OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 29

[p. 348]

Fred de Haas
Passie in het werk van Henry Habibe

In tegenstelling tot Antilliaanse schrijvers als Tip Marugg, Boeli van Leeuwen, Cola Debrot en Frank Martinus Arion is de Arubaanse dichter, literatuurcriticus en letterkundige Henry Habibe (geboren 6 mei 1940) tamelijk onbekend bij het grote publiek buiten de Antillen.¹

Habibe studeerde Spaanse taal- en letterkunde aan de Katholieke Universiteit Nijmegen. In 1968 richtte hij het toonaangevende literaire tijdschrift Watapana op - van 1968 tot 1972 verscheen het drie keer per jaar - waarin gedichten, essays, kritieken en linguïstische verhandelingen over het Papiaments werden gepubliceerd. Het was het tijdschrift van Antilliaanse jongeren die in Nederland op zoek waren naar een eigen identiteit. Watapana werd een podium zowel voor aankomende Antilliaanse schrijvers als voor Antilliaanse auteurs die hun sporen al hadden verdiend. De medewerkers waren voor het merendeel Arubanen. Habibe mag worden beschouwd als de drijvende kracht achter dit tijdschrift.

Na zijn afstuderen in 1974 vertrok Habibe naar Aruba, waar hij enige jaren werkte als docent Spaans aan het Colegio Arubano. In 1985 promoveerde hij op het proefschrift El compromiso en la poesía afro-antillana de Cuba y Puerto Rico (Het engagement in de Afro-Antilliaanse poëzie van Cuba en Puerto Rico) aan de universiteit van Río Piedras in Puerto Rico. Van 1983 tot 1990 was hij verbonden aan het Instituto Lingwístiko Antiano op Curaçao.

Habibe schrijft zijn gedichten voornamelijk in het Papiamentu, incidenteel ook in het Spaans en Nederlands. Drie in het Papiamentu geschreven dichtbundels staan op zijn naam: Aurora (1968), Keresentenchi (1980) en Yiu di tera (1985). In het Nederlands schreef hij Vulkanisch samenzijn (2008).

In deze bijdrage bespreek ik Habibes liefdespoëzie en met name de verwantschap tussen de inspiratie en de beelden van Habibe en die van een aantal Spaanse en Zuid-Amerikaanse geestverwanten.

1 Dit artikel is onderdeel van een studie van de auteur over het werk van Henry Habibe.

Liefde en hartstocht

Een van de belangrijkste inspiratiebronnen voor veel dichters kunnen we samenvatten onder de verzamelnaam ‘Liefde’ of ‘Passie’. Sommigen hebben er hun hele oeuvre aan gewijd, zoals de Spaanse dichter Gustavo Adolfo Bécquer. Voor anderen, bijvoorbeeld Antonio Machado, is de liefde een belangrijke halte op hun dichterlijk pad geweest en weer anderen, zoals

[p. 349]

Rubén Darío, hebben in hun poëzie vooral de nadruk gelegd op het erotische aspect van de liefde: de hartstocht. Het werk van deze dichters is een bron van inspiratie geweest voor vele anderen, onder wie Henry Hahibe. Van Habibe zijn twee bundels erotische poëzie verschenen. Na Aurora uit 1968 volgde in 2008 Vulkanisch samenzijn. Op de voorkant van de eerste bundel staat ‘Poesía prohibí’ (verboden verzen), een wat potsierlijke vermelding in het licht van de vrije jaren zestig. Veertig jaar ligt er tussen deze bundel, die in 23 gedichten de jonge liefde bezingt en de laatste die, hoewel de passie niet minder lijkt, in 17 gedichten het bewustzijn verraadt van de dichter die weet dat de herfst van zijn leven is aangebroken en dat het einde onafwendbaar naderbij komt (‘Ach kom, mijn winterkleren!’ VS, VII).

