Over Multatuli. Delen 3-4

[p. 58]

Liefdesbrieven van Multatuli

Multatuli, Liefdesbrieven, Bezorgd en van aantekeningen en een nawoord voorzien door Paul van 't Veer. Privé-domein, De Arbeiderspers, Amsterdam, f 29,50.

In de serie Privé-domein (Arbeiderspers) is kortgeleden een deeltje verschenen dat gewijd is aan Multatuli. Dagboeken van enige omvang, memoires of een autobiografie heeft hij niet nagelaten, maar de talrijke brieven waarin hij openhartig is over zichzelf, vergoeden dat ruimschoots. Paul van 't Veer heeft de voor de hand liggende keus gedaan de liefdesbrieven te verzamelen en als één geheel te presenteren. Dit zijn de brieven aan Everdine Huberte van Wijnbergen (september 1845 - april 1846) en aan Maria Frederika Cornelia (‘Mimi’) Hamminck Schepel (april 1862 - augustus 1863).

Deze brieven zijn ook bereikbaar in het Volledig Werk, maar alleen voor de lezer die de weg weet in de delen 8, 10 en 11. Ze zijn biografisch en letterkundig gezien voor een groter publiek aantrekkelijk. De lezer krijgt volop gelegenheid Multatuli (anders dan als Max Havelaar) te leren kennen. Voor wie de inhoud niet nieuw meer is, biedt deze uitgave van twee in tijd gespreide brievenreeksen toch nog verrassingen. Het vergelijken van de brieven aan Everdine en aan Mimi blijkt een boeiende bezigheid te zijn.

In zijn toelichting is Van 't Veer minimaal geweest. Een uitvoeriger begeleiding zou hier echter niet overbodig zijn. Dekkers gedrag en opvattingen zijn voor de lezer die hier aangesproken wordt (geen Multatuli-specialist) nog altijd vrij ongewoon, vooral in de periode-Mimi. Het Nawoord geeft enkele onmisbare feiten maar niet de jaartallen van Everdine en van Mimi. De biografische gegevens waardoor deze brieven werkelijk kunnen gaan functioneren, ontbreken vrijwel geheel.

Het kan geen lezer ontgaan hoe radicaal Dekker veranderd is in de periode 1845-1862. Door zijn verloving met Everdine kiest hij voor een ‘prosaisch’ bestaan. Met haar hulp, schrijft hij haar, hoopt hij erin te slagen zijn ogen af te wenden van de wereld en zijn geluk geheel te vinden in de huiselijke kring. Hij droomt van een toekomst waarin Everdine en hijzelf als Philemon en Baucis tegenover elkaar zitten. Maar hoe eenvoudig hij in die tijd ook wenst te zijn, de tegenstrijdigheden in zijn aard laten hem geen rust. Hij schroomt niet Everdine's hulp en begrip ook nog voor iets anders in te roepen: voor zijn belangstelling voor Cateau Teunisz, zijn ‘beminde no. 2’ die in moeilijke omstandigheden verkeert. Bovendien stelt hij haar voor bij te dragen tot de opvoeding van haar eigen zuster Sophie door haar in hun toekomstig geluk te laten delen. Everdine zal voorlopig wat gereserveerd gereageerd hebben.

[p. 59]

In de brieven aan Mimi zijn de grootse plannen uit zijn vroege jeugd weer volop aanwezig. Uit de persoonlijke eigenaardigheid die hij tegenover Everdine zijn ‘eerzucht’ noemde en die, dacht hij toen, wel slijten zou, is inmiddels een revolutionaire levenshouding gegroeid die ook anderen meesleept. ‘Insulinde’ is de symbolische benaming van zijn vage, veelomvattende hervormingsplannen. Mimi hoopt hij dan ook niet tot zijn huisvrouw te maken, maar tot zijn adjudant in het ‘Legioen van Insulinde’, de groep hem en zijn ideeën toegewijde vrouwen. Everdine is intussen ‘Tine’ geworden. Hij heeft haar geïdealiseerd tot beschermengel van zijn kring. Zij is een model geworden, de altijd hulpvaardige, alles begrijpende en verdragende ‘femme d'artiste’ uit ‘Max Havelaar’.

Maar alleen op dit punt spreekt hij als een schrijver, een kunstenaar. Voor het overige neemt hij afstand van het in zijn verlovingsbrieven gedroomde, nu verwerkelijkte schrijverschap. Hij droomt van daden. Zijn ‘Ideën’ onderbreekt hij zonder bezwaar voor de correspondentie met Mimi.

