OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 35

[p. 71]

Harrold Sijlbing
Jodensavanne, het Jeruzalem aan de rivier; een betwist erfgoed

Er is gedurende de afgelopen jaren veel gepubliceerd en tentoongesteld over het Surinaamse Jodendom.¹ Terecht, een zeer fascinerend en bijzonder aspect van de Surinaamse geschiedenis waarin agrarische Sefardische joden als een van de eerste groepen kolonisten een aanmerkelijke bijdrage hebben geleverd aan de historie van Suriname, ten koste van vele tot slaaf gemaakte Inheemsen en Afrikanen. In dit artikel wordt het accent gelegd op de diverse uitdagingen om het monumentale erfgoed van Jodensavanne, het historisch religieuze centrum van de Sefardische joden te kunnen beheren, conserveren en interpreteren. Zo ook is het toegankelijk maken voor het publiek tegen de achtergrond van de verschillende opvattingen, gevoelens en interpretaties ten opzichte van de joodse kolonisatie, een uitdaging. Zeker tegen de achtergrond van de vele privileges die deze groep historisch heeft gehad vergeleken bij de Inheemsen en Afro-Surinaamse groepen. Het beheer van een betwist erfgoed wordt altijd gekenmerkt door tal van belemmeringen. Hoe staan de belanghebbenden daar tegenover? In hoeverre zijn de beheersdoelen en -acties strijdig met de groepsbelangen van hen? Met de instelling van Jodensavanne tot beschermd monument is een zeer belangrijke stap gedaan in de richting van waardering en conservering van deze oude nederzetting en ons materieel erfgoed. De interpretatie naar gebruikers en bezoekers toe blijkt niet eenduidig, maar is multi-vocaal. Hoe gaan de beheerders daarmee om?

1 Enkele markante publicaties van de afgelopen jaren zijn onder andere Remnant Stones: The Jewish Cemeteries and Synagogues deel 1 en 2 van Aviva Ben-Ur en Rachel Frankel (2009 en 2011); Atlantic Diasporas: Jews, Conversos and Crypto-Jews in the Age of Mercantilism, 1500-1800, L. Kagan & Ph. Morgan, red. (2009); The Jewish Nation of the Caribbean: The Spanish-Portuguese Jewish Settlements in the Caribbean and the Guianas by Mordechai Arbell (2002); Creole Jew: Negotiating Community in Colonial Suriname van Wieke Vink (2010); Joden in de Cariben, J-M Cohen, Ed. (2015) Joden in Suriname: 400 jaar Surinaams Jodendom; aankomst, glorietijd, neergang, Ben Ipenburg (2015); Regaining Jerusalem: Eschatology and Slavery in Jewish Colonization in Seventeenth-Century Surinam, Natalie Zemon-Davis (2015).

Introductie en historische achtergronden²

Een uitgave van OSO met de focus op cultureel erfgoed is onvolledig zonder aandacht te schenken aan Jodensavanne, een mondiaal zeer geroemde historische joodse enclave van de zeventiende en achttiende eeuw. Ruwweg een eeuw heeft de glorieperiode van deze nederzetting die in 1685 met de inauguratie van

2 Gezien de strekking en focus van dit artikel verwijs ik de lezers die in historische details geïnteresseerd zijn naar de bovengenoemde publicaties die een goed beeld geven van de joodse kolonisatie in Suriname.

[p. 72]

de majestueuze synagoge Beraha VeSalom (Zegen en Vrede) begon, geduurd. Geplaagd door teruglopende oogsten, gecombineerd met financiële problemen, een grote schuldenlast, aanvallen van Marrons en een toename van arme joden uit Amsterdam³, verlieten de bewoners hun nederzetting en vestigden zich in Paramaribo of in het buitenland, opnieuw op zoek naar nieuwe economische vooruitzichten.

Jodensavanne werd geroemd als ‘Jeruzalem aan de rivier’.⁴ Het was het symbool van de joodse plantersklasse en de trots van de joden die vanwege de inquisitie in Spanje en Portugal sinds eind vijftiende eeuw hun vluchtweg via Amsterdam en andere Europese steden onder andere naar Brazilië en het Caraïbisch gebied vonden, op zoek naar plekken waar ze een menswaardig bestaan konden opbouwen als vrije aanhangers van het Jodendom. De nederzetting was het centrum van de ‘Joodse Natie’, die reeds rond 1661 was gesticht en de grootste joodse enclave was op het Amerikaanse continent en vanwege de vele privileges als autonome natie werd beschouwd.⁵

Gravure van Jodensavanne en Post Jodensavanne anno 1860

3 Volgens Schalkwijk (2010) was de influx van armere joden de tweede reden van de achteruitgang van Jodensavanne. Inderdaad, Amsterdam had in de achttiende eeuw een groot vluchtelingenprobleem, waarbij steeds meer arme joden met een buideltje geld naar de Caraïben werden geloodst. Deze waren vaak niet in staat om aan plantagelandbouw te doen en bleven doorgaans in Paramaribo als kleinhandelaren. De impact van de Marrons die regelmatig de plantages aanvielen moet echter niet worden onderschat.

4 In Regaining Jerusalem (2015) maakt Natalie Zemon-Davis duidelijk dat deze aanduiding gebaseerd is op de eschatologische hoop bevrijd te zijn van de katholieke tirannie. ‘Jeruzalem aan de rivier’ was het symbool van religieuze bevrijding, het tweede Heilige Land. Men maakte klaarblijkelijk onderscheid tussen de Bijbelse exodus en het gevangenschap van de Afrikanen in een slavernijsysteem dat economische voordelen met zich meebracht.

