OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 25

[p. 75]

Dirk Kruijt
Een ijzeren wet van politiek-militaire beheersing?
Van dictatuur naar democratie in Suriname; Een vergelijking met Latijns Amerika¹

Inleiding

Suriname is, waar het gaat om militaire regimes en lierdemocratisering, ten opzichte van Latijns-Amerika een laatbloeier. De meeste landen van het continent hadden zich in de eerste helft van de negentiende eeuw van hun koloniale status ontdaan om als onafhankelijke staat hun eigen toekomst te bepalen. De strijdkrachten kregen, als een van de centrale actoren tijdens de onafhankelijkheidsoorlogen, ook een politieke verankering. Tussen 1825 en 1885 regeerden in de meeste Latijns-Amerikaanse landen (met uitzondering van Brazilië) militairen op uitnodiging van nationale elites. Militaire leiders kregen in rijden van nood politieke ambten aangeboden. Deze bijzondere omstandigheden kwamen in deze periode regelmatig voor door de frequent oplaaiende regionale (burger)oorlogen tussen liberalen en conservatieven. Aanvankelijk vertrouwden politieke elites bij niet democratische regeringswisselingen de macht toe aan een junta (groep, comité), waarin kerkelijke, militaire en civiele autoriteiten waren vertegenwoordigd, gewoonlijk een bisschop, een kolonel of generaal en een rechter. Maar geleidelijk aan ontstond er een voorkeur voor militair leiderschap. Vanaf het einde van de negentiende tot aan het einde van de twintigste eeuw wisselden democratische en militaire (of nauwkeuriger: civiel-militaire) regeringen elkaar af in de regio.²

1 Met dank aan Wim Hoogbergen voor diens commentaren en kritiek. In een aantal gevallen zal ik argomenten gebruiken uit onze gemeenschappelijke analyse van de Surinaamse militairen in de politiek (Hoogbergen 81 Kruijt 2005). Wie een kortere, oudere maar uitstekende analyse van de Surinaamse militairen wil raadplegen wordt verwezen naar Meel 1993.

2 Volledig militaire kabinetten, uitsluitend bestaande uit officieren, worden vrijwel niet gevormd. Meestal gaat het om regeringen waarin militairen domineren, maar waarbij de ‘technische’ sleutelfuncties zoals financiën, buitenlandse zaken en justitie aan politiek bevriende burgers worden toevertrouwd. Men spreekt dan van civiel-militaire regimes.

[p. 76]

Waar Latijns-Amerikaanse regeringswisselingen in de eeuw tussen 1885 en 1985 zich op niet-democratische wijze voltrokken, gebeurde dat meestal via een coup. In landen als Argentinië, Bolivia, Brazilië, Colombia, El Salvador, Guatemala, Honduras, Mexico, Nicaragua, Paraguay, Peru en Venezuela gold een officiersopleiding als een goede investering in een politieke carrière, die via verkiezingen of via een staatsgreep kon verlopen. Bolivia is nog altijd de continentale recordhouder met één geslaagde staatsgreep per jaar in de negentiende en twintigste eeuw. Door dergclijke regelmatig voorkomende militaire interventies stond Latijns-Amerika lange tijd te boek als het continent van de politieke legers en de militaire politici (Koonings & Kruijt 2002 en 2003). In Argentinië, Brazilië, Chili en Uruguay vestigden zich ‘nationale veiligheidsregimes’ van rechtse signatuur, die in goede harmonie met de nationale elites samenwerkten. In Peru (onder generaal Velasco) en even later in Panama (onder generaal Torrijos) kwamen links-nationalistische militaire regeringen aan de macht, geformeerd om verregaande hervormingen door te voeren en bedoeld om de politieke invloed van de heersende elites uit te schakelen. In beide landen konden de militaire regeringen rekenen op een omvangrijke puhliekssteun. In El Salvador en Guatemala consolideerden vanaf de jaren dertig van de twintigste eeuw - korte democratische intermezzo's daargelaten - militaire dictaturen hun macht, in grimmige repressie opererend tegen alles ter linkerzijde van centrumrechts en vanaf de jaren zestig en zeventig verwikkeld in burgeroorlogen met guerrillabewegingen.³ In alle hierboven genoemde gevallen betreft het optredens door reguliere strijdkrachten, geleid door generaals, die aan hun militaire officiersopleiding en -carrière een politiek-administratieve component toevoegden (Rouquié 1989).

De laatste grote golf van militaire regimes op het continent zou ongeveer twintig jaar duren en nam een aanvang in 1964 met de ‘institutionele staatsgreep’ van de Braziliaanse strijdkrachten. Het betrof ‘institutionele coups’, dus onder verantwoordelijkheid van de chefs van staven of de drie commandanten van leger, marine en luchtmacht. Tevoren werd een regeringsprogramma opgesteld, geformuleerd door ‘militaire intellectuelen’ met staffuncties of uit de inlichtingendiensten afkomstig en vastgesteld na discussie met vertrouwde civiele bondgenoten. In alle gevallen resulteerde dit in regimes van langdurige aard en regerend op basis van politiek-militaire ontwikkelingsprogramma's, ten uitvoer gebracht onder opeenvolgende civiel-militaire regeringen, geleid of gecontroleerd door

3 In twee landen, Cuba en Nicaragua, maakten guerrillabewegingen een einde aan dictaturen om vervolgens éénpartijregeringen te installeren, die mede gebaseerd waren op de loyaliteit van het militaire apparaat aan de triomferende guerrillaleiders. De voormalige guerrillabeweging was intussen omgevormd tot een reguliere krijgsmacht, geleid door een professioneel officierencorps.

[p. 77]

een militaire junta. De militaire machthebbers rechtvaardigden hun ingrijpen met een beroep op hun patriottisme, toch al een ideologisch monopolie van Latijns Amerikaanse strijdkrachten. De verwevenheid van de strijdkrachten met de politiek-administratieve lichamen van de publieke sector, het nationale veiligheids- en inlichtingencomplex, de federale en deelstatelijke politiediensten, gevoegd bij de controle over het justitiële apparaat, het parlement en de directe administratie in ontwikkelings- en grensregio's waren aanleiding tot de later algemeen aanvaarde typering van dit soort militaire regimes als ‘bureaucratisch-autoritaire regeringen’ (O'Donnell 1973).

