Over Multatuli. Delen 3-4

[p. 51]

H.H.J. de Leeuwe
Multatuli's strijd met de draak of:
Dekker als lezer van Duitse literatuur

In de brief van 25 januari 1860^1. die later van eminent belang zou blijken te zijn - Dekker zendt daarin aan Van Lennep de overdracht van het kopijrecht van de Max Havelaar - praat de afzender met de ontvanger over de heersende onzekerheid in de Nederlandse spelling, en wel naar aanleiding van de kwestie of woorden met ei en ij wel geschikt zijn voor het rijm^2.:

‘U zal wel meer te truffelen hebben dan de ei's en ij's. Waar om schrijft U niet eene Nederduitsche Spraakkunst? Men zou het gaarne van U aannemen en er kwam dan misschien wat gelijkvormigs in ons schrijven. Wij dobberen nu gedurig tusschen de gedekreteerde Siegenbeeksche spelling en de ahnung dat het anders wezen moet.’

Aansluitend verwijt hij zijn landgenoten een zekere preutsheid, nuffigheid: ‘Maar wij Hollanders zijn begueule’, zegt hij om te eindigen met een verwijzing naar de mogelijkheden van het Duits: ‘Schiller laat bijv: rijmen fügen op siegen,hier op thür etc.’

Deze laatste opmerking verdient onze aandacht. De vrijheid die de Nederlander bij de Duitser constateert heeft inderdaad iets te maken met het gesignaleerde, alleen voor het oog zichtbare verschil tussen de Nederlandse ei en ij. En het pleidooi voor een nieuwe gelijkvormige spelling preludieert op pogingen van onze tijd om te volstaan met één schrijfteken voor alle ei-klanken.

Maar Dekker is hier niet uitsluitend aan het woord als taalkundige, doch ook als letterkundige. Want wat is het geval? De Duitse literatuur erkent een aantal onzuivere rijmen als zuiver (zogenaamde halfrijmen) o.m. waar het niet-geronde en geronde^3. enkele of dubbele klinkers betreft. Dit zijn e/ö, i/ü

1. Volledige Werken, deel X, Amsterdam 1960, pp. 203/204.

2. Stuiveling deelt in zijn uitgave van het handschrift van de Havelaar mee dat Van Lennep als eindredacteur alle moeite deed om uit de gedichten de ei/ij-rijmen te verwijderen die volgens hem niet aan de eisen voldeden (G. Stuiveling, ‘Over het handschrift van de Havelaar’, in: Multatuli, Max Havelaar, naar het authentieke handschrift uitgegeven en ingeleid... Amsterdam 1949, p. XX).

3. In de vaktaal van de fonetiek betekent gerond: met vooruitgestulpte lippen gesproken.

[p. 52]

en ei/eu. Stehn rijmt op schön, viel op kühl en schreien op freuen^4.. Deze vrijheid is toe te schrijven aan dichters die uit streken stammen waar het dialect tussen geronde en niet geronde vokalen en diftongen geen verschil maakt. Goethe kwam uit Frankfort, Schiller uit Marbach in Zwaben. Anderen hebben van dit rijmgemak gaarne gebruik gemaakt, Hebbel bijvoorbeeld, wie als Noordduitser het onderscheid wel degelijk bewust was^5..

Dat Multatuli deze liberale vershantering kende bewijst dat hij Duitse lyriek aandachtig gelezen heeft. En wij willen natuurlijk graag weten wàt. Bieden de aangehaalde rijmwoorden hier/Tür en fügen/siegen enig houvast? Het eerste rijmpaar blijkt - wanneer wij uiteraard van bekende Duitse gedichten uitgaan - weliswaar niet van Schiller te zijn maar dan toch van een andere klassieker, van Goethe. In het eerste deel van de Faust brengt Mephisto aan Gretchen een erotische serenade (regel 3682 en volgende)^6.:

Was machst du mir
vor Liebchens Tür,
Kathrinchen, hier
Bei frühem Tagesblicke?
Lass, lass es sein!
Er lässt dich ein,
Als Mädchen ein,
Als Mädchen nicht zuiücke.