5 Voor de Sefardische joden. Hoewel er al sinds 1690 ook Asjkenazische (Hoogduitse) joden naar Suriname kwamen, maakten zij geen deel uit van de planterselite. Hun rol bleef beperkt tot de handel in Paramaribo.

[p. 73]

De genoemde privileges, die in eerste instantie door het Engelse bestuur⁶ werden verleend en later door de Republiek (Nederland) werden uitgebreid, waren de meest verregaande in de zeventiende en achttiende eeuwse wereld. Naast de gebruikelijke vrijheden⁷ van godsdienstuitoefening, de instelling van een eigen begraafplaats en ruimte voor beleving van de sabbat, hadden de Surinaamse joden de mogelijkheid om zelf de keuze te maken waar ze hun nederzetting zouden opzetten. Hun territoriale autonomie⁸ werd overigens aangemoedigd door het koloniale bestuur (Ben-Ur, 2015: 130-153): de gouverneur schonk hen naast de bestaande grond die ze in bezit hadden, middels een grondbrief in 1691, een extra honderd akkers in allodiale eigendom. Onder de buitengewone voorrechten kan ook het zelfbestuur volgens joodse religieuze regels worden gerekend. Joden beïnvloedden het koloniale bestuur doordat ze aan de verkiezing van leden voor de Raad van Politie konden meedoen. Ze hadden een eigen civiele rechtspraak en konden de joodse huwelijkswetten laten gelden. Daarnaast stichtten ze joodse scholen en hadden een eigen leger, de zogenaamde ‘burgermilitie’, een unicum in de wereld. De joodse natie of ‘pseudo staat’⁹ had een eigen burgerdivisie, die onder leiding stond van een burgerkapitein (Schalkwijk 2011: 107-115). Nergens anders in de wereld bestond er een joods leger, tot de stichting van de moderne staat Israël in 1948. De joodse burgermilitie in Suriname stond hoog in aanzien vanwege zijn grote verantwoordelijkheid voor de veiligheid van het gehele gebied aan de Surinamerivier, min of meer vanaf Torarica (het huidige Overbridge), zuidwaarts tot aan Victoria.¹⁰ Een niet onbetekenend bewijs van de ruime autonomie waren ook de Bijbelse namen van de vele suikerplantages rondom Jodensavanne: Mahanaim, Carmel, Beershaba, Dotan, Kayam, Moriah, et cetera.

Twee schitterende, goed geconserveerde joodse begraafplaatsen¹¹ en een degenererende Creoolse¹² nengre berpe zijn naast de ruïnes van de synagoge en

6 Suriname was van 1651 tot en met 1667 een Engelse kolonie, die vanuit Barbados door de Engelse Gouverneur Francis Willougby werd gesticht.

7 In diverse koloniën, vooral Britse en Nederlandse, waren basisvrijheden aan joden gegund, mede vanwege de economische betekenis van deze groep kolonisten, die naast de beschikbaarheid van een uitgebreid mondiaal netwerk, ruime ervaringen hadden als bankiers en internationale handel.

8 Aviva Ben-Ur schetst een duidelijk beeld van de heersende unieke situatie waarin de joden zich bevonden.

9 Terecht zo genoemd door Schalkwijk: ‘the Jews constituted a seperate nation, although not necessarily a seperate state... since they did not declare independence, and were careful not to do so’. In 1825 werden deze rechten ingetrokken en joden gelijkgesteld aan vrije inwoners.

10 De in 1671 ingestelde burgerwacht bevocht niet alleen Marrons, maar ook Inheemsen, en dit tot aan het vredesverdrag van 1686. Daarnaast was de joodse militie onder leiding van Kapitein Samuel Cohen Nassy betrokken bij de verdediging van de kolonie in 1689 tegen de binnengevallen Franse boekanier Jean du Casse.

11 Beth haim velho (Huis der levenden) de oudste begraafplaats is gelegen aan de monding van de Cassiporakreek, ongeveer twee kilometer ten zuiden van Jodensavanne, waar de joden zich in eerste instantie hadden gevestigd. Daar stond ook de eerste houten synagoge, die in 1671 door brand verwoest werd. De oudste grafsteen dateert van 1666. De beth haim van Jodensavanne werd ingesteld gelijktijdig met de Synagoge in 1685. De Cassipora en Jodensavanne begraafplaatsen tellen respectievelijk 216 en 462 grafstenen van marmer en blauwsteen, alle verscheept uit Amsterdam, met grafteksten in het Hebreeuws, Portugees, Spaans, Aramees en Nederlands. Alle grafstenen zijn geïnventariseerd en beschreven in Remnant Stones (2009)

12 De Nengre berpe dateert vermoedelijk van de eerste helft van de 19e eeuw. Niet-joden mochten niet in de beth haim begraven worden. Hier liggen voornamelijk nazaten van joodse mannen en Afrikaanse moeders begraven, de zogenaamde Eurafricans of mulatten, die geen joden waren. Slechts van 36 grafpalen konden nog teksten worden geïdentificeerd. Enkele bekende familienamen zijn: Wijngaarde, Belliot, Lobles, Cotin, Letterboom en Koorndijk.

