt de doctorandus, hoewel de brieven wel iets weghebben van Dekkers werkelijke correspondentie, en je aan de echtheid van de documenten niet hoeft te twijfelen.

Minnebrieven is - onder meer - een vervolg op Max Havelaar. Voor wie de Havelaar niet kent zal veel in de Minnebrieven onduidelijk blijven. Het personage Max Havelaar is ook hoofdpersoon in Minnebrieven. We lezen de correspondentie tussen Max en zijn vrouw Tine, en beiden schrijven bovendien met een zekere Fancy, op wie Max verliefd is. Deze briefwisseling is geïnspireerd door die tussen Dekker, de echte Tine en zijn nichtje Sietske Abrahamsz. Maar zouden we de verzonnen brieven vergelijken met de reële (in de volledige werken), dan zouden er grote verschillen blijken.

In de fictieve brieven aan Tine verwerkt Max bewijsstukken en andere documenten die te maken hebben met de zaak van Lebak. Hij stuurt haar een ‘brief aan de kiezers van Nederland’, met daarin een lijst van in één maand in één district gestolen buffels en de getuigeverklaring van de controleur van

[p. 63]

Lebak, de Verbrugge uit de Havelaar. Ook de drie sprookjes, die Tine van Max ontvangt, hebben er direct mee te maken. In het derde beschrijft Max - in rijmloze verzen! - de kruisiging van Jezus, en Multatuli identificeert zichzelf hier regelrecht met de gekruisigde: ‘Het is hem aan te zien. Dat hij véél droeg, maar kracht heeft méér te dragen. Dat hij veel leed, maar lang nog lijden kán!’

Fancy beklemtoont in de brieven aan Max dat zij een gewoon meisje is, dat hard werkt voor haar examen als hulponderwijzeres, maar zij is ook de verpersoonlijkte fantasie, de inspiratie die Max de kracht moet geven om zijn strijd voort te zetten. Als inspiratie kan zij overal en altijd aanwezig zijn, maar als meisje zit zij opgesloten in een kring van burgerlijke bekrompenheid, en uit dat milieu bereiken Max boze brieven over zijn omgang met haar. Ze representeren de groepen waartegen Max - en ook Multatuli - het moet opnemen. Aanvankelijk zijn de briefschrijvers nog familieleden van door Max ‘bedreigde’ meisjes (van een vader, van een andere vader, van een stiefmoeder, van een oom) maar later vinden we brieven van een dominee, van een liberaal en zelfs van een gouverneur-generaal in ruste, en daarmee trekt inderdaad de karavaan van ‘al wat bidt of sjachert in de tempel’ aan ons voorbij.

Al lang voor de Lebakzaak wilde Dekker schrijver worden. Toen hij het inderdaad werd betekende de vervulling van deze wens voor hem een nederlaag. Hij moest schrijven omdat men hem als bestuurder aan de kant het staan. Maar naar zijn eigen inzicht blijft hij in de eerste plaats Havelaar, de man van de daad, en is hij pas daarnaast en daarna de schrijver Multatuli. Deze tegenstelling, die onderwerp is van het opstel ‘Max Havelaar aan Multatuli’ (ook uit 1861), speelt ook een belangrijke rol in de Minnebrieven.

Max schrijft Tine: ‘Verbeeld u ... ze hebben zich in het hoofd gezet dat ik een schrijver ben, en dat ik moet schrijven voor de kost. Ze verwarren mij met die Multatuli. (...) Ik schrijven voor de kost... voor geld! Onze Nonnie is nu pas vier jaar ... Stel u eens voor, dat ze later ... voor geld ... o God!’ De schrijver is een hoer, ook als hij schrijft voor de zaak van de Javaan of voor zijn kinderen die honger hebben. In de inleiding van Minnebrieven noemt de schrijver zijn eigen werk leugens: ‘De reden dat ik die leugens vertel, is deze. De wil ditmaal tien vel volschrijven, en ik zie geen kans het te doen met waarheid. Dat zou een te korte geschiedenis wezen: DE JAVAAN WORDT MISHANDELD. IK ZAL DAARAAN EEN EIND MAKEN. Nu weer leugens:’