In afwijking van het gangbare patroon

In die zin wijkt het optreden van de Surinaamse militairen, aan de macht tussen 1980 en 1987 en opererend in de coulissen van 1987 tot 1992, af van hun Latijns-Amerikaanse collega's. Waar op het continent succesvolle coups werden voorbereid door generaals en admiraals met het commando over hun eigen krijgsmachtonderdeel, daar waren het in Suriname zestien sergeanten en sergeant-majoors zonder noemenswaardige politieke ervaring die de staatsmacht naar zich toetrokken. De meesten van hen hadden een onderofficierenopleiding genoten in het Nederlandse leger.⁴ Ter gelegenheid van de onafhankelijkheid waren ze in 1975 naar hun land van herkomst teruggekeerd, verzekerd van een riante suppletieregeling op wedde en speciale toelages gegarandeerd door het voormalige moederland.⁵ Ze hadden de macht gegrepen naar aanleiding van een uit de hand gelopen vakbondsconflict. De eerste jaren van aanwezigheid in hun (nieuwe) vaderland waren de sergeanten niet opgevallen door een bovenmatig politieke, laar staan nationalistische belangstelling. Integendeel, de meerderheid richtte zich op de uitoefening van zijn functie, waarbij een aantal van hen,

4 Tijdens de onderhandelingen over de onafhankelijkheid had de Nederlandse regering de vorming van een politiemacht met ontwikkelingstaken voorgesteld De Surinaamse onderhandelaars eisten echter de vorming van een Surinaams leger, niet geheel ten onrechte. In 1961 maakte de toenmalige Braziliaanse president Quadros plannen voor een invasie in de Guyana's; zijn generaals konden hem er met moeite van weerhouden zijn plannen uit te voeren. In 1967 bezette Guyana een betwist grensgebied in West-Sunname. In 1968 overviel het Guyanese leger Surinaamse wachtposten. De Nederlandse reactie, ingegeven door angst voor een ongewis avontuur, was bijzonder afhoudend.

5 Voor de ontstaansgeschiedenis van het Surinaamse leger en de terugkeer van de Surinaamse onderofficieren afkomstig uit de Nederlandse krijgsdienst, zie Verstegen 1997. Van Nederlandse zijde had men aangedrongen op de vorming van een Gewapende Veld Politie bestaande uit twee compagnieën, waarvan er één voor binnenlandse ontwikkelingstaken kon worden ingezet. De toenmalige Surinaamse minister van Justitie en Politie. Hoost, beklemtoonde echter de noodzaak van een Surinaams leger en kreeg zijn zin. Veel interesse in de vorming van dit leger had de Surinaamse regering overigens niet. Beide partijen besloten tot de omvorming van de voormalige koloniale TRIS (Troepenmacht in Suriname) tot de SKM (Surinaamse Krijgs Macht). Het vastgestelde jaargemiddelde van de manschappen bedroeg 29 officieren, 136 onderofficieren, 520 soldaten en korporaals en 194 burgers (Hoogbergen & Kruijt 2005: 23-29).

[p. 78]

al dan nier in diensttijd, belangen in businessjes ontwikkelde.⁶ Slechts een minderheid (Sital, Mijnals, Joeman) engageerde zich met bewegingen in de politiek die als links kunnen worden bestempeld.

De onderofficieren die in 1980 de macht grepen, waren aanvankelijk geneigd lopende zaken zoveel mogelijk te laten behartigen door vertrouwde burgers: de advocaten die hen hadden verdedigd tijdens het vakbondsconflict, nationalistische vertegenwoordigers van de vrije beroepen en politici van klein links.⁷ Laatstgenoemden meldden zich al snel bij de poorten van de Memre Boekoe kazerne voor een lidmaatschap van een zogeheten burgerraad. Die werd spoedig daarop geïnstalleerd in het bijzijn van militairen, die hun uzi's omklemd hielden. Bouterse, die binnen een aantal maanden de feiteiijke leider van het militaire bewind zou worden, zocht in die beginperiode naar vaderfiguren: kolonel Valk van de Nederlandse ambassade, die in de dagen voor en na de staatsgreep als zijn mentor was opgetreden, de medicus Chin A Sen, de eerste premier na de coup en latere president van Suriname, en Haakmat, de uit Amsterdam overgekomen onderwijsinspecteur en advocaat en latere ontwerper van het juridisch kader op basis waarvan de militaire beheersingsstructuur zou worden gevestigd.⁸ Los van deze contacten zocht Bouterse in het verborgene toenadering tot politici van de VHP, die tussen 1973 en 1980 de voornaamste oppositiepartij van het land was geweest. Hun leider, Lachmon, bedankte echter voor de eer om met de militairen in zee te gaan en bleef in de jaren van de civiel-militaire regeringen bij zijn eis dat er democratische verkiezingen gehouden dienden te worden en kabinetten zouden moeren worden geformeerd op basis van de verkiezingsuitslagen.⁹

Dat de onderofficieren een politieke scholing ontbeerden, wil niet zeggen dat ze dom waren. Bouterse zou later blijk geven van een briljant gevoel

6 Sergeant-majoor Bouterse, die van 1968 tot november 1975 sportinstructeur was geweest op de NAVO-basis Seedorf in Duitsland, herinnert zich de jaren 1975 tot 1980 als comfortabel. In zijn geautoriseerde biografie zegt hij: ‘Niet eens een halve seconde heb ik teruggedacht aan Nederland of Duitsland. We hadden het zeer gemakkelijk in Suriname. Een goed salaris met Nederlandse toelage, luxe artikelen uit het buitenland’ (Bouterse & Van Mulier 1990: 63-64). Er was voldoende gelegenheid om zich aan nevenactiviteiten te wijden. Bouterse deed in die jaren vooral aan sport en bezat ‘een redelijk grote kippen- en varkenskwekerij Dat betekende een extra inkomen’ (Dew 1994: 40-43). Onmiddellijk na de coup zou Bouterse hebben ingezet op een post als onderminister van sportzaken.

7 Over deze politici schreef Lotens (2004) een uiterst memorabel boek met analyses en interviews.

8 Diens memoires (Haakmat 1987) schetsen tussen de regels door een beeld van deze zoektocht.

9 Lachmon hierover in zijn politieke memoires (Khemradj 2001: 79-81): ‘Ik was er zeker van dat de militairen geen kennis hadden om het land te besturen. Ze konden moeiteloos een coup plegen, maar een land besturen is een geheel andere zaak. Ik wist dat ze iemand zouden moeten hebben, om met een democratische regering het land verder op te bouwen. En toen heeft hij [Bouterse], naar mijn bescheiden mening, de keus laten vallen op mij om een regering te formeren met de militairen samen. Toen was de VHP de sterkste na de NPS die hij had weggeschoten. Hij dacht dat ik met hem een regering zou kunnen formeren. Hij met zijn geweld en ik met mijn democratische gedachten Maar dat had hij verkeerd getaxeerd ...Toen heb ik gezegd: “Nee Bouterse, ik wil graag een democratische regering terug hebben, je hebt een democratische regering weggeschoten. En als u met mij wil praten, dan moet u komen praten om een democratische regering terug te brengen.”’