[p. 74]

funderingen van gebouwen, de stille getuigen van de eens florerende nederzetting, waar niet alle nazaten met hetzelfde enthousiasme naar omkijken.

Kaart van Jodensavanne 1737

Voor Inheemsen, vele Creolen en Saamaka Marrons heeft de geschiedenis van Jodensavanne vooral een bittere nasmaak vanwege de occupatie van Inheems leefgebied, het onmiskenbaar harde slavernijverleden en de talrijke bospatrouilles of strafexpedities waartegen ruim tachtig jaar, tot de Marronvrede in 1762, moest worden gevochten om de vrijheid. Volledigheidshalve moet in dit verband ook aangegeven worden dat menig blanke en joodse bezoeker aan Jodensavanne zich vaak laat ontvallen hoe onbegrijpelijk deze historie voor hen is.¹³ Onbegrip is er vooral voor de opportunistische zeventiende- en achttiende- eeuwse interpretatie van de Halacha¹⁴, die een hard slavernijregiem legitimeerde en huidskleur sterk relateerde aan sociale en religieuze status.¹⁵

Hoewel diverse personen en groepen na 1832, het jaar waarin Jodensavanne voor een deel in vlammen opging (Ben-Ur & Frankel 2011: 35), gepoogd hebben¹⁶ iets te doen aan de conservering en revitalisatie van deze historische nederzetting, is het opvallend dat pas met de oprichting van de ‘Stichting Jodensavanne’ (SJS) in 1971 door onder andere Rini da Costa, een structurele vorm van behoud van

13 Tijdens diverse gidsactiviteiten die ik uitvoerde de afgelopen twintig jaar in het Jodensavannegebied werd deze houding waargenomen, maar de meest ontroerende was van een bezoeker uit Israël, die zei zich te schamen en zich emotioneel verontschuldigde voor het gedrag van zijn geloofsgenoten.

14 Joodse wet, die de omgang met slaven regelde. Volgens de traditionele Halacha, moesten slaven niet alleen worden besneden, maar ook worden ondergedompeld in een ritueel bad, opdat zij, indien gewenst, zich tot het Jodendom konden bekeren. Deze procedure verdween in het koloniale tijdperk waar men klaarblijkelijk onderscheid maakte tussen de Bijbelse exodus en het gevangenschap van de Afrikanen in een slavernijsysteem, dat economische voordelen met zich meebracht.

15 Zie ook van H.A. Oron: No aksi mi fu libi yu: A view on the Halakhic status of the Congregation ‘Siva Darkhey Y'sharim, the Judeo-Creoles of Suriname (2010).

16 De Hozer Holim broederschap heeft getracht om na 1830 Jodensavanne te revitaliseren en wederom te maken tot ‘de juweel van de kolonie’.

[p. 75]

dit erfgoed tot stand kwam. De SJS is belast met het beheer van dit Nationale Monument, dat op basis van de Monumentenwet 2002 werd ingesteld en sinds 2009 als zodanig officieel is beschermd.

Werelderfgoed en duurzaam beheer

De unieke betekenis van Jodensavanne en de Joodse Natie heeft ertoe geleid dat de site in 1998 op de Tentatieve Lijst van Unesco Werelderfgoed werd geplaatst door de Staat Suriname. Hiermee was de eerste stap gezet op weg naar nationale en mondiale erkenning, maar tegelijk werden ook serieuze stappen genomen voor de conservering van Jodensavanne en de Cassipora begraafplaats. Op grond van de criteria en condities vervat in de Operational Guidelines, werd in 2008 een Management Plan¹⁷ ontwikkeld dat als richtlijn zou dienen voor een doeltreffend beheer van de site. Uitgaande van de historische, culturele, esthetische, socio-economische en wetenschappelijke waarden van de site werden beleidsmaatregelen en richtlijnen voor duurzaam beheer geformuleerd met de volle participatie van alle belanghebbenden, waaronder het Joodse gemeentebestuur, het districtsbestuur, toerismebedrijven, dorpsbesturen en bewoners van omliggende dorpen en plantages.

De formele toekenning van de werelderfgoedstatus kwam tot stand na bestudering van het door de Staat ingediende nominatiedossier, dat volgens de voorschriften van de Unesco World Heritage Convention is samengesteld en waarin volgens de criteria en de comparative analysis¹⁸ wordt aangetoond dat Jodensavanne over een Outstanding Universal Value¹⁹ beschikt. De voorbereidende stappen voor de indiening zijn reeds ver gevorderd en het SJS-bestuur streeft ernaar rond het einde van 2016 het dossier gereed te hebben ten behoeve van indiening door de regering. De twee criteria op grond waarvan het nominatiedossier wordt ingediend zijn:

•	Jodensavanne exhibits the interchange of Indigenous, Dutch, Portuguese, Spanish and African traditions and values.
•	Jodensavanne bears the exceptional testimony of 17^th century Jewish Sephardic civilization. It was an important symbol of freedom of religion at a time when Jews were prosecuted due to their religious beliefs.

17 De volledige versie van het Jodensavanne and Cassipora Cemetery Management Plan is te lezen op de website van Stichting Jodensavanne: www.jodensavanne.sr.org.