Henry Habibe (foto Kabinet Gevolmachtigde Minister van Aruba, Den Haag)

De reden dat ik beide gedichtenbundels samen bespreek, is gelegen in het feit dat ze treffende overeenkomsten vertonen, hoewel niet in taal - Aurora werd immers geschreven in het Papiamentu en Vulkanisch samenzijn in het Nederlands. Als hispanist en geïnteresseerde in de Latijns-Amerikaanse en Caraïbische literatuur heeft Habibe al in een vroeg stadium kennis kunnen nemen van het werk van dichters als Rubén Darío, Luis Palés Matos, Nicolás Guillén, Pablo Neruda en anderen, die,

[p. 350]

ieder op hun eigen manier, hun invloed hebben doen gelden op zijn poëzie. Zo vinden we in Aurora beelden terug die we ook kunnen aantreffen in de poëzie van de Puerto Ricaanse dichter Palés Matos:²

Pechos ebúrneos que mueven sus frutas; Rubias caderas que tiemblan de gozo, Dignas de fiebre de amor, en las grutas...	Vruchten dansen aan ivoren borsten, Blonde lendenen uit lust bewogen, Liefde waar ze, heet, naar dorsten...
Luis Palés Matos (1898-1959), ‘Las bailarinas de la luna’, 1917	‘De maandanseressen’

En:

[...]	[...]
Todos Los frutos ¡oh mulata! Tú me brindas En la clara bahía de tu cuerpo [...]	Je schenkt me alle vruchten In de klare boezem van je lichaam, Mulattin! [...]
Luis Palés Matos (1898-1959), ‘Mulata-Antilla’, 1952	‘Mulattin Antilia’

Hoewel Aurora sterke emoties beschrijft, ademt de sfeer in de gedichten ook een zekere rust uit. De taal kenmerkt zich door een ontwapenende eenvoud en de uiterlijke vorm van de gedichten is vrij strak. Zo heeft Habibe in deze bundel een duidelijke voorkeur voor strofes van vier verzen. De beelden in Aurora zijn uitbundig. De geestesgesteldheid van de verliefde jongeman wordt opgeroepen door sterk zinnelijke en tot de verbeelding sprekende metaforen: de borsten van een meisje liggen als vruchten in een zijden schaal (zie Palés Matos) en bewegen op het ritme van een Inheemse, opzwepende dans (de ‘Tumba’):

B'a pasa Ku bo frutanan Den un skalchi di seda	Je liep langs, Je vruchten In een schaal van zijde
Nan a balia Un tumba eterno te na bo kas, Nan a lora Te pone solo soda i jongotá, Nan a habri Shelo i laga nubia tur plamá	Ze dansten tot je huis Een eindeloze tumba en Hun deining bracht de zon Haast zwetend op de knieën. Ze sloegen een bres in De wolken, dreven ze ver uiteen.
[...]	[...]
Henry Habibe, Aurora, 1968, I (fragment)

2 Alle vertalingen uit het Papiamentu, Spaans en Frans zijn van de auteur van dit artikel.

[p. 351]

Het metrum van de verzen is wat strakker dan in de andere bundel. Zo telt gedicht nummer V (Olanan di mi man...) vier strofen van elk zes-, vier- en vijflettergrepige verzen, nummer XII (Atardi a brasa...) drie strofen van zes-, vijf-, zes- en vijflettergrepige verzen en gedicht XIV (M'a drenta bentana...) drie strofen van zes lettergrepen, waarbij het tweede vers in de derde strofe enigszins mank loopt.

De geliefde wordt bezongen als een landschap waarin de minnaar begeesterd ronddwaalt:

Olanan di mi man Lo karisiá Tur bo plájanan	De golven van mijn hand Zullen al je stranden Strelen
Luna di mi sunchi Lo koroná Tur bo séronan	De maan van mijn kussen, Zal al je heuvels Tooien met een kroon
Brisa di mi alma Lo suspirá Den bo mángelnan	De bries van mijn ziel Zal in je mangroven Fluisteren
Solo di mi sanger Lo floresé Bo deséonan	De zon van mijn bloed Zal je verlangen Laten bloeien
Henry Habibe, Aurora, 1968, V

Het is dezelfde zinnelijkheid die we kennen uit de gedichten van Darío:

Pues la rosa sexual Al entreabrirse Conmueve todo lo que existe, Con su efluvio carnal Y con su enigma espiritual.	De lichaamsroos Beroert - ook half geloken - Al wat leeft en ademhaalt: Geur van vlees, Mythe die niet faalt
Ruben Darío (1867-1916), Cantos de vida y esperanza, 1905, X ‘Libranos, señor’	Zangen van hoop en leven ‘Bevrijd ons, Heer’