[p. 79]

voor timing en speelde lange tijd verschillende militaire en burgerbewegingen tegen elkaar uit. Mijnals studeerde rechten en kreeg economische belangen in de visvangst. Sital volgde een diplomatenopleiding op Cuba. Christopher (die een opleiding volgde aan de Braziliaanse Escola Superior de Guerra) en Neede werden ambassadeur. Toch zouden hun competenties jarenlang worden onderschat, juist vanwege het feit dat ze als onderofficier waren begonnen en pas na de coup (politiek)militaire rangen als majoor en luitenant-kolonel zouden krijgen aangeboden. De Surinaamse militairen werden met een scheef oog bezien door vertegenwoordigers van buitenlandse regeringen, hun bondgenoten incluis.¹⁰ Dit wantrouwen kenmerkte ook de Braziliaanse generaals die in 1983, na een afgedwongen uitnodiging, in Suriname op bezoek kwamen. Zij maakten er geen geheim van het niet erg te hebben op een regering onder leiding van oud-sergeanten, die een links avontuur zochten en misschien al banden met de internationale drugsmaffia onderhielden. Maar de ongerustheid betrof vooral de vermeende aanwezigheid van honderden Cubaanse militairen in Suriname (het waren er naar schatting enkele tientallen) en de nauwe banden die het regime zou onderhouden met de Libische dictator Khadaffi.¹¹ De directe betrokkenheid van een aantal van de oorspronkelijke coupplegers bij de decembermoorden in 1982 sloeg een geweldige kloof met de militairen die in Latijns-Amerika de macht in handen hadden. Voor het vuile werk had men daar altijd kunnen beschikken over de in het schemerduister opererende staatsveiligheids- en inlichtingendiensten en daarmee verwante doodseskaders. En zelfs in die gevallen waar het ministerie van Defensie de dagelijkse lijst van slachtoffers opstelde, zoals in El Salvador,¹² had men altijd de schijn van minimale distantie weten op te houden. Voor moordende sergeanten,

10 Zie bijvoorbeeld de memoires van de voormalige Cubaanse ambassadeur Cárdenas (1988). Castro en de gebroeders Ortega (respectievelijk president en minister van Defensie van Nicaragua) waren zegevierende guerrillaleiders geweest, die nationale legers en milities hadden verslagen.

11 Interview met Luis Bitancourt, voormalig kabinetschef van generaal Venturini, voorzitter van de Braziliaanse veiligheidsraad die de missie leidde (Madrid, 1 maart 2005). Een vergelijkbaar oordeel velden ook staf en bestuursleden van de Escola Superior de Guerra, die ik in juli en augustus 2003 interviewde in Urca, Rio de Janeiro.

12 Interview met Ruben Zamorra (San Salvador, 26 juli 2005), premier onder de eerste civiel-militaire revolutionaire junta van 1979, toen jonge officieren de macht hadden gegrepen om zich te ontdoen van de heersende militaire dictatuur en de rector van de katholieke universiteit, een pater Jezuïet, tot staatshoofd hadden benoemd en de regering hadden opdragen aan de linkervleugel van de christen-democraten. Ze hadden de militaire verantwoordelijkheid in handen gelegd van twee kolonels, onder meer aan kolonel Abdul Gutierrez, wiens macht nauw verweven was met die van de veiligheidsdiensten en doodseskaders. De droom van een democratisch El Salvador duurde minder dan twee maanden. Daarna brak de burgeroorlog uit.

[p. 80]

annex drugdealers, was het niet gemakkelijk zich met militaire collega's in de regio op gelijke voet te verstaan.

De beginperiode van de civiel-militaire regeringen in Suriname was dus afwijkend van het vestigingspatroon van de Latijns Amerikaanse dictaturen. Maar naarmate de tijd vorderde, begon de gelijkenis in een aantal opzichten toe te nemen. Geleidelijk aan werden, zoals dat ook het geval was in Latijns-Amerika, de ministeries en de publieke sector gemilitariseerd. Hadden de machthebbers zich in de eerste tijd na de staatsgreep tevreden gesteld met het bezetten van enkele sleutelministeries, nu breidden zij hun aanwezigheid op meerdere terreinen uit. Zo werd de rol van de inlichtingen- en veiligheidsdiensten groter en kreeg de militaire politie uitgebreidere opsporings- en arrestatiebevoegdheden. Vertrouwde militairen, zoals Neede en Christopher,¹³ gingen leidinggevende posities bekleden. Er kwam een Bijzonder Gerechtshof om burgerpolitici te vervolgen die van corruptie werden verdacht. Het justitiële apparaat boog, zeker na de decembermoorden, steeds gemakkelijker naar de militaire wensen. De pers werd gecensureerd. Regelmatig verschenen militairen, bullepees in de hand, op redactiekantoren om journalisten te ‘assisteren’ bij het vergaren en redigeren van patriottisch nieuws. Later voorzag de veiligheidsdienst de pers van informatie. Zittende (burger)presidenten en (burger)premiers raadpleegden de militaire machthebbers over de kleinste details.

Mede naar het voorbeeld van landen met een links-nationalistische revolutionaire leiding (Cuba, Nicaragua en Peru) werden zogeheten volkscomité's gevormd om de niet-georganiseerde bevolking in regime-vriendelijke organisaties onder te brengen. Na de decembermoorden van 1982 zagen zogeheten anti-interventiecomités het licht, gemobiliseerd op buurtbasis en bedoeld als romantisch tegenwicht bij mogelijke invasies vanuit Nederland of de Verenigde Staten. Daarnaast werden volksmilities gevormd, paramilitaire burgereenheden, getraind in de kazerne door sergeanten en officieren. De paramilitaire eenheden kregen niet dezelfde lugubere reputatie als de Centraal-Amerikaanse paramilitaire eenheden tijdens de burgeroorlogen, maar in wezen ging het om hetzelfde type militair getrainde burgers, eventueel te belasten met repressieve taken in geval van nood. In die tijd vormden de strijdkrachten en de politie ongeveer veertien procent van de totale publieke sector die op haar beurt in het midden van de jaren tachtig haar verzadigingspunt bereikte van ongeveer vijftig procent van de beroepsbevolking (Kruijt & Maks 2004). De strijdkrachten telden begin 1983 ongeveer 2.500 tot 3.000 personen, de politiediensten beschikten over ongeveer 1.400 leden en in de volksmilities waren 3.000 tot 4.000 personen georganiseerd (Hoogbergen & Kruijt 2005: 91).