Er is één constante. Al in zijn verlovingstijd zag hij zichzelf en Everdine in een constellatie die rond 1862 in werkelijkheid optreedt. Dekker in een leidende rol, Tine als moederlijke steun en toeverlaat en onder hun hoede Cateau, Sophie, Henriëtte ... of Mina, Charlotte, Mimi ... Het ‘Legioen’ lijkt de verdere ontwikkeling in institutionalisering te zijn van een veel vroeger ontstane huwelijksopvatting.

De brieven aan Everdine en aan Mimi hebben deels dezelfde functie: Dekker wil zich bekend maken. Tegenover Everdine met wie hij hoog en breed verloofd is, kan hij dat in alle rust doen en zelfs proberen objectief te zijn. Maar in zijn hevige verliefdheid op Mimi en onder de voortdurende dreiging van een breuk wordt zijn zelfanalyse tegenover haar een haast dramatische zelfopenbaring. ‘Zich doen kennen’ is het laatste middel om haar voor zich te winnen. Zoals hij tegenover Everdine zo vaak gedaan had en nog zo vaak zou doen, ondersteunt hij ook tegenover Mimi zijn persoonlijke verlangens met een theorie. Hij wijst haar op het verband tussen zijn ‘eerzucht’ (zijn vele hervormingsplannen) en zijn liefde voor haar. ‘Er moet gehandeld worden, en ik kon 't niet verkrijgen van mijzelf te handelen zonder u.’ Hij legt haar uit, dat hij de toegewijdheid van anderen, hun geloof in zijn roeping, is gaan zien als wapens in zijn strijd om de macht, die nodig is om aan zijn roeping te kunnen voldoen. Voor hem als persoon kiezen is tegelijkertijd: voor ‘het goede’ kiezen. De druk op Mimi kan niet groter.

‘Let goed op Mimi, dat nooit mijn eerzucht ( ) mij ooit iets in 't minste heeft doen zeggen of doen in zaken van 't hart wat ik niet meende, noch ook dat ik genegenheid gebruikte als middel. Dat zou mij vreesselijk gestuit hebben.’ Maar het omgekeerde? Het gebruiken van ideeën en plannen als middel om genegenheid te wekken? Ik kan me niet aan de indruk onttrekken, dat dit hem minder heeft gestuit. Maar het is de vraag, of Dekker zich van deze morele implicatie bewust geweest is.

[p. 60]

Het Nawoord is niet alleen ontoereikend in informatie over Multatuli's biografie. Van 't Veer bespreekt Mimi's briefuitgave (1912), noemt deze ‘vervalst’, maar ziet toch één voordeel: de liefdesbrieven zijn achter elkaar afgedrukt en dus als één geheel te lezen. Daarentegen staan in het Volledig Werk, dat strikt chronologisch is, de brieven wel in de authentieke versie, maar worden ze afgewisseld met andere documenten van allerlei aard. Welnu, zegt Van 't Veer, ‘daarom’ is voor déze uitgave de Mimi-editie uitgangspunt geweest. Met andere woorden: wie de brieven zonder onderbreking wil lezen, moet de bekorting en vervalsing er maar bij nemen. Kon Van 't Veer de integrale brieven dan niet uit het Volledige Werk bij elkaar garen? Natuurlijk wel. Waarom deed hij het dan niet? Dat zegt hij ons niet. Heeft hier iets als copyright een rol gespeeld? In elk geval, kennelijk heeft Van 't Veer wel moeten ‘kiezen’ voor de editie-1912 en dat toen maar ‘verantwoord’ met een verdoezelende argumentatie. Hoeveel aardige kanten deze uitgave toch nog heeft, dit had niet zo mogen gebeuren.

De voornaamste verschillen tussen de Mimi-editie en het Volledig Werk zijn bekortingen. Verder zijn er niet alleen (zoals Van 't Veer zegt) verschillen in spelling en leestekens, maar ook in woordkeus (p. 167 denken i.p.v. VW danken, p. 225 systeem i.p.v. VW sustenu), in zins- en alineaverdeling en in cursivering. Alles bij elkaar kan dit het beeld van een brief wijzigen (de Mimi-versie maakt in het algemeen een vlakkere, minder persoonlijke indruk).