18 Een vergelijkende analyse van Jodensavanne in relatie met soortgelijke nationale en internationale sites is een essentieel aspect in het nominatiedossier. Vergelijkbare plaatsen in de regio waar joden zich hebben gevestigd, onder andere Brazilië, Frans-Guyana, Guyana, Barbados, Jamaica en Curaçao komen er uitgebreid aan de orde, maar ook Europese ‘joods-vriendelijke’ steden als Amsterdam, Hamburg en Trebic worden vergeleken. Tien thema's komen in de analyse aan de orde: historische nederzetting, kwartier of getto; religieuze vrijheid; educatie; verdedigingssysteem; justitie; locatie, architectuur en gebruik van de synagoge; locatie, bescherming, behoud en artistieke kwaliteit van de begraafplaatsen; culturele uitwisseling met Inheemsen en Afrikanen; authenticiteit en economische bedrijvigheid.

19 Unesco - Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention (2015).

[p. 76]

Grondenrechten van Inheemsen en Marrons (Jagdew en Gezius 2014: 29-85) zijn in relatie tot erfgoedbescherming van cruciale betekenis.²⁰ De culturele rechten van Inheemsen en Marrons (Kambel en MacKay 1999: 172) worden helaas niet of onvoldoende erkend in de Surinaamse wetgeving. Tijdens de besprekingen rondom het beheer van de site door Stichting Jodensavanne werd door de Inheemse gemeenschap onmiskenbaar te kennen gegeven, dat de grondenrechten gerespecteerd dienden te worden. Het dagelijkse management van Jodensavanne wordt uitgevoerd door bewoners van het aangrenzende Inheemse dorp Redi Doti, waarmee een unieke overeenkomst is aangegaan. Hierin worden de grondenrechten van de Inheemsen erkend door de SJS. Daarnaast wordt de medeverantwoordelijkheid voor de bescherming van het culturele erfgoed erkend door Redi Doti; een bewijs dat de wederzijdse ondersteuning ten grondslag ligt aan de verbintenis. Voorts is vastgelegd dat twee vertegenwoordigers van het dorp zitting hebben in het bestuur en zodoende intensief bijdragen aan de doelstellingen van de SJS.²¹ Naast de lokale beheerder en onderhoudsmedewerkers verdient het dorp direct uit de inkomsten doordat tien procent van de entree-inkomsten jaarlijks wordt overgemaakt ten behoeve van de ontwikkeling van het dorp. Jodensavanne blijkt hiermede een belangrijke bron voor duurzame ontwikkeling van Redi Doti en omgeving. Als erfgoedattractie ligt het ten grondslag aan het toerisme in de regio van Para-Oost. De Inheemse bevolking speelt daarop in door overige faciliteiten en diensten aan te bieden aan bezoekers van Jodensavanne.

20 In het jubileumnummer van His/her Tori (2014) onder redactie van Jagdew en Gezius wordt aandacht besteed aan de problematiek rond grondenrechten van Inheemsen en Marrons.

21 De SJS heeft tot doel: a. Het conserveren, beschermen en onderhouden van de ruïnes, begraafplaatsen en andere archeologische objecten in de oude joodse nederzetting aan de Surinamerivier, bekend als Jodensavanne, als vormende met hun omgeving een monument van nationale historische waarde; b. Het beheren en exploiteren van bedoeld monument in het belang van het Surinaamse publiek en het toerisme (Art. 2 uit de Statuten van 1998)

Betwist erfgoed en interpretatie

Wanneer erfgoed gedefinieerd wordt als ‘alle elementen uit het verleden die als zodanig zijn aangemerkt op grond van de betekenissen die door individuen of gemeenschap hieraan zijn toegekend’²², dan is het logisch gevolg dat bij het beheer en de interpretatie van erfgoed in een plurale samenleving een aantal dilemma's en spanningsvelden ontstaan. Deze verdienen de nodige aandacht en als we daarnaast beseffen dat erfgoed ook een politiek instrument is, dat bewust of onbewust wordt bespeeld, dan kunnen conservering en beheer van erfgoedelementen nogal wat uitdagingen met zich meebrengen. Het politieke machtselement in de omgang met erfgoed is duidelijk en werd passend geschetst door George Orwell (1984) met zijn uitspraak ‘He who controls the past controls the future. He who controls the present controls the past’. Verdraaiing van geschiedenis is al sinds mensenheugenis een beproefde politieke methode geweest om macht te verwerven of te consolideren. Soms worden aspecten van de geschiedenis bewust en formeel verzwegen - collectieve amnesie -of voor een bepaalde periode als staatsgeheim

22 Deze definitie is ontleend aan een kort stuk van de hand van John Schuster ter introductie van het thema erfgoed bij de auteurs.

[p. 77]

gekoesterd en van de openbaarheid geweerd. De verbindingen tussen erfgoed en politieke macht worden misschien goed zichtbaar gemaakt in het musealiseringbeleid: waarom geen suikermuseum in Mariënburg, of een rijstmuseum in Wageningen, maar wel een legermuseum in Paramaribo? Gelukkig zijn er ook gemeenschapsinitiatieven in Suriname, zoals het Saamaka Museum in Pikin Slee²³ en het onlangs geopende Lalla Rookh²⁴ museum in Paramaribo.

