OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 27

[p. 237]

Berend J. Hoff
In Memoriam Robert Janki Kiban (1926-2007)

Robert Kiban was in uitzonderlijke mate gezegend met drie karaktereigenschappen: hij had een groot talent voor loyaliteit, hij had belangstelling voor alles en iedereen om zich heen en hij beschikte over een snelle intelligentie, die hem in staat stelde die belangstelling ook actief in daden om te zetten. Hij heeft zich daarom nooit zorgen hoeven te maken over de problemen van ‘identiteit’ en ‘identificatie’ die Nederland tegenwoordig zo in hun greep houden. Zijn identiteit groeide spontaan mee met elke verhuizing naar een nieuwe omgeving. Er kwam eerst een Surinaamse en later een Nederlandse sector bij, maar Robert heeft nooit ook maar een fragment opgegeven van wat hij al was. Uiteindelijk is Kiban altijd de jonge Kibyanyare gebleven die werd geboren en opgroeide in een dorp waar de eeuwenoude Indiaanse levenswijze toen nog vrijwel intact voortbestond. Roberts vader heette Skiri:yarë, zijn moeder Karoewaroemë. Skiri:yarë duidt aan: het kleinste, fijnste deel van iets; Karoewaroemë betekent Hagedismeisje. Hun dorp Akarani, alias Bigi Poika, was het grootste in de savanne tussen de Boven-Saramacca en de Coesoewini. Maar het ging in 1927 nog om een kleine groep mensen: Ahlbrincks encyclopaedie noemt voor het hele gebied een getal van 177.

Een belangrijke wending in Roberts leven kondigde zich aan in zijn zeventiende levensjaar, toen de redemptoristenpater Ramakers zich meldde bij zijn moeder met de vraag of haar zoon naar school mocht gaan in de hoofdstad. Karoewaroemë ontving de bezoeker zittende op de hefboom van haar cassavepers, de matapi; zij vroeg hem te wachten op de thuis-

[p. 238]

komst van haar man. Die riep op zijn beurt de jongen er bij. Men kwam overeen dat Robert inderdaad naar de kostschool zou gaan.

Roberts leven op school bewoog zich tussen twee tegengestelde ervaringen. Enerzijds was het onderwijs een openbaring voor hem. Hij was gefascineerd door de ontdekking van het Nederlands, de nieuwe taal van alledag die hij van de grond af, en snel, moest leren. Robert had daar weinig moeite mee, en werd zich bovendien helder bewust van het verschil tussen de grammaticale uitdrukkingmiddelen van zijn moedertaal en die van deze nieuwe taal. Dit was een soort intellectuele ervaring waar meestal alleen beroepstaalkundigen plezier aan beleven. Aan de andere kant had Robert heimwee naar huis. Hij sliep in met zijn hoofd op zijn opgerolde hangmat, het afscheidscadeau van zijn moeder. Hij leefde naar de vakanties toe.

Toen Robert zijn opleiding had voltooid, was hij een volwassen man geworden. Hij huwde met Alice Serkei, het paar zou negen kinderen krijgen. Er moest nu geld worden verdiend, maar in zijn vrije tijd werkte Robert voor zijn mede-Indianen. Iedere Indiaan die naar de stad kwam kon rekenen op zijn raad en hulp. Toen ik in de jaren vijftig veel bij Robert en Alice over de vloer kwam ontmoette ik daar vaak zulke Indiaanse passanten. Na de komst van de eerste batterijradio's begon Robert een wekelijkse radiorubriek in de Indiaanse taal (1952).

Intussen gingen Robert en zijn mentoren in de rooms-katholieke maatschappelijke organisaties zich zorgen maken over de toekomst van de Indianen als bevolkingsgroep binnen een zich moderniserende Surinaamse maatschappij. In 1962 deed Robert daarom een poging om een politieke partij van de grond te krijgen, de Verenigde Indiaanse Partij. Maar hiervoor bleek de achterban toch te klein. De vruchtbaarheid van het kleinschalige sociale werk liet zich niet herhalen op het nationale niveau.

Vooral de chronisch slechte gezondheid van Alice deed het echtpaar Kiban besluiten om na 1975 naar Nederland te verhuizen. Bijna alle kinderen gingen mee. Gelukkig was de uitkomst als gehoopt. Alice bloeide op door het koelere klimaat en door de Nederlandse gezondheidszorg, en zowel Robert als zijn zoons en dochters vonden snel hun weg.

Naast zijn werk op een Utrechts archief ontplooide Robert ook in Nederland weer activiteiten op maatschappelijk en cultureel gebied, en op taalkundig gebied. Omdat ik met dit laatste onderdeel van Roberts activiteiten speciaal vertrouwd ben, ligt het voor de hand dat ik daarover iets meer vertel. In 1968 ben ik in Leiden gepromoveerd op een dissertatie over de Caribische taal. De gegevens daarvoor had ik gedurende een verblijf van ruim twee jaar in Suriname gekregen van acht Indianen, waaronder Robert. Dank zij hun intelligentie en mijn perfectionisme stond er werkelijk heel veel in dat dikke boek. Maar het had een blinde vlek: de zinsleer. Dat kwam doordat de taalkundige theorieën die in die jaren in Europa en Amerika opgang maakten niet goed pasten op

[p. 239]

de syntactische structuur van talen als het Caribisch: een fundamenteel probleem waarvoor ik op dat moment geen oplossing had. Toen Robert in 1975 naar Nederland kwam besloten we om alsnog de syntaxis aan te pakken, en wel van de grond af, op de breedst mogelijke basis. In de loop van de jaren heb ik ontelbare reizen naar Maarssenbroek gemaakt om urenlang met Robert over zijn moedertaal te praten. Terwijl mijn kennis van het Caribisch verder toenam groeide Roberts linguïstisch inzicht, tot we uiteindelijk het punt bereikten waar we soms elkaars gedachten konden raden. Na eerdere publicaties onder mijn naam (met dank aan Robert Kiban, in 1986, 1990, 1995), zal daarom een laatste publicatie onder ons beider naam verschijnen, dus met Robert als mede-auteur. Dit stuk, over complexe zinnen, is ondanks zijn onbescheiden lengte geaccepteerd door het International Journal of American Linguistics, maar zal nog op verschijning moeten wachten.

Ik was intussen niet de enige gast in Maarssenbroek: toevallig weet ik dat Robert heeft meegewerkt aan de vertaling van het Marcus-evangelie in zijn moedertaal, ook leverde hij literaire bijdragen aan verzamelbundels en bracht hij advies uit over de positie van Indiaanse bejaarden in Nederland. Voor zijn vrijwilligerswerk aan beide zijden van de oceaan heeft hij een koninklijke onderscheiding ontvangen.

Na enkele jaren van toenemende invaliditeit is Robert in de herfst van 2007 overleden in het zorgcentrum in Maarssen, zijn laatste woonplaats. Hij is ook in Maarssen begraven op het rooms-katholieke kerkhof. Na de uitvaartmis heeft zijn zuster Melie met haar vaste en zuivere stem de traditionele Indiaanse rouwliederen voor hem gezongen.