Maar Minnebrieven bevat ook een correctie op deze sombere kijk, er klinkt een tegenmelodie. Tine schrijft: ‘tóch zijt ge een dichter, Max, al wilt ge 't niet weten...’ En dat zij gelijk heeft blijkt voor de lezer uit de negen geschiedenissen van gezag die Max aan Fancy stuurt. De tiende, die moet beginnen met ‘Daar ligt een roofstaat aan de zee, tussen Oost-Friesland en de Schelde’, kan hij haar slechts beloven. Verderop in de Minnebrieven raakt Max de inspiratie kwijt: Fancy verdwijnt uit het boek en hij produceert nog voornamelijk stukken die direct verband houden met de Lebakzaak. Die ge-

[p. 64]

deelten, die zonder de steun van Fancy geschreven heten te zijn, behoren tot het beste wat onze literatuur aan polemiek kan bieden. Misschien is de structuur van het boek hier (en ook elders) niet helemaal sluitend, maar je kunt dat moeilijk betreuren. Tenslotte komt Fancy Max weer te hulp. Hij bericht aan Tine: ‘Eerst de wil... nu de kracht... en in 't eind de overwinning!...’

In deze finale worden de man van de daad en de schrijver weer verenigd, omdat Fancy de kracht geeft waarmee Max de overwinning kan behalen, juist door middel van het vertellen van een geschiedenis. En dan niet zo maar een geschiedenis, maar een die op de zaak van Havelaar zelf slaaf, de geschiedenis van de roofstaat aan de zee. Havelaar zal zijn zaak winnen, niet door ingrepen van ministers of door verkiezingen, maar door de fantasie en het verachte schrijverschap. De tegenstelling Havelaar-Multatuli is hiermee overigens allerminst definitief opgeheven: in heel het werk van Multatuli blijft dit vraagstuk aan de orde.

Er is sprake geweest van een vervolg op Minnebrieven, waarin men dan wellicht een tiende geschiedenis van gezag met het geciteerde begin had kunnen vinden. Maar weinig staat ons in de weg om de inlossing van de belofte aan Fancy, de tiende geschiedenis van gezag, te zoeken in de hele rest van Multatuli's werk, daarbij inbegrepen de Ideeën. Overal wijst hij erop dat men in de roofstaat ten onrechte gezag toekent aan de dragers van de al te burgerlijke beschaving, aan ‘al wat bidt of sjachert in de tempel’. Naar zijn eigen oordeel behaalt Dekker de overwinning nooit, maar de lezer kan daar anders over denken. In elk geval strijdt Multatuli op allerlei gebied. Steeds minder beperkt hij zich tot Indische kwesties. Dit blijkt al in de Minnebrieven, die b.v. ook eerste vindplaats zijn van bekende aforismen als ‘Genot is deugd’ en ‘De roeping van de mens is mens te zijn’.

In een brief aan zijn uitgever Gunst geeft Multatuli een soort titelverklaring: ‘Minnebrief wil zeggen: mijn intiem oordeel over de meeste zaken van menskunde, Chr.dom, Ind.huishouding, letterkunde etc. 't Zal een arabesque wezen van aandoeningen’ en in dezelfde tijd schrijft hij aan zijn vrouw: ‘'t Lijkt op niets. Ik zou moeite hebben je te zeggen wat het is. 't Is alles! Poëzie, sarcasme, politiek, wellust, scherpte, logica, godsdienst alles.’ In elk geval is Minnebrieven een interessante brug tussen het bekende boek over de assistent-resident en Multatuli's andere werk. Het is een geslaagde combinatie van allerlei genres, van de ‘virtuoos van het sarcasme’ (Huet) in zijn beste tijd. Multatuli schreef aan zijn vrouw: ‘Ik heb een stijl die ikzelf niet ken. Je zult zien, muziek en onweer. (...) Ik maak mij tot de eerste schrijver van Europa.’

Eep Francken