13 Die vanwege zijn klaarblijkelijke betrokkenheid bij wet jobs de weinig vleiende bijnaam Gestapo verwierf.

[p. 81]

Bouterse zelf verwierf in stilte steeds meer macht. Tussen 1980 en 1987 breidde hij, in steeds andere functies, zijn formele bevoegdheden noemenswaardig uit: legerleider (bevelhebber), voorzitter van het Militair Gezag, voorzitter van het presidium van het Revolutionair Front, voorzitter van het Beleidscentrum (dat op de landsregering toezicht hield) en regeringsleider.¹⁴ In die laatste functie tekende hij alle presidentiële besluiten mee.¹⁵ In het dagelijkse spraakgebruik even amicaal als eerbiedig aangeduid als Bevel was hij vanaf medio 1981 de onbetwiste militaire en politieke leider van Suriname. Toen de militairen een eigen politieke beweging stichtten, werd Bouterse tevens Leider van de Revolutie.¹⁶ Aan het einde van de militaire periode gold Bouterse als een volleerd ‘militair politicus’. Na het herstel van de democratie zou hij tijdens de eerste regering-Venetiaan (als militair) en tijdens de regering-Wijdenbosch (als adviseur van staat) nog directe invloed uitoefenen op het landsbestuur. Heden ten dage is Bouterse (als politiek leider van de Nationale Democratische Partij) lid van De Nationale Assemblee, evenals zijn voormalige lijfwacht en (tussen 1986 en 1992) militaire opponent Brunswijk.

14 Vanaf 1984 bestond een zogeheten Denktank, opgericht om de overgang naar democratische structuren te bewerkstelligen. In de periode van voorbereiding van herstel van de democratische verhoudingen werd Bouterse voorzitter van het Topberaad, een informele gespreksgroep waar militairen en politici van de traditionele politieke partijen elkaar troffen, tezamen met vertegenwoordigers van het bedrijfsleven en de vakbeweging. In 1986 werd het Topberaad, meer dan het kabinet, een permanent overlegorgaan tussen het Militair Gezag en de oude politieke machthebbers. Het indertijd opgerichte Beleidscentrum werd ontbonden. Intussen was het Militair Gezag ook deel gaan uitmaken van de landsregering. Voor de opeenstapeling van politieke functies van Bouterse, zie Sedney (1997: 126-128, 213).

15 Premier Radhakishun, leider van een overgangsregering die de weg naar volledige democratie zou moeten voorbereiden, zou zich in vertrouwelijke gesprekken met de staf van de Nederlandse ambassade in 1986 hebben betiteld als ‘een burgemeester in oorlogstijd’.

16 De politieke beweging Stanvaste, ofwel de 25-februari-beweging (25 februari was de dag van de coup, een jaar later herdoopt in revolutie), werd vanuit het Militair Gezag gevormd onder leiding van nauw met Bouterse verwante militairen. Bouterse werd voorzitter, de leden waren vooral afkomstig uit de gelederen van de militairen, volksmilities en sympathisanten van klein-links (Bouterse & Van Mulier 1990: 143-151). In 1987 werd deze politieke arm van het militaire bewind omgevormd tot Nationale Democratische Partij, waarvan Bouterse voorzitter is.

In de pas met omringende transities

Het is interessant om ook in het kader van de transitie van dictatuur naar democratie Suriname te vergelijken met de omringende landen van Latijns Amerika. De meeste onderzoekers die deze transitie in Latijns-Amerikaanse landen hebben bestudeerd,¹⁷ wijzen op het langdurige verloop (tien tot vijftien jaar) van dit proces, dat zich kenmerkt door veel onderhuidse conflicten tussen de (legitieme) democratische regerin-

17 Agüero & Stark 1998, Arévalo 2003; Arnson 1999; Diamond, Linz & Lipset 1995, Dominguez & Lowenthal 1996; Loveman 1999, O'Brien & Cammack 1985; O'Donnell & Schminer 1986; Rojas, Arévalo & Sojo 1998; Silva 2001.

[p. 82]

gen en de militaire instituties. Na de formele machtswisseling bleven in veel gevallen de (oude) militaire machthebbers, gebruikmakend van hun monopolie over staatsveiligheid en intelligence, in de coulissen meeregeren, ditmaal in hun rol als (verplichte) ‘militaire adviseurs’ (Zaverucha 2005: 35-50). In veel landen genoten zij lange tijd feitelijke immuniteit vanwege hun geprononceerde houding ten opzichte van de burgerlijke rechtspleging of vanwege de onmacht of onwil van de democratische autoriteiten om voormalige militaire schenders van de mensenrechten justitieel te vervolgen.¹⁸

In Argentinië kwam het militaire bewind, toch al vastgelopen, bruusk ten einde toen een poging tot vorming van nationale eenheid rond de bezetting van de Falkland Eilanden (de Malvinas) uitliep op een fiasco. De Engelse expeditiemacht bleek superieur aan de Argentijnse strijdkrachten (McSherry 1997).¹⁹ De leden van de opeenvolgende militaire junta's werden door de (burger)regering-Alfonsin gerechtelijk vervolgd wegens schending van de mensenrechten. Dit leidde tot grote onrust onder de strijdkrachten en uiteindelijk tot de val van de regering-Alfonsin. De latere regering-Menem kondigde een amnestie-wetgeving af, maar uiteindelijk werden de voormalige militaire machthebbers opnieuw voor de rechter gedaagd en kregen zij huisarrest. In Brazilië onderhandelde de laatste militaire regering langdurig over een overgangswetgeving. De eerste burgerpresident, Sarney, kreeg vijf militaire ministers als ‘huisadviseurs’ toebedeeld. In 2003 zou hij in een interview met het tijdschrift Veja verklaren dat zijn belangrijkste taak gedurende zijn vijf regeringsjaren het stabiliseren van de overgangssituatie was en het voorkomen van een staatsgreep. Onder opeenvolgende burgerpresidenten werd daarna de invloed van de militairen langzaamaan afgebouwd (Hunter 1997). Uiteindelijk reorganiseerde president Cardoso in 1998 de strijdkrachten en de inlichtingendienst. Dit was aan het einde van zijn eerste regeringsperiode, toen hij al zeker was van een tweede ambtstermijn als president.²⁰ In Chili nam de overgang van een militair naar een democratisch bewind na het door Pinochet verloren referendum ongeveer vijftien jaar in beslag. Aanvankelijk was de oude dictator, die zichzelf en de voormalige militaire garde ontslag van rechtsvervolging gunde en zichzelf bovendien uitmuntende salarissen en aanzienlijke politieke macht had toebedeeld, een soort mederegent. Na veel omzichtigheid en diplomatiek manoeuvreren waren

18 Zie Zaverucha & Melo Filho 2004. In Centraal-Amerika werd onmiddellijk na de vredesakkoorden die een einde maakten aan de burgeroorlogen een verregaande mate van amnestie afgekondigd. In Peru is de indertijd (onder de civiele dictator Fujimori) afgekondigde amnestiewetgeving weer opgeheven, onder hevige protesten van de strijdkrachten. Zie Florez 2005.

19 Waarbij Brazilië, Chili en de Verenigde Staten steun verleenden aan het Verenigd Koninkrijk, geheel tegen de verwachting in van de Argentijnse junta.

20 Voor details, zie Atunes (2002) en Fico (2001).

[p. 83]

opeenvolgende democratische regeringen in staat zich re ontdoen van de bemoeienis van de militairen met de dagelijkse politiek.²¹ De gevangenschap van Pinochet in Londen en de langdurige processen, waarbij de ex-dictator enkele keren medisch werd getest op seniliteit, brachten ook de nieuwe generatie militairen in verlegenheid.