De interpretatie van geschiedenis en erfgoed vindt niet altijd op een juiste ‘gebalanceerde’ manier plaats vanwege uiteenlopende redenen. De koloniale geschiedenis van een op slavernij gefundeerde plantage-economie brengt zoals bekend vele oneffenheden met zich mee, die onder andere voortspruiten uit machtsposities die gebaseerd waren op afkomst, huidskleur en exploitatie van de arbeidersklasse door een koloniale elite. Er is in vele gevallen sprake van betwist, omstreden of zelfs dissonant erfgoed (Dann & Seaton 2001: 15). Vaak worden erfgoedlocaties zelfs mooier voorgesteld dan ze in werkelijkheid zijn geweest en worden aspecten bewust ‘vergeten’, genegeerd, gemanipuleerd of verzwegen.²⁵ De materiële, fysieke componenten van erfgoed, in dit geval van Jodensavanne, zijn zichtbaar aanwezig en worden geconserveerd, maar via interpretatie worden de immateriële aspecten ervan (gevoelens, anekdotes, nostalgie, trots en verdriet) verschillend gecommuniceerd naar de bezoeker.

Drie vormen van omstreden of betwist erfgoed worden door Olson (geciteerd in Timothy & Boyd 2003: 264-269) onderscheiden. De eerste betreft twee of meer groepen die hetzelfde erfgoed claimen: één en dezelfde plaats of hetzelfde object heeft meerdere betekenissen voor verschillende groepen en iedere groep wil zijn gelijk hebben. De bekende uitspraak van Tunbridge illustreert deze dissonantie: ‘One person's landmark may be an object of hostility to another‘ (geciteerd in Timothy & Boyd 2003: 266). Jeruzalem is misschien een van de meest bekende voorbeelden in de wereld wanneer het gaat om betwist en omstreden erfgoed. Het feit dat zowel joden als christenen en moslims de stad als heilige erfgoedlocatie claimen, maakt het zowel politiek, sociaal als cultureel tot een voortdurend tikkende tijdbom. De tweede vorm van betwist erfgoed betreft de verdeeldheid binnen een groep, wanneer men het oneens is over de aspecten van het erfgoed die aandacht en bescherming moeten krijgen, of voor het publiek toegankelijk moeten worden gemaakt. Niet alle Surinamers waren blij met het boek De Koningin van

23 Het museum is een initiatief geweest van Stichting Totomboti http://www.saamakamarronmuseum.com/

24 De Nationale Stichting Hindostaanse Immigratie (NSHI) was de initiatiefnemer van het Lalla Rookh museum http://www.lallarookh.org/lalla-rookh-museum dat op 5 juni 2016 werd geopend.

25 Widdup in Dann & Seaton (2001: 15): ‘amid the bright pink and purple azaleas and the rolling green lawns of Low country plantations lies a gray area. Interpretations of these attractive historic sites aim to educate visitors by sharing stories of the legendary Old South. But their tales seem to have some black holes, both literally and figuratively. Visitors hear about wealthy owners, antique furnishings and fine art, but missing is the underlying take of those who helped build the plantations, the story of slaves who were fundamental in keeping these properties productive and beautiful’.

[p. 78]

Paramaribo; velen vonden Maxi Linder geen rolmodel.²⁶ Ten slotte wordt een derde vorm geïdentificeerd, bekend als Inheems versus koloniaal erfgoed. Deze verwijst naar twee verschillende groepen met dezelfde erfgoedgebieden, waarbij vaak de vraag wordt gesteld welk en wiens erfgoed geconserveerd moet worden. De dominante politieke groep in een samenleving marginaliseert meestal het erfgoed van de minder bedeelden. In Jodensavanne zijn zowel de eerste als derde vorm van toepassing. De erfgoedwaarde voor andere groepen dan joden is in het verleden buiten beschouwing gebleven of als marginale aanvulling beschouwd. Jodensavanne heeft dan wel niet het karakter van een tijdbom vergeleken bij Jeruzalem, maar evenredige aandacht is ten zeerste gewenst. Nobelprijswinnaar Elie Wiesel waarschuwde immers: ‘The executioner always kills twice; the second time with his silence’.²⁷

26 Clarck Accord's Koningin van Paramaribo beschrijft het leven van Wilhelmina Rijburg, de beroemdste prostituee van Paramaribo halverwege de twintigste eeuw.

27 Unesco Slave Route Project 2014.

Inheemsen, marrons en nazaten van plantagewerkers en gekleurde joden

Zoals eerder aangegeven zijn er verschillende groepen die nauwe historische banden hebben met het Jodensavannegebied. Inheemsen woonden er al eeuwen voordat de kolonisten kwamen en zijn tot ver in de achttiende eeuw als slaaf of als Marron-speurders gebruikt door de kolonisten (Ben-Ur & Frankel 2012: 63).

Marrons, de voormalige tot slaaf gemaakte vrijheidsstrijders, waren een grote zorg voor de joodse kolonisten en werden als wrede vijanden aangeduid zowel in archieven als in de grafschriften van de begraafplaatsen.²⁸ Ook in het Sabbatgebed²⁹ werd God gesmeekt om de overwinning van de militie op de vijanden, de rebellerende negers.³⁰ De diverse aanvallen van Marrons op joodse plantages, waarbij eigenaren de dood vonden, werden door strafexpedities onder leiding van de joodse burgerkapitein gewroken.³¹ De eerste joodse plantagehouder die gedood werd in 1690 aan de Cassewinica was Emmanuel Machado. Strafexpedities waren kostbaar en de Gouverneur gaf de burgermilitie alle ruimte om zelf de Marrons te achtervolgen (Ben-Ur & Frankel 2012: 64).