Dat liefhebben ook lijden betekent - en een vergeefs verlangen naar de terugkeer van de beminde - is een welhaast onontkoombaar gegeven. Het verlies van de geliefde kan alleen worden goedgemaakt door een terugkeer die vervolgens dansend wordt gevierd. Hier verwijst Habibe naar het Antilliaanse kinderliedje ‘Ban, ban pasa un rondu’ (Kom, laten we dansen in een kring):

[p. 352]

[...]	[...]
mi sa, mi sa ku bo lo bolbe, i lo mi wardá bo ku mi bélanan hisé, pa nos ban pasa un ròndu mañan na lamá...	Ik weet, Ik weet dat je terugkomt. En ik zal op je wachten - Alle zeilen bijgezet - Voor een rondedans, Morgen, in zee...
Henry Habibe, Aurora, 1968, II

Geen beminnen zonder lijden. Er zit niets anders op dan te leren houden van het lijden zelf. Darío drukte dit - haast masochistisch - als volgt uit:

Oh, saber amar es saber sufrir, Amar y sufrir, sufrir y sentir, Y el hacha besar que nos ha de herir...	Wie kan minnen kan ook lijden, Minnen, lijden, tranendal: Kus de bijl die ons eens treffen zal...
Ruben Darío (1867-1916), Cantos de vida y esperanza, 1905, X	Zangen van hoop en leven, X

In Aurora vinden we veel verwijzingen naar de flora en fauna van het Arubaanse landschap: kunuku (akker, platteland), kurá (erf, tuin), sabana (vlakte), kokolishi (schelp), kelki hèl (gele heester), mangel (mangrove), maribomba (bij), warawara (roofvogel) en morokoi (landschildpad). Aan de natuur ontleende terugkerende beelden zijn: de wolken (nubia), de zee (lamán), de dageraad (aurora), de golven (ola), de bladeren (blachi) en de sterren (strea). Hieronder volgen enkele fragmenten uit Aurora die bovenstaande beelden in context plaatsen:

Pabòw, lamán ta konta zojando, Na laria tur strea ta kabishá (X)	Daarginds vertelt de zee al schommelend zijn verhaal, De sterren knikkebollen aan de hemel
Un chispa di rekwèrdo, Un aurora di nos dos (IV)	Een vonk herinnering, Een dageraad van ons twee
Atardi a kai sera I meskos ku dos Ola nos a keda Tirá riba tera (XI)	De schemering is gevallen Als twee golven Zijn wij Aan land geworpen
Mi dilanti Manera bláchinan marchitá Bo karni a kita kai, Poko poko (XXII)	Vóór mij Als verwelkte blaadjes Is je vlees Langzaam gevallen

[p. 353]

Kunuku ta'ta soña den su hamaka (XVIII)	De akker lag te dromen in zijn hangmat
Bo ta jamá mi maribomba Parandero di kelki hèl (VII)	Je noemt me een bij, Een boemelaar in gele heesters
I meskós ku kabés di morokoi, Mi kabés a krem i somentá...(X)	Zoals de landschildpad zijn kop intrekt Zo is mijn hoofd gekrompen en verdwenen...
Henry Habibe, Aurora, 1968 (fragmenten)

De cirkel van de erotische poëzie van Habibe sluit zich met de publicatie van de bundel Vulkanisch samenzijn. Het woord ‘vulkanisch’ in de titel zou wat bevreemding kunnen wekken. Het gebruik van juist dit woord verraadt echter de afkomst en hispanofiele achtergrond van de dichter. In het Romaanse taalgebied is de combinatie van de begrippen ‘hartstocht’ en ‘vulkanisch’ niet ongewoon. Zo lezen we bij Bécquer het volgende:

[...]	[...]
la ardiente chispa que brota del volcán de los deseos	het vonkend vuur dat welt uit de vulkaan van de begeerten
Gustavo Adolfo Bécquer (1816-1870), Rimas, 1982, XIV

Ook de Martinikaanse schrijver Frantz Fanon schrijft, sprekend over de dans van de Afrikaanse bevolking, in zijn beroemde boek Les damnés de la terre (De verworpenen der aarde) het volgende:

Tout est permis, car, en réalité, l'on ne se réunit que pour laisser la libido accumulée, l'agressivité empêchée, sourdre volcaniquement.
(Alles is toegestaan, want eigenlijk komen ze alleen bij elkaar om de opgekropte libido, de gefrustreerde agressie, als een vulkaan te laten werken.)