De bekortingen heeft Van 't Veer in de brieven aangegeven met [...]. In het Nawoord somt hij ze per brief op, in totaal volgens hem een stuk of honderd. Hij heeft zich er niet van vergewist, dat Mimi meer heeft doen verdwijnen dan uit haar uitgave rechtstreeks blijkt. Hierdoor loopt het aantal weglatingen na nauwkeurige vergelijking met het Volledig Werk op tot zo'n honderdvijfendertig. Soms gaat het om een paar woorden, soms om een langer en belangrijker stuk en in één geval ontbreekt zelfs een complete brief (10 juni 1862 VW 10 pp. 671-672), waarvan de lezer zelfs niet kan nagaan dat hij afwezig is. Elders heeft Van 't Veer op eigen houtje en wel onder vermelding een brief laten vervallen (18 maart 1846 VW 8 p. 655), zonder dat duidelijk wordt waarom) (of hij moet het ongewone criterium hanteren, dat een in het Frans gestelde brief niet wordt opgenomen).

Van de geschrapte passages die hij wél noemt, geeft Van 't Veer een korte samenvatting op deze manier: ‘9 maart 1963. Vier regels over “die trouwe edele Marie”.’ Nog afgezien daarvan, dat deze samenvattingen niet altijd helemaal kloppen - wie wil dit weten? Niet de ‘gewone’ lezers, die, zoals Van 't Veer zelf zegt, gewoon door willen lezen en niet achterin op zoek gaan naar nietszeggende aanvullingen. Voor deze lezers had best volstaan kunnen worden met de opgave van deel en pagina's van het Volledige Werk waar de brieven ook te vinden zijn. Misschien heeft Van 't Veer van de nood (de Mimi-uitgave) een deugd willen maken door een ‘kritische analyse’ (achterflap) bij te voegen van Mimi's schrappingen: wat liet ze weg? En waarom?

[p. 61]

Maar in een uitgave als deze lijkt een analyse in zo'n onleesbare vorm niet erg op zijn plaats. Bovendien is een complete lijst bekortingen hiervoor natuurlijk een eerste vereiste. Het belang ervan is hier dus hoogstens: het aangeven van een tendens.

Van 't Veer veronderstelt, dat Mimi tot schrappen is overgegaan om Dekker en zichzelf in een ‘geschikter’ daglicht te plaatsen. Vooral de bekortingen die andere vrouwen betreffen, lijken mij eerder aangebracht om ‘derden’ niet in opspraak te brengen. Mimi had anders veel meer moeten weglaten. De positie van ‘derden’ rond Multatuli was in die periode een gevoelig punt; de toenmalige bezitter van de brieven uit Menado weigerde om die reden ze aan Mimi ter publicatie af te staan.

De annotaties bevredigen niet altijd. ‘De Eerlooze’ is niet ‘onuitgegeven’ (pag. 10). Het was niet ds. Zaalberg (pag. 202) die Mimi's vader op de hoogte bracht van haar contact met Multatuli, maar Mimi zelf. Een omissie is, dat nergens (ook niet op pag. 220 waar Dekker er duidelijk naar verwijst) zijn beroemde oproep op het omslag van zijn ‘Ideën’ geplaatst is, waarin hij een zin uit Mimi's eerste brief citeert: ‘Ja, uwe geschiedenissen van gezag zijn troosteloos, maar toch zijn er dingen, die nog veel, veel treuriger zijn.’ Bij sommige namen geeft Van 't Veer wel, bij andere geen toelichting zonder dat enig beleid zichtbaar wordt. In enkele gevallen volgt de verklaring pas, als de naam al meermalen is voorgekomen. Zo wordt ‘Mystères’ op pag. 31 niet nader toegelicht, wel op pag. 111. Helemaal vreemd wordt omgesprongen met ‘Mevrouw Holle’, over wie niets vermeld wordt op pag. 8, weer wel op pag. 40 en dan ook nog eens op pag. 53. In tegenstelling tot wat hij beweert drukt Van 't Veer wel degelijk initialen af in plaats van volledige namen. Tenslotte is het jammer, dat er geen inhoudsopgave van de brieven op datum is; het maakt het moeilijk in dit boek iets terug te vinden.

Om de begeleiding en om de tekst die uitgangspunt geweest is, moet deze uitgave een gemiste kans genoemd worden. Dat ik er toch nog enig plezier aan heb beleefd, is te danken aan het goede idee de liefdesbrieven te combineren, en aan Multatuli.

Annelies Dirkse.