28 Twee grafstenen in de Beth Haim zijn van Emmanuel Pereyra en David Rodrigues Monsanto die werden gedood tijdens slavenopstanden in 1738 en 1739 en hebben grafteksten die verwijzen naar ‘opstandige negers’. Beide epitafen bevatten dezelfde openingstekst van Psalm 94 in het Hebreeuws: ‘O God der wrake, O Heer, verschijn blinkende’. Die van Monsanto eindigt met: ‘dat zijn bloed gewroken wordt’. (Ben-Ur & Frankel 2009, 2012: 63).

29 David Baruh Louzada, de chazzan van de congregatie componeerde een speciaal Sabbatgebed (Id.2012:65)

30 Dit is temeer een bewijs dat Marrons mede de oorzaak zijn geweest van de achteruitgang van Jodensavanne.

31 De in joodse kringen geroemde burgerkapitein David Cohen Nassy had meer dan 30 strafexpedities achter de rug. Zijn grafschrift in de Cassipora begraafplaats luidt: ‘Hij verliet deze wereld nadat hij terugkeerde van een expeditie waarin hij de zwarte rebellen een aframmeling had gegeven’.

[p. 79]

Grafsteen van David Monsanto

Omgekeerd werd de joodse militie zeer gevreesd en gehaat door de Marrons. In de goed bewaarde orale geschiedenis van de Saamaka³² zijn de talloze vluchten van de plantages, inclusief vluchtroutes en leiderschapsperikelen, alsook gevechtshandelingen en ontwikkelingen van nederzettingen, fortificaties enzovoort blijven voortleven.³³ Deze worden bevestigd door archiefbronnen. Evenzo was Quassi, die in de orale geschiedenis van de Saamaka bekend stond als Kwasimukamba³⁴, een gehate figuur vanwege zijn verraad en zijn trouw aan de blanken (Dragtenstein 2004: 59). De Marrons duidden hem aan met ‘gespuis’, maar in gouvernementskringen was hij een geziene figuur die vanwege zijn medicinale kennis hoog stond aangeschreven. Van strijd tussen joodse kolonisten en naar vrijheid snakkende Marrons in het Caraïbisch gebied was overigens alleen in Suriname sprake. Arbell (2002: 300-314) geeft aan dat Portugese joden (onder andere Mordechay Ricardo en Joseph Curiel) ook actief waren in bewegingen voor de onafhankelijkheid van Spaanssprekend Amerika die zij openlijk, hetzij gedekt steunden.³⁵ In Jamaica werden Marrons van wapens en munitie voorzien door joodse handelaren. Misschien waren de ruime privileges van de joodse natie in Suriname in tegenstelling tot andere landen op het continent, reden genoeg om deze met alle middelen te verdedigen.

De geschiedenis van de Marron-nederzetting Kumakô is zeer interessant. Etno-archeologisch onderzoek uitgevoerd door onder andere Cheryl White (2016: 179-195) bevestigt dat bij deze versterkte nederzetting in het gebied tus-

32 Richard Price (1983) brengt de orale geschiedenis van de Saamaka in First-Time voor het voetlicht, waaruit grote overeenkomsten met de koloniale archieven blijken zoals de strafexpeditie als gevolg van de dood van Pereyra. Nassy en leger brachten 47 gevangenen en 6 handen van dode Marrons naar de autoriteiten in Paramaribo.

33 De grote en beroemde Saamaka nederzetting Kumakô werd in oktober 1743 uiteindelijk door een gecombineerde expeditie van koloniale troepen en de joodse militie onder leiding van David Nassy vernietigd. Behalve gevangenen en handen van gedode Marrons, was er ook het hoofd van een Marron leider.

34 Id. Price, 153-159.

35 Simon Bolivar vond een schuilplaats bij joden van Curaçao en jonge joodse mannen waren actief lid van Bolivars leger. Ook de onafhankelijksbewegingen in de Dominicaanse Republiek en Cuba werden gesteund door joden, terwijl de joden van St. Eustatius de Noord-Amerikaanse revolutionairen steunden tegen de Britten.

[p. 80]

sen de Suriname- en Saramaccarivier enorme gevechten hebben plaatsgevonden.

Grafpalen op de Creoolse begraafplaats

Saamaka Marrons zijn ook op een andere bijzondere wijze historisch verbonden aan de joodse kolonisatie. Vele namen van lo's³⁶ zijn afgeleid van joodse plantage-eigenaren waar ze vandaan zijn gevlucht: de belangrijkste lo's zijn die

36 Lo betekent clan, een afkorting van loweman (‘wegloper’, ‘vluchteling’), gegroepeerd en vernoemd naar de plantage of het gebied waar de gevluchte voorouders vandaan kwamen.

[p. 81]

van de Matjau-lo (afgeleid van Machado) en de Nassi-lo, terwijl ook de Biitu-lo (Brito), Kasitu-lo (Castilho) en de Kadosu-lo (Cardoso) Sefardische joden onthullen. Behalve de historische relatie tussen de lo's en de Sefardim, worden ook de vele invloeden van het Portugees in de Creoolse taal van de Saamaka en Matawai gerelateerd aan deze groep. De taal werd op de plantages al aangeduid als Djutongo, letterlijk ‘joodse taal’ en stond centraal in de communicatie tussen slaven en meesters.³⁷

Jodensavanne (en omgeving) had reeds in 1684 een populatie van circa 1.158 mensen, waarvan minder dan tweehonderd joods was. Qua omvang was het na Paramaribo de tweede Europese urbane kern van het land. De derde was Torarica. Een aanzienlijk deel van de bewoners had Afrikaanse wortels. Aviva Ben-Ur (2015: 138) schreef zeer toepasselijk: ‘de wijd verbreide praktijk van polygynie door joodse mannen en de legitieme realiteit dat het bezit van een mens zowel het bezit van de arbeid als van het lichaam betekende, leidde tot het ontstaan van een groep mensen die mulatten werden genoemd, van wie sommigen legaal opgenomen werden in de gemeenschap en erkend werden als joden’.