De geweldscyclus die volgde op de Mexicaanse Revolutie - in feite een langdurige burgeroorlog met sterk etnische trekken en ‘boerenlegers’ - liep naar het oordeel van de meeste onderzoekers af in de tweede helft van de jaren dertig of aan het begin van de jaren veertig, dus meer dan vijftien jaar na dato. Nieuw historisch onderzoek maakt echter aannemelijk dat de geweldscyclus tot in de jaren vijftig doorging (Knight 1999). Een recente dissertatie over het voortduren van deze spiraal van geweld - gebaseerd op dieptestudies in verschillende Mexicaanse deelstaten - toont aan dat de gevolgen nog veel langer voelbaar waren dan tot dusver werd aangenomen (Gillingham 2005).

De stille burgeroorlog die al sinds de jaren vijftig in Colombia woedt, heeft al aan meer dan één miljoen inwoners het leven gekost. Militairen, paramilitairen, politie-eenheden, parapolitionele eenheden, doodseskaders gefinancierd van verschillende zijden en meerdere guerrillabewegingen hebben diepe sporen getrokken in de Colombiaanse maatschappij.²² Een bijna vijfenvijftig jaar durend conflict op nationaal niveau heeft ook repercussies gehad voor de fragmentatie van geweldsactoren op regionaal en lokaal niveau. Studies op lokaal niveau tonen de aanwezigheid aan van tientallen, soms meer dan vijftig typen gewelddadige actoren in de grote steden en op het platteland, die elkaar de beheersing over kleine territoria betwisten.²³ Dit zijn de gevolgen van een nooit voltooid pacificarieproces vanaf de jaren zeventig tot op heden.

De twee meest langdurige dictaturen in Latijns Amerika, die van El Salvador en Guatemala, gingen tientallen jaren lang gepaard met terreur en intimidatie en riepen beide gewelddadige burgeroorlogen op. De militaire regimes van beide landen bewandelden tenslotte via eigen beleid de weg naar democratie, dwang uitoefenend op de civiele overgangsregeringen en nog jarenlang de landspolitick controlerend vanuit de coulissen.²⁴ In El Salvador kwam ARENA als civiele politieke partij op als erfgenaam van verschillende militair-politieke verbanden die tot aan het einde van

21 Voor details, zie Agüero & Stark (1998); Fuentes (2000) en de monumentale studie van Huneeus (2002).

22 Zie El conflicto 2003; Leal Buitrago 1994, 1999 en 2001, Pécaut 1999.

23 Zie Avilés 2001; Ceballos 2001; Escobar 2002 en Moser & Mcllwaine 2004.

24 Voor de politieke geschiedenis van Centraal-Amerika sinds 1945, zie Pérez Brignoli 1993 en Torres-Rivas 1993. Voor de analyse van de burgeroorlogen, zie Comisión para el Esclarecimiento Histórico 1999 en 2004 en Comisión de la Verdad 1993 en Guatemala 1998. Een briljante, zij het wat oudere analyse van de Guatemalteekse burgeroorlog is Le Bot 1995. Een studie van vergelijkbare kwaliteit over El Salvador is die van Montgomery 1995.

[p. 84]

de jaren zeventig invloedrijk waren geweest. Tijdens het leiderschap van de stichter van ARENA, ex-majoor D'Aubuisson, zette de partij moordcommando's in, zoals militaire regeringen in het land eerder hadden gedaan. In 1985 werden deze doodseskaders officieel ontbonden, toen het leiderschap van ARENA salonfähig trachtte te worden en een campagne voor deelname aan het presidentschap lanceerde. Het jaar ervoor was de termijn van de laatste civiel-militaire junta officieel beëindigd, al zouden de militairen in verregaande mate de wettig gekozen president Duarte blijven controleren. Duarte was aan de macht gekomen met sterke Amerikaanse steun tijdens verkiezingen die tijdens de burgeroorlog waren georganiseerd.

Het militaire overwicht kwam in feite ten einde na de verkiezingsoverwinning van ARENA-president Cristiani in 1989. Enkele maanden daarna bezette de guerrillabeweging de hoofdstad San Salvador. Tijdens vredesonderhandelingen die kort daarop een aanvang namen, gevolgd door een vredesverdrag begin 1992, kwamen de strijdkrachten voor de keuze te staan: óf een institutionele suïcide (een gedwongen ontbinding van het leger) te accepteren óf in te stemmen met een verregaande zuivering van het officierencorps.²⁵ President en legerleiding kozen voor het laatste alternatief en binnen enkele maanden werden 104 officieren (minister en vice-minister van defensie, alle generaals, de meeste kolonels) ontslagen wegens schending van de mensenrechten. De officiersopleiding werd gereorganiseerd. De afgelopen tien jaar is het Salvadoraanse leger volstrekt buiten de politiek gebleven. Het officierencorps wordt opgeleid voor taken die strikt met de landsverdediging te maken hebben, voor bijstand tijdens natuurrampen (aardbevingen, overstromingen) en voor vredesmissies.²⁶ Tegelijkertijd werd de gemilitariseerde politie ontbonden en vervangen door een burgerpolitie, waarin voor een derde deel ex-guerrillastrijders werden opgenomen. Daarnaast vonden ingrijpende hervormingen plaats bij de rechterlijke macht en in het kiesstelsel.

In Guatemala kwam in 1983, toen een groep officieren een einde maakte aan de dictatuur van generaal Rios Montt, een nieuwe generatie bevelhebbers aan de macht, die zich richtte op een geleidelijke overgang naar democratische verhoudingen, op een militair overwicht op de guerrilla en op vredesonderhandelingen waarbij de strijdkrachten in een gunstige uitgangspositie zouden verkeren. In 1985 werd de democratie hersteld, maar het leger behield nog ongeveer tien jaar een sleutelrol achter de coulissen van de landspolitiek door haar aandeel in de burgeroorlog, haar monopolie op intelligence en haar vergaande bevoegdheden ten

25 Interview met generaal Mauricio Vargas, ex-stafchef en ex-presidentieel gedelegeerde voor de uitvoering van de vredesakkoorden (1989-1993) (San Salvador, 19 augustus 2005).