Het libido wordt in deze voorbeelden duidelijk gekoppeld aan de kracht van een vulkaan. Ook in Aurora komen we dit - wat opdringerige - beeld tegen:

[p. 354]

[...]	[...]
bo kurpa a para bira santo blanko, dos volkán a para hincha den mi boka...	Je lichaam is veranderd In wit zand, Twee vulkanen Zwollen in mijn mond...
Henry Habibe, Aurora, 1968, XIII (fragment)

In Vulkanisch samenzijn is de dichter in een andere levensfase beland, wat hij niet onder stoelen of banken steekt:

Vanuit mijn rimpelende herfst
Verspreid ik mijn takken
Over je golvende brauwen...’ (VII)

Ook horen we hier weer de echo van de oude bard Darío:

Juventud, divino tesoro Ya te vas para no volver! Cuando quiero llorar, no lloro... Y a veces lloro sin querer...	Mijn jeugd en paradijselijke jaren Gaan al heen en zien niet om! Wil ik soms huilen, zoek ik tevergeefs naar tranen... Soms huil ik, vraag me af waarom...
Plural ha sido la celeste Historia de mi corazón. Era una dulce niña, en este Mundo de duelo y aflicción.	Meervoudig liepen liefdespaden, Wegen van het minnend hart; Mijn jeugd: een meisje dat in zoetheid baadde In een wereld vol van smart.
[...]	[...]
Rubén Darío (1867-1916), Cantos de vida y esperanza, 1905 ‘Canción de otoño y primavera’	Zangen van hoop en leven ‘Lied van de herfst en de lente’

Het vuur van het samenzijn hult zich in de schaduw van het besef van de naderende ouderdom en in harde metaforen ontleend aan de natuur:

Tussen de levenloze takken
Glinsterden
Je vochtige lippen

[...]

Je zoog aan de verwelkte bladeren
Gretig als een kolibri... (XVI)

De ‘takken’ van de ouder wordende mens doen denken aan dat andere, vroegere, gedicht van Habibe, waarin hij de watapana, de Inheemse

[p. 355]

waaiboom, ten tonele voert die, kromgegroeid onder de eeuwige passaatwind, met zijn radeloze takken in de verlaten vlakte staat en door de dichter wordt opgeroepen om zijn rug te rechten.

In Vulkanisch samenzijn doet de tropische omgeving niet langer dienst als dichterlijk decor, maar is zij omgeruild voor het Nederlandse landschap en de stad:

In deze stad
Van stenen en stalen gewelven
En eindeloze groene velden

In deze stad
Van pralende paleizen, lanen
En straten met vorstelijke namen... (III)

Ook zijn er parallellen te vinden met de bundel Aurora. Beide bundels staan in het teken van de passie en het afscheid. In heide komen we dezelfde getuigen en symbolen daarvan tegen, de roos, de golven, het zand:

Aurora, 1968 (fragmenten)	Vertaling	Vulkanisch samenzijn, 2008 (fragmenten)
Ma dia solo mester sende bo rosa (VII)	Maar als de zon je roos ontsteekt	En raakte verstrengeld In een witte roos (I)
Bo rosa a kai drumi (XIV)	Je roos is in slaap gevallen	Een roos, teder en wit (II)
Perfume ta banidad Abo mes tin bo rosa (XV)	Geuren zijn maar ijdelheid Jij geurt zelf naar rozen	De witte roos straalde en een regenboog werd (III)
Aki, ariba e rosa marchitá den mi pecho (XX)	Hier, boven de verwelkte roos in mijn borst	En de geur van rode rozen (XII)
Olanan di mi man Lo karisiá Tur bo playanan (V)	De golven van mijn hand Zullen al je stranden Strelen	Golven, ontembare golven! Hoe onpeilbaar deze deining! (IV) De kruinen van de golven (XII)
Mi ólanan Tibio di ternura (VI)	Mijn golven Lauw van tederheid	De golven neergeknield (XIII)
Bo kurasón a topá Mi bòw'i su ola (XIII)	Je hart heeft mij ontmoet Onder haar golven	In bruisende overdaad Staken de golven Vannacht de oceaan over (XIV)
Ólanan lo kanta aleluja (XXIII)	De golven zingen Halleluja