Er ontstond een aanzienlijke grote groep gekleurde mensen met een Afrikaanse moeder of grootmoeder, die voor een groot deel gemarginaliseerd werden.³⁸ Zelfs bij de dood was het steeds een probleem waar deze personen begraven dienden te worden (Vink 2010: 221-253). De aanduiding jachied voor een volwaardig lid (met een joodse moeder) en congregant voor gekleurde joden was een typisch Surinaams fenomeen. Uiteindelijk werden congreganten (toch) aan de rand van de Beth Haim begraven, maar niet-joodse kleurlingen hadden een eigen begraafplaats toegewezen gekregen: de nengre berpe (de Afro-Surinaamse / Creoolse begraafplaats). Jodensavanne heeft onder andere hierdoor voor vele Creoolse nazaten een spirituele waarde.

Een bekend fenomeen dat onder anderen ook de hechte relaties tussen joodse eigenaren en hun vrijgelaten slaven en/of nazaten demonstreert, betreft de vele namen van voornamelijk Creolen die een joodse achtergrond hebben. In de Manumissiewet van 1832 werd bepaald dat een vrijgelaten slaaf een achternaam diende te krijgen die niet reeds in de kolonie voorkwam, behalve als er toestemming van de familie daartoe was. Het gevolg was dat bestaande namen werden aangepast of verdraaid: per lettergreep of letters die werden weggelaten, omgekeerd of toegevoegd, bijvoorbeeld: Nahar-Rahan, Lyons-Snoyl, Miranda-Randami, Coutino-Cotin, Alvares-Ravales, Nunes-Neus, Robles-Lobles, Louzada-Louz, De la Parra-Lapar, Del Prado-Rado enzovoort.³⁹ Het is overigens aantoonbaar dat de polygynie, zoals eerder door Ben-Ur aangegeven, een sterke relatie heeft met de agrarische joden in Suriname en zich concentreerde op de plantages en Jodensavanne. De stedelijke joodse gemeenschappen, zowel in Suriname als in de regio

37 Natalie Zemon-Davis, Origins and Uses of the Creole Languages in 18th Century Suriname, www.buku.nl geraadpleegd 10 augustus 2016

38 Wieke Vink geeft in Creole Jews een uitgebreide analyse van de complexe ontwikkelingen van deze groep.

39 Rini da Costa, Herkomst van Surinaamse familienamen (2004: 4-6).

[p. 82]

hebben waarschijnlijk veel minder ‘gemengde’ nazaten opgeleverd. De bekende schrijfster Cynthia McLeod zei terecht treffend tegen een journalist die vroeg of zij van joodse afkomst was: ‘If you shake a Surinamese family tree, surely a Jew falls out.’⁴⁰

40 Adam Rovner http://forward.com/culture/105939/shake-a-family-tree-and-a-jew-falls-out/ geraadpleegd 3 september 2016

Slot

In dit artikel is getracht een beeld te geven van de complexiteit waarmee het beheer van cultureel erfgoed te maken heeft. De uitdagingen bij het beheer betreffen aan de ene kant de conservering van waarneembare materiële aspecten, waaronder het voorkomen van vandalisme aan concrete erfgoedelementen, het behoud van graven, grafteksten en funderingen, de in stand houding van de sacrale sfeer, het verrichten van archeologisch onderzoek de conservering van Jodensavanne als nationaal monument enzovoort. De immateriële dimensies van het erfgoed moeten echter niet worden onderschat. Het is daarom van groot belang om erfgoed in Suriname, vooral plantage-erfgoed en zeker van de historische nederzetting Jodensavanne, vanuit een meervoudig perspectief te analyseren, te beheren en te presenteren. Een juiste balans bij de interpretatie doet recht aan de diverse belanghebbenden die verschillende (intrinsieke) waarden verbinden aan de plaats. De stemmen van de toenmalige onderdrukten en onvrije mensen die bijdroegen aan de bloei van Jodensavanne moeten ook worden gehoord.

Het verzwijgen, vermijden, verdraaien of ‘vergeten’ van minder plezierige gebeurtenissen wordt tot slot met een voorbeeld verduidelijkt: een touroperator die zijn toeristen rondleidde, vertelde aan zijn gehoor dat de kappa (grote gietijzeren kookpan die gebruikt werd voor de productie van suiker) en die op enkele meters verwijderd van de restanten van de synagoge staat, gebruikt werd door slaven om er moksi alesi en pom in te bereiden. Dit is een bizar voorbeeld van de wijze waarop sommigen bij de interpretatie de juiste historische achtergronden vermijden. Opvallend is ook het door Rini da Costa (2004: 65) opgetekende verhaal, dat de synagoge in opdracht van de commandant (Koninklijke Nederlandse Landmacht) van het concentratiekamp⁴¹ te Jodensavanne, door middel van twee handgranaten werd vernietigd zodat de stenen konden worden hergebruikt bij de bouwwerkzaamheden (afvoerkanalen) aan het kamp. Ook deze nare historie verdient de aandacht.