26 Interview met generaal Humberto Corado, ex-minister van Defensie (1992-1995) (San Salvador, 15 augustus 2005).

[p. 85]

aanzien van ‘veiligheids- en ontwikkelingstaken’ in het binnenland.²⁷ Van 1991 tot 1996 vonden vredesbesprekingen plaats, zowel tussen de overheid, de strijdkrachten en de guerrilla onder leiding van de Verenigde Naties, als onderhands tussen legerleiding en de comandanaa general van de guerrilla.²⁸ De strijdkrachten werden in 1997 en 1998 in omvang teruggebracht volgens een schema, dat was overeengekomen tijdens de vredesbesprekingen. Het civiel-militaire studiecentrum ESTNA werd ontbonden en de scholing van het officierencorps gereorganiseerd. Evenals in El Salvador werd in Guatemala een nieuwe politiemacht opgericht, zij het zonder de participatie van de voormalige guerrillastrijders. Daarna werden de hervormingen binnen de veiligheidssector gestaakt. Tijdens de regering Portillo-Rios Montt, in 2000 door een verkiezingsoverwinning aan de macht gekomen, gebruikte de uitvoerende macht de strijdkrachten echter opnieuw voor politieke doeleinden, waarbij de legerleiding (onder wie Rios Montts zoon, generaal Rios Soza) niet onwelwillend stond tegenover corruptiepraktijken.²⁹

Het transitieproces naar democratische verhoudingen nam in Suriname in 1985 een aanvang toen een parlement aantrad, niet gekozen maar benoemd door de legerleiding.³⁰ Er werd een plebisciet georganiseerd over een nieuwe grondwet, mede geschreven door de civiele adviseurs van de legerleiding en qua toonzetting en feirehjke inhoud de weg openend voor een toekomstige cohabitation tussen gekozen regeringsleiders en gevestigde militaire leiders.³¹ De riante overgangsregeling, die de Surinaamse militairen in staat stelde tussen 1987 en 1993 veel macht en invloed te behouden, werd langzaamaan ingeperkt door tussentijdse grondwetswijzigingen. Toch betoonden de eerste democratisch gekozen

27 De macht werd formeel overgedragen aan de gekozen president Cereso door de minister van Defensie, generaal Héctor Gramajo, tijdens een ‘briefing over veiligheids- en ontwikkelingszaken’ die zeven uur duurde. Tegen generaal Gramajo (niet tegen de civiele president Cereso) werden twee niet-succesvolle staatsgrepen gepleegd, in 1987 en 1989 (interview met generaal Héctor Gramajo, Guatemala-stad, 13 juli 1994). Toen Cereso's opvolger, president Serrano, in 1993 een civiele staatsgreep wilde plegen met behulp van de strijdkrachten, weigerde de legerleiding, na het consulteren van het constitutioneel hof, hieraan haar medewerking te verlenen.

28 In feite werden de militairen en de guerrillaleiders het in maart 1996 eens op Cuba. In december 1996 werden de vredesakkoorden plechtig ondertekend. Voor het verloop van deze onderhandse besprekingen, zie Balconi & Kruijt 2004, Kruijt & Van Meurs 1997 en Rosada-Granados 1998.

29 Veel van de gegevens over de hervormingen binnen de Guatemalteekse veiligheidssector werden verkregen tijdens een interview met oud-minister van Defensie Julio Balconi (Guatemala-stad, 11 april 2005). In 2005 werd een proces wegens corruptie gestart tegen alle vier de ex-ministers van Defensie van de regering Portillo, evenals tegen de ex-president zelf.

30 Van de 31 leden waren er veertien militair, elf hadden banden met de vakbeweging en zes werden benoemd na overleg met het georganiseerde bedrijfsleven (Sedney 1997: 213).

31 In feite was de grondwet op het lijf geschreven van de toekomstige president Bouterse. De militairen dachten de verkiezingen namelijk te kunnen winnen. Ze verloren die echter op een met mis te verstane wijze.

[p. 86]

president Shankar en diens kabinet zich uiterst voorzichtig in de omgang met de legerleiding. Het staatshoofd kon ook moeilijk anders.³² In die zin was de procesgang in de transitieperiode - vanaf 1985 tot de formele uitfasering van de militairen eind 1992 - vergelijkbaar met die in andere Latijns-Amerikaanse landen, zoals Brazilië, Chili en Guatemala. Misschien waren de Surinaamse militairen bruusker in hun optreden. Ze forceerden een tweede staatsgreep eind 1990 en dwongen de regering-Shankar tot aftreden. Het gekozen parlement keurde de vorming van een overgangsregering goed en legitimeerde daarmee de staatsgreep. Nieuwe verkiezingen volgden in mei 1991.

Anders dan in de omringende landen van Latijns-Amerika waar militaire regeringen een einde vonden, kreeg Suriname te maken met een burgeroorlog, niet tijdens maar na het militaire regime, in ieder geval terwijl de overgang naar democratische verhoudingen al vergevorderd was. Het is hier niet de plaats om de burgeroorlog en zijn gevolgen uitvoerig te analyseren.³³ In Oost-Suriname ontstond een guerrillabeweging onder leiding van Brunswijk, een voormalige lijfwacht van Bouterse. Brunswijk werd, met steun van Surinaamse politici die in ballingschap in Nederland verbleven en gedoogd door de Nederlandse en Franse overheid, leider van een ‘Surinaams bevrijdingsleger’, waaraan voornamelijk jongeren met een Marron-achtergrond en enkele buitenlandse huurlingen deelnamen. De oorlog ontaardde in een etnisch conflict. De Surinaamse militaire leiding organiseerde paramilitaire eenheden en verwierf zich op het politieke vlak een machtspositie plus een legitieme reden tot aanblijven, daarbij onafhankelijk opererend van de regering-Shankar. De legerleiding (Bouterse) boycotte de door de regering bereikte vredesakkoorden en kwam tot een (informeel) vergelijk met Brunswijk over de territoriale verdeling van het binnenland. Het zou tot 1991 duren voordat een formele vrede tot stand kwam, mede met steun van de Organisatie van Amerikaanse Staten.³⁴

32 Shankar en zijn gezin werden wekelijks bedreigd. Hij was aangetreden, omdat geen van de oude politieke voorlieden kandidaat kon of wilde zijn. Een aantal van de nieuwe ministers was tot het nieuwe kabinet toegetreden met grote beduchtheid, zo niet vrees, voor de militairen. Artikel 177 en 178 van de toen geldende grondwet verschaften het leger grote mogelijkheden om naar eigen goeddunken in het landsbestuur in te grijpen. De Nederlandse hulp kwam in 1988 uiterst traag en ook nog met omvangrijke bureaucratische rompslomp op gang. In retrospectief moet men concluderen dat het Nederlandse beleid in de jaren 1987-1990 de stabiliteit van de eerste democratische regering in Suriname niet heeft bevorderd. Pas naar aanleiding van de staatsgreep in 1990 kwam in Nederland een koerswijziging op gang ten opzichte van de Surinaamse democratische verhoudingen.

33 In ons al eerder geciteerde boek over de rol van de Surinaamse militairen in de politiek (Hoogbergen & Kruijt 2005) gaan we daar uitvoerig op in. Zie voorts Hoogbergen & Kruijt 2004, Hoogbergen & Polimé 2002 en Polimé & Thoden van Velzen 1988. De Vries 2005 gaat over de gevolgen van de burgeroorlog voor het Surinaamse binnenland. Penta 2002 bevat de memoires van een Britse huurling, die rebellenleider Brunswijk adviseerde.