Nehmt euch in acht!
Ist es vollbracht,
Dann gute Nacht,

4. Er zijn nog andere geaccepteerde afwijkingen: laden/taten en leise/reisse; lebe/gäbe; tenslotte naar Goethes voorbeeld: neige/reiche.

5. Kritisch uit zich over deze traditie Andreas Heusler, Deutsche Versgeschichte, Dritter Band, Berlin und Leipzig 1929, p. 99: ‘Derunreime Reim unserer Klassiker... fliesst aus der landschaftlichen Aussprache der Dichter, auch aus Abfindungen, Mischungen zwischen Mundart und Schriftsprache. Es ist bekannt, wie die Gebildeten um 1800 noch sehr viel mehr schwäbelten, frankfurterten usw. als die heutigen. Schiller konnte sich darauf berufen, fürs Auge brauche ein Reim nicht rein zu sein.... die fehlende Einheit der Dichtersprache hielt die Schulung zur Reimstrenge darnieder... Nach 1800 ... hatte sich ein Herkommen gebildet zugunsten gewisser unreiner Bänder. Die konnte man nun gebrauchen ohne die Vollmacht der eignen Mundart. Der lässige Reim im Westöstlichen Divan [Goethes] wurde Vorstufe und Freibrief für die Verlotterung in Heines Buch der Lieder.’ Toegeeflijker is het oordeel van Franz Saran, Deutsche Verskunst, Berlin 1934, p. 349: ‘Diese Halbreime wurden dann und werden doch, auch von hochsprachlich empfindenden Dichtern, auf rein literarischem Wege weitergegeben: man reimt auch heute Leiden: Freuden, Tränen: Sehnen, ohne dass jemand daran denkt, mit Entrundung oder Verengerung zu sprechen. Es hat sich somit ein neues Gefühl für den Halbreim entwickelt, dieser wird innerhalb gewisser Grenzen als berechtigt anerkannt.’ Over de ontwikkeling van de Duitse rijmkunst spreekt uitvoerig Friedrich Neumann, Geschichte des neuhochdeutschen Reimes von Opitz bis Wieland, Berlin 1920.

6. Goethes Faust, Herausgegeben von Georg Witkowski, Erster Band, Leiden 1936, p. 122.

[p. 53]

 

Ihr armen, armen Dinger!

 

Habt ihr euch lieb,

 

Tut keinem Dieb

 

Nur nichts zu Lieb'

 

Als mit dem Ring am Finger.

Het is de vraag of Dekker met deze raadgeving gelukkig geweest is, al wordt de serenade door de zanger ironisch als een ‘moralisch Lied’ geannonceerd (regel 3680). Dekker immers pleitte voor een liefhebben zonder de dwang van kerk of staat, zonder de ‘Ring am Finger’.

Moeilijker wordt de speurtocht bij fügen/siegen Als rijmpaar komt het noch bij Goethe noch bij Schiller voor. Maar er bestaat een ballade van laatstgenoemde waarin beide woorden - weliswaar in twee verschillende strofen - aan het eind van de versregel voorkomen^7.. Onderzoeker en lezer moeten op dit ogenblik natuurlijk even doorslikken, maar het volgende zal deze methodische noodsprong misschien rechtvaardigen.

Het betreft Der Kampf mit dem Drachen^8., door Schiller geschreven in 1798, waarin in 25 strofen van elk 12 regels verhaald wordt van de daad van een ridder van Sint Jan op het eiland Rhodos tijdens de Kruistochten. De bevolking wordt gekweld en belaagd door een draak die het land verwoest. Vijf leden van de Johanniter-orde hebben reeds tevergeefs beproefd het monster te doden en zijn daarbij zelf om het leven gekomen. Dan besluit de Meester der Maltezers elke verdere poging te verbieden. Maar één jongeman trekt zich daarvan niets aan. Een kruisridder, zo meent hij, moet niet alleen tegen de heidenen vechten, maar de hele wereld bevrijden van nood en ellende. Hij vraagt en verkrijgt verlof en bereidt zich in zijn geboorteland zorgvuldig op de strijd voor door zijn paard en twee honden op de aanval te dresseren, waarbij hij gebruik maakt van een natuurgetrouwe nabootsing van het afgrijselijke beest. In het geheim keert hij terug, zoekt het monster in zijn hol op en overwint het met bovenmenselijke inspanning na een levenbedreigend gevecht. Nauwelijks is zijn zege bekend geworden of het volk juicht hem als redder toe. Hij begeeft zich naar de kapittelzaal waar de Meester en de andere leden van de orde al op hem wachten. Iedereen neemt aan dat de