Het Jodensavanne-stichtingsbestuur streeft ernaar in zijn erfgoedmanagementstrategie de genoemde balans te benaderen door dit jaar onder andere een veldgids uit te geven, bestemd voor touroperators, begeleiders van bezoekersgroepen en individuele gasten. Daarnaast zullen trainingen ter certificering van gidsen en educatieve tochten voor studenten bijdragen aan dit doel.

41 In 1942 werden 246 vermeende NSB'ers afkomstig uit Nederlands-Indië geïnterneerd in Jodensavanne.

[p. 83]

Literatuur

Arbell, Mordechai, 2002 The Jewish Nation of the Caribbean: The Spanish-Portuguese Jewish Settlements in the Caribbean and the Guianas. Jerusalem: Gefen Publishing House.

Ben-Ur, A & R. Frankel, 2009 Remnant Stones part I: The Jewish Cemeteries of Suriname; Epitaphs. Cincinnati: Hebrew Union College Press.

Ben-Ur, A & R. Frankel, 2012 Remnant Stones part II: The Jewish Cemeteries and Synagogues of Suriname; Essays. Cincinnati: Hebrew Union College Press.

Ben-Ur, A, 2015 ‘Een joods dorp in een slavenmaatschappij: Jodensavanne in de Nederlandse kolonie Suriname’. In Cohen, J-M. Joden in de Cariben. Zutphen: Walburg / Joods Historisch Museum

Cohen, Julie-Marte, 2015 (Red.) Joden in de Cariben. Zutphen: Walburg / Joods Historisch Museum.

Da Costa, R., 2004 Herkomst van Surinaamse familienamen. Paramaribo: Eigen beheer.

Dann, Graham & A. Seaton, 2001 Slavery, Contested Heritage and Thanatourism. New York: Haworth.

Dragtenstein, Frank, 2004 Trouw aan de Blanken: Quassie van Nieuw Timotibo, twist en strijd in de 18^e eeuw in Suriname. Amsterdam: KIT Publishers.

Ipenburg, Ben, 2015 Joden in Suriname: 400 jaar Surinaams Jodendom, aankomst, glorietijd, neergang. Elburg: Frontisterion.

Jagdew, Eric & Helmut Gezius, 2014 (red.) Grondenrechten in Suriname: het vraagstuk nader bekeken. Jubileumnummer His/her Tori, Nr. 5. Paramaribo: ADEKUS, IMWO.

Kagan, Richard L. & Philip Morgan, 2009 Atlantic Diasporas: Jews, Conversos and Crypto-Jews in the Age of Mercantilism, 1500-1800. Baltimore: The Johns Hopkins University Press.

Kambel, Ellen-Rose & Fergus MacKay, 1999 The Rights of Indigenous Peoples and Maroons in Suriname. Copenhagen: IWGIA.

Oron, Hollander, 2010 No aksi mi fu libi yu: A View on the Halakhic Status of the Congregation ‘Siva Darkhey Y'sharim’, the Judeo-Creoles of Suriname. Master Thesis, Universiteit van Leiden, Leiden.

Orwell, George, 1983 1984 (60ste druk). London: Penguin Books Ltd.

Price, Richard, 1983 First-Time: The Historical Vision of an Afro-American People. Baltimore: The Johns Hopkins University Press.

[p. 84]

Schalkwijk, J. Marten, 2011 The Colonial State in the Caribbean: Structural Analysis and Changing Elite Networks in Suriname, 1650-1920. Den Haag: Amrit.

Sijlbing, Harold, 2008 Jodensavanne and Cassipora Cemetery Management Plan: Conserving Unique Heritage of Suriname. Paramaribo: Stichting Jodensavanne Suriname. Timothy, Dalen & Stephen Boyd, 2003 Heritage Tourism. Harlow: Pearson.

Vink, Wieke, 2010 Creole Jews: Negotiating Community in Colonial Suriname. Leiden: KITLV Press.

White, Cheryl, 2016 ‘Finding Maroon Ancestral Settlements in Suriname, South America.’ In: M. Hassankhan, L. Roopnarine, C. White & R. Mahase (eds.), Legacy of Slavery and Indentured Labour: Historical and Contemporary Issues in Suriname and the Caribbean. Volume I. New Delhi: Manohar.

Zemon-Davis, Natalie, 2016 ‘Regaining Jerusalem: Eschatology and Slavery in Jewish Colonization in Seventeenth-Century Suriname.’ The Cambridge Journal of Postcolonial Literary Inquiry, 3(1), 11-38.

Zemon-Davis, Natalie, 2014. Origins and Uses of the Creole Languages in 18^th Century Suriname. In C. Haarnack www.buku.nl (Orginally: Oxford: Blackwell Publishing).

Zunder, Armand, 2010| Herstelbetalingen: De ‘Wiedergutmachung’ voor de schade die Suriname en haar bevolking hebben geleden onder het Nederlandse kolonialisme. Den Haag: Amrit

Harrold Sijlbing is reeds twintig jaar verbonden aan Stichting Jodensavanne Suriname en is de huidige voorzitter van het stichtingsbestuur. Hij studeerde Sociale Geografie en Schoolmuziek en is als parttime docent verbonden aan de Faculteit der Humaniora, Studierichting Geschiedenis, waar hij binnen de minor Geschiedenis, Erfgoed en Toerisme doceert en research verricht.