34 Die nog jarenlang een monitoringstaak werd toebedacht, zie OAS 2001.

[p. 87]

Ook de formele uitfasering van de militaire leiders rond Bouterse kwam pas in de jaren 1992 en 1993 tot stand, vooral door persoonlijk optreden van de toenmalige minister van Defensie Gilds en de latere bevelhebber Mercuur.³⁵ In maart 1992 schrapte De Nationale Assemblee de grondwetsartikelen, die de politieke rol van de strijdkrachten rechtvaardigde. Minister Gilds legde Bouterse een spreekverbod op en gaf geen krimp bij pogingen van de bevelhebber zich desondanks in de landspolitiek te blijven mengen. Na een aantal conflicten tussen minister en bevelhebber werd Bouterse in november 1992 door de president en de defensieminister in het openbaar berispt. Hij trad demonstratief af en koerste klaarblijkelijk af op een herhaling van de coup van 1990. Maar Gilds greep snel in en ontsloeg een aantal van Bouterse's vertrouwelingen. Bij een volgend conflict tussen de legertop enerzijds en de president en zijn defensieminister anderzijds, in april 1993, greep Mercuur, toen bataljonscommandant, in. Hij riep zijn eenheden bij elkaar, schaarde zich met veel vertoon aan de zijde van de regering en schakelde op die manier de opstandige officieren uit.

Na 1993 trad een nieuwe generatie officieren aan en kwam een einde aan de inmenging van het leger in de landspolitiek. Bouterse zou, zoals gezegd, tijdens de regering-Wijdenbosch opnieuw op de voorgrond treden, maar ditmaal als burgerpoliticus. Verschillende Bouterse-getrouwen kregen ambassadeursposten of traden op als minister. Maar bij het aftreden van Wijdenbosch in 2000 waren de jaren van invloed van de oud-militairen en hun naaste burgeradviseurs voorbij. Bouterse en Wijdenbosch bleven via een parlementszetel in de politiek, vooralsnog marginaal. Even leek het erop dat Bouterse zeer sterk zou terugkomen bij de verkiezingen van 2005, maar ondanks de winst die zijn partij behaalde en het verlies van de regeringscoalitie kwam er een derde regering-Venetiaan. Bouterse en Wijdenbosch behielden hun parlementaire status en ook Brunswijk veroverde via een regionaal kiesverband in het binnenland een plaats als volksvertegenwoordiger in De Nationale Assemblee.

35 Ik volg hier Hoogbergen & Kruijt 2005: 237-245.

Conclusie

Ondanks het aanvankelijk afwijkende patroon van militaire inmenging in de landspolitiek in Suriname, begonnen de voormalige sergeanten en sergeant-majoors, naarmate ze na de coup in 1980 langer aan de macht bleven, gaandeweg meer op de politieke militairen van Latijns Amerikaanse snit te lijken. Naarmate de ervaring van Bouterse en de zijnen in de politiek groter werd, groeide de gelijkenis. De Surinaamse transitieperiode naar democratische verhoudingen vertoont zelfs een sterke overeenkomst met de langdurige civiel-militaire cohabitation-formule in landen als Chili en Guatemala. Dat geeft aanleiding tot de vraag die ik

[p. 88]

tot besluit van dit artikel wil formuleren: Is er in Latijns Amerika sprake geweest van een ‘ijzeren wet van politiek-militaire beheersing’, ongeacht de oorspronkelijke aard van de civiel-militaire betrekkingen? Blijkbaar volgen militaire regimes, hoe uiteenlopend hun ontstaansgeschiedenis ook is, eenmaal aan de macht een soort ijzeren logica en laten zij op den duur een identiek patroon van repressie en beheersing zien, waarbij speciale wetgeving, feitelijke immuniteit, politieke roluitbreiding van de zittende militaire elite en vervolging van politieke tegenstanders een rol spelen.

Literatuur

Agüero, F. & J. Stark (eds.), 1998 Fault Lines of Democracy in Post-Transition Latin America. Coral Gables: North-South Center Press.

Arévalo de León, B. (ed.), 2003 Hacia una politica de seguridad para la democracia. Guatemala: FLACSO & WSP Internacional. 3 delen.

Arnson, C.J. (ed.), 1999 Comparative Peace Processes in Latin America. Washington: Woodrow Wilson Center Press & Stanford University Press.

Atunes, P.C.B., 2002 SNI & ABIN; Uma leitura de atuação dos serviços secretos brasileiros ao longo do século XX. Rio de Janeiro: Editora FGV.

Avilés, W., 2001 ‘Institutions, Military Policy and Human Rights in Colombia.’ Latin American Perspectives 28 (1): 31-55.

Balconi, J. & D. Kruijt, 2004 Hacia la reconciliación; Guatemala 1960-1996. Guatemala: Piedra Santa.

Bot, Y. Le, 1995 La guerra en tierras Mayas; Comunidad, violencia y modernidad en Guatemala (1970-1992). Mexico: Fondo de Cultura Económica.

Bouterse, D. & L. van Mulier, 1990 Dekolonisatie en nationaal leiderschap; Een terugblik op 15 jaar onafhankelijkheid. Nijmegen: Masusa.

Cárdenas, O., 1988 De revolutie van de sergeanten; Getuigenis van mijn werk als residerend ambassadeur van Cuba. Nijmegen: Studiecentrum voor Vredesvraagstukken, Katholieke Universiteit Nijmegen.

Ceballos Melguizo, R., 2001 ‘The Evolution of the Armed Conflict in Medellin; An Analysis of the Major Actors.’ Latin American Perspectives 28 (1): 110-131.

[p. 89]

Comisión de la Verdad, 1993 De la locura a la esperanza; La guerra de 12 años en El Salvador; Informe de la Comisión de la Verdad para El Salvador (1992-1993). San Salvador: NNUU-Editorial Arcoiris.

Comisión para el Esclaracimiento Histórico, 1999 Guatemala; Memoria del silencio. Guatemala: UNOPS. 12 delen.

Comisión para el Esclarecimiento Histórico, 2004 Conclusiones y recomendaciones; Guatemala: Memoria del silencio (Prólogo de Edelberto Torres-Rivas). Guatemala: F & G Editores.

Dew, E.W., 1994 The Trouble in Suriname, 1973-1993. Westport: Praeger.

Diamond, L., J.J. Linz & S.M. Lipset (eds.), 1995 Politics in Developing Countries; Comparing Experiences with Democracy. Boulder: Lynne Rienner.

Dominguez, J.I. & A.F. Lowenthal (eds.), 1996 Constructing Democratic Governance; Themes and Issues. Baltimore: Johns Hopkins University Press.

El conflicto. 2003 El conflicto, callejón con salida; Informe Nacional de desarrollo humano, Colombia 2003. Bogotá: Editorial El Malpensante.