Zowel Aurora als Vulkanisch samenzijn beschrijft erotische geschiedenissen die eindigen doordat een van de geliefden iets zegt dat zodanig kwetsend is dat er aan het verhaal een abrupt einde komt:

[p. 356]

Aurora, 1968, XVI	Vertaling	Vulkanisch samenzijn, 2008, X
Un palabra Un pida weso pa kachó, A buta un koron'i sumpiña Den bo kurasón I un dia na ròu Den bo wowo [...]	Eén woord, Een hondenkluif, Zette op je hart Een doornenkroon, Deed een rouwdag Om je ogen [...]	[...] Er viel toen een woord Dat zweemde naar gezag De gazel hield zich in Kletterend viel de carrousel Uiteen
Pero un palabra, Friw, Bashí, krimmal, A skoge nos Speransa Pa karbon	Maar één woord, Koud, Misdadig, Hol, Heeft onze hoop Als brandhout Uitgekozen	Kortsluiting Zielsgeseling
[...]	[...]

Soms lijken de beelden regelrecht overgestapt van de ene bundel naar de andere, van het Papiamentu naar het Nederlands en ‘leent’ Habibe - vrijwel letterlijk - elementen uit eigen werk:

Aurora, 1968, XXI (fragment)	Vertaling	Vulkanisch samenzijn, 2008, XV (fragment)
[...]	[...]	[...]
lo bo hari lantá mi fo'i soño, grita si ta loko m'a bira, pasobra hunto nos a muri, lew, hopt témponan pasá	Dan zal je lachen, Mij wekken uit m'n slaap, Gillen of ik gek geworden ben, Omdat we samen zijn gestorven, Lang, heel lang geleden	Uitschreeuwen zal je Mij wakker rammelen Of ik soms dwaas ben geworden Want lang geleden reeds Zijn wij begraven Lang geleden
[...]	[...]
I si mi bida ta un eterno soñamento, Lagá mi drumi, Kerida, Pa mi sinti Bo estigma sigui Tota den mi alma	Als mijn leven één grote dromerij is, Laat me dan slapen, Liefste, En je stigma Voelen branden In mijn ziel	Maar al zou dit Een droom zijn Laat me toch Slingeren in het heelal Zo kan ik jou immers Diep in mij Als een stigma Voelen stek

Over Vulkanisch samenzijn is hier overigens een kritische noot op zijn plaats. In deze Nederlandstalige bundel is het duidelijk aantoonbaar dat het Nederlands niet de moedertaal van Habibe is. Stilistische en grammaticale missers ontsieren hier en daar de gedichten en ook de syntaxis laat af en toe te wensen over. Zo lezen we in

[p. 357]

Vulkanisch samenzijn onder meer het volgende (het cursief gedrukte geeft het afwijkende taalgebruik aan):

Raakte verstrengeld In een witte roos (I) De golven deinen weer terug (IV)	Uitschreeuwen zal je Mij wakker rammelen Of ik soms dwaas geworden ben (XV)
De nacht heeft ons gesmeed (VI) Een tropisch bloedbruiloft (VIII)	Vanuit mijn rimpelende herfst Verspreid ik mijn takken Over je golvende brauwen... (VII)
Uiteenspattend als vuurpijl (VIII)	De golven neergeknield (XIII)
	Als vogels ver geleden (XIV)

Ook de soms wat onhandige plaatsing van de woorden maken dat het ritme wordt doorbroken:

Een zwoelwulpse bries
legt de golven neer
Op het ivoren strand
Waar je naam
Ingekrast wordt (XII)

Het Nederlands is soms bovendien een tikkeltje te archaïsch: je golvende brauwen (VII); mij verslindend de keel omsnoert (XI). Habibe is in zijn moedertaal zekerder en dus ook een stuk overtuigender.