7. Deze regels luiden in hun kontekst:

Strofe 5, regel 59/60:	Durch List und kluggewandten Sinn Versucht' ich's, in dem Kampf zu siegen.
Strofe 9, regel 102/104:	Gleich üess ich durch des Künstlers Hand Getreu den wohlbemerkten Zügen Ein Drachenbild zusammenfügen.

8. Friedrich Schiller, Sämtliche Werke, Erster Band, Auf Grund der Originaldrucke herausgegeben von Gerhard Fricke und Herbert G. Göpfert, München 1973⁵, pp. 390-400. De door de dichter dusgenoemde ‘Romanze’ werd geschreven in augustus 1798 en het eerst gepubliceerd in 1799. Schiller maakte gebruik van gepubliceerd bronnenmateriaal.

[p. 54]

dappere krijger nu hogelijk geprezen en onderscheiden zal worden. Wat echter geschiedt? Hij krijgt een fikse reprimande omdat hij ongehoorzaam geweest is. Hij is in opstand gekomen tegen het gezag en heeft alleen gehandeld om persoonlijke eer en roem te behalen in plaats van het grote voorbeeld, Christus, te volgen. Daarom dient hij de orde te verlaten. Het volk joelt, de broeders smeken om genade voor hem, maar hij verootmoedigt zich en vertrekt^9.. Nù roept de Meester hem terug

Und spricht: ‘Umarme mich, mein Sohn!
Dir ist der härtre Kampf gelungen.
Nimm dieses Kreuz! Es ist der Lohn
Der Demut, die sich selbst bezwungen.’

Het is begrijpelijk dat Dekker - zo wij op grond van de twee woorden fügen en siegen mogen aannemen dat hij dit gedicht gekend heeft, en dat doen we dan maar - onder de indruk ervan gekomen is. Immers hier vond hij zijn probleem, het Havelaarprobleem terug. Een individualist, een nonconformist verricht onder grote persoonlijke opofferingen een goede daad en wordt door de autoriteiten gedesavoueerd en in de steek gelaten (tenzij hij schuld bekent). Multatuli die met Schillers jongeling van zich zeggen kon (regel 162):

Nur von dem Herzen nehm' ich Rat,

en meende, als deze, in de geest van de wet gehandeld te hebben (regel 55/56):

Denn des Gesetzes Sinn und Willen
Vermeint' ich treulich zu erfüllen,

Eduard Douwes Dekker zou nooit tot de onderwerping komen die de conservatief gezinde Duitse dichter beschrijft (regel 292):

Doch schweigend blickt der Jüngling nieder,
Still legt er von sich das Gewand
Und küsst des Meisters strenge Hand
Und geht.

Ja, Dekker deed wel het uniform uit van Indisch ambtenaar en verliet de dienst, maar hij heeft niet de hand van de gouverneur-generaal gekust - en gezwegen heeft hij ook bepaald niet.

Een keer beland in het rijk der veronderstellingen mogen wij uit een en ander de voorzichtige conclusie trekken dat Dekker als lezer slechts dat onthield wat hem emotioneel raakte. Bij hem leidden alle wegen naar Lebak. Ook in de brief waarin hij zo trouwhartig het kopijrecht van de roman overdeed, niet wetend wat hem verder nog te wachten stond.

9. Het probleem van de onderwerping onder het gezag werd door Duitse schrijvers voorts nog behandeld in de drama's Prinz Friedrich von Homburg van Heinrich von Kleist (1810) en Agnes Bernauer van Friedrich Hebbel (1855).