De inhoud van Vulkanisch samenzijn is die van alle erotische verzen. Wat bijzonder opvalt, is dat ‘de geliefde’ volledig verdwijnt in en volledig dienstbaar is aan de ‘kosmische’ fantasieën die zich losmaken uit een poëzie met een sterk machistische inslag. Beide bundels dragen onmiskenbaar het stempel van een Latijns-Amerikaanse inspiratie die in het universum en de natuur naar beelden zoekt om de erotische beleving in woorden te vangen. Om het vage begrip ‘Latijns-Amerikaanse inspiratie’ wat concreter te maken, besluit deze bespreking met een gedicht van een van de grootste ‘liefdesdichters’ van Latijns-Amenka, de Chileen Pablo Neruda:

Plena mujer, manzana carnal, luna caliente, Espeso aroma de algas, lodo y luz machacados, Qué oscura claridad se abre entre tus columnas? Qué antigua noche el hombre toca con sus sentidos?	Volledig vrouw, appel van vlees en hete maanhete maan Volle geur gestampte algen, licht en leem, Welk duister licht gaat op tussen je zuilen? Aan welke verre nacht hebben wij deel?
Ay, amar es un viaje con agua y con esrrellas, Con aire ahogado y bruscas tempestades de harina: Amar es un combate de relámpagos Y dos cuerpos por una sola miel derrotados.	Beminnen is een reis van water en van sterren, Verstikte lucht en hoog opstuivend meel: Beminnen is een strijd van bliksemstralen, Twee lichamen die zich tot honingdauw vermalen.

[p. 358]

Beso a beso recorro tu pequeño infinito, Tus márgenes, tus ríos, tus pueblos diminutos, Y el fuego genital transformado en delicia	Kus voor kus tast ik je universum af, Je oevers, je rivieren en je dorpjes; Het lustvol brandend vuur
Corre por los delgados caminos de la sangre Haste precipitarse como un clavel nocturno, Hasta ser y no ser sino un rayo en la sombra.	Stroomt door de smalle banen van het bloed en Stort zich - anjer bloeiend in de nacht - Als flakkerende lichtstraal in het donker.
Pablo Neruda (1904-1973) Cien sonetos de amor, 1960, XII	Honderd liefdessonnetten

Na het lezen van dit gedicht en de fragmenten van de hierboven geciteerde dichters uit Spanje en Latijns-Amerika zal het de lezer niet moeilijk vallen om de verwantschap te ontdekken tussen de inspiratie en beelden van Habibe en die van zijn Spaanse en Zuid-Amerikaanse geestverwanten.

Literatuur

Bécquer, G.A., 1982 Rimas. Madrid: Ediciones Cátedra.

Darío, R., 1979 Cantos de vida y esperanza. Madrid: Ediciones Cátedra.

Fanon, F., 1961 Les damnés de la terre. Parijs: Maspéro.

Habibe, H., 1968 Aurora. Den Haag: Editorial Watapana.

Habibe. H., 1980 Keresentenchi. Den Haag: Editorial Watapana.

Habibe, H., 1985 Yiu di tera. Z.p.: Edukaprint.

Habibe. H., 2008 Vulkanisch samenzijn. Amsterdam: In de Knipscheer.

Palés Matos, L., 1993 ‘Las bailarinas de la luna.’ In: Tuntún de pasa y grifería y otros poemas. San Juan: Editorial de la Universidad de Puerto Rico e Instituto de Cultura Puertorriqueña. [Oorspr. 1917.]

Palés Matos, L., 1993 ‘Mulata-Antilla.’ In: Tuntún de pasa y grifería y otros poemas. San Juan: Editorial de la Universidad de Puerto Rico e Instituto de Cultura Puertorriqueña. [Oorspr. 1952.]

Neruda, P., 1960 Cien sonetos de amor. Buenos Aires: Edición Losada.

Fred de Haas is oud-leraar Frans en Spaans aan het middelbaar onderwijs, onder meer op Curaçao. Hij vertaalde werk van Frans-Caraïbische, Antilliaanse, Spaanse en Zuid-Amerikaanse auteurs als Pablo Neruda, Jorge Luis Borges, Francisco Carrasquer, Luis Daal, Joseph Sickman Corsen, Maryse Condé en Frida Domacassé.