Escobar, C., 2002 ‘Clientelism and Citizenship; The Limits of Democratic Reform in Sucre, Colombia.’ Latin American Perspectives 29 (5): 20-47.

Fico, C., 2001 Como eles agíam; Os subterrâneos da ditadura militar; Espionagem e polícia política. Rio de Janeiro: Editora Record.

Florez, J.M., 2005 ‘La educación circular; Autoreferencia y autoproducción en el ejército’. Paper gepresenteerd op de internationale conferentie Operaciones conjuntas; Civiles y militares en la política de defensa, Lima, Instituto de Defensa Legal, 17-18 oktober 2005.

Fuentes, C., 2000 ‘After Pinochet; Civilian Policies toward the Military in the 1990s Chilean Dcmocracy.’ Journal of Interamerican Studies and World Affairs 42 (3): 111-142.

Gillingham, P., 2005 Force and Consent in Mexiean Politics. Oxford: Oxford University (Ongepubliceerde Ph.D. thesis).

Guatemala, 1998 Guatemala nunca más. Guatemala: ODHAG. 4 delen.

Haakmat, A., 1987 De revolutie uitgegleden; Politieke herinneringen. Amsterdam: Jan Mets.

[p. 90]

Hoogbergen, W. & D. Kruijt, 2004 ‘Gold, Garimpeiros and Marrons; Brazilian Migrants and Ethnic Relationships in Post-War Suriname.’ Caribbean Studies 32 (2): 3-44.

Hoogbergen, W. & D. Kruijt, 2005 De oorlog van de sergeanten; Surinaamse militairen in de politiek. Amsterdam: Bert Bakker.

Hoogbergen, W. & Th. Polimé, 2002 ‘Oostelijk Suriname, 1986-2002.’ Oso, Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde, Cultuur en Geschiedenis 21 (2): 225-242.

Huneeus, C., 2002 El régimen de Pinochet. Santiago de Chile: Editorial Sudamericana.

Hunter, W., 1997 Eroding Military Influence in Brazil; Politicians against Soldiers. Chapel Hill: The University of North Carolina Press.

Khemradj, R., 2001 Jagernath Lachmon; Een politiek testament. Amsterdam: KIT Publishers.

Knight, A., 1999 ‘Political Violence in Post-Revolutionary Mexico.’ In: K. Koonings & D. Kruijt (eds.), Societies of Fear; The legacy of Civil War, Violence and Terror in Latin Americ. London: Zed Books, pp. 105-140.

Koonings, K. & D. Kruijt, 2002 ‘Military Politics and the Mission of Nation Building.’ In: K. Koonings & D. Kruijt (eds.), Political Armies; The Military and Nation Building in the Age of Democracy, London: Zed Books, pp. 9-34.

Koonings, K. & D. Kruijt, 2003 ‘Latin American Political Armies in the Twenty-first Century.’ Bulletin of Latin American Research 22 (3): 371-384.

Kruijt, D. & M. Maks, 2004 Een belaste relatie; 25 jaar ontwikkelingssamenwerking Nederland-Suriname, 1975-2000. Den Haag/Pararnaribo: Ministerie van Buitenlandse Zaken/Ministerie van Planning en Ontwikkelingssamenwerking, 2 delen.

Kruijt, D. & R. van Meurs, 2000 El guerrillero y el general; Rodrigo Asturias y Julio Balconi sobre la guerra y la paz en Guatemala. Guatemala: FLACSO.

Leal Buitrago, F., 1994 El oficio de la guerra; La seguridad nacional en Colombia. Bogotá: Tercer Mundo Editores.

Leal Buitrago, F., 2001 La seguridad nacional a la deriva. Bogotá: Alfaomega Editores-Universidad de los Andes-FLACSO Sede Ecuador.

Leal Buitrago, F. (ed.), 1999 Los labirintos de la guerra; Utopias e incertidumbres sobre la paz. Bogotá: Tercer Mundo Editores.

[p. 91]

Lotens, W., 2004 Omkijken naar een ‘revolutie’; Surinaamse intellectuelen onder militairen. Paramaribo: Faranaz Literair.

Loveman, B., 1999 For la Patria; Politics and the Armed Forces in Latin America. Wilmington: Scholarly Resources Inc.

McSherry, J.P., 1997 Incomplete Transition; Military Power and Democracy in Argentina. Houndmills: MacMillan.

Meel, P., 1993 ‘The March of Militarization in Suriname.’ In: A. Payne & P. Simon (eds.), Modern Caribbean Politics, pp. 125-146. Baltimore: Johns Hopkins University Press.

Montgomery, T., 1995 Revolution in El Salvador; From Civil Strife to Civil Peace. Boulder: Westview Press.

Moser, C. & C. Mcllwaine, 2004 Encounters with Violence in Latin America; Urban Poor Conceptions from Colombia and Guatemala. London: Routledge.

OAS, 2001 Peace and Democracy in Suriname; Final Report of the Special Mission to Suriname (1992-2000). Washington: Organization of American States (Unit for the Promotion of Dcmocracy).

O'Brien, Ph. & P. Cammack (eds.), 1985 Generals in Retreat; The Crisis of Military Rule in Latin America. Manchester: University of Manchester Press.

O'Donnell, G., 1973 Modernization and Bureaucratic-Authoritarianism; Studies in South American Politics. Berkeley: Center for International Studies, University of California.

O'Donnell, G. & Ph.C. Schmitter, 1986 Transitions from Authoritarian Rule; Tentative Conclusions about Uncertain Democracies. Baltimore: Johns Hopkins University Press.

Pécaut, D., 1999 Guerra contra la sociedad. Bogotá: Espasa Hoy/Editorial Planeta Colombia.

Pérez Brignoli, H., 1993 De la posguerra a la crisis (Tomo V de la Historia general de Centroamérica (1945-1979). Madrid y San José: Sociedad Estatal Quinto Centenario y FLACSO.

Penta, K., 2002 A Mercenary's Tale. London: John Blake Publishing.

Polimé, Th. & H.U.E. Thoden van Velzen, 1988 Vluchtelingen, opstandelingen en andere Bosnegers van Oost Suriname, 1986-1988. Utrecht: ICA (Bronnen voor de Studie van Afro-Surinaamse Samenlevingen deel 13).

[p. 92]

Rojas Aravena, F., B. Arévalo de León & C. Sojo, 1998 Sociedad, estado y fuerzas armadas; La nueva agenda de seguridad en Centroamérica. Guatemala & Santiago de Chile: FLACSO.

Rosada-Granados, H., 1998 El lado oculto de las negociaciones de la paz; Transición de la guerre a la paz en Guatemala. Guatemala: Fundación Friedrich Ebert - Proyecto Nacional [Materiales de estudio y trabajo. tomo 23.]

Rouquié, A., 1989 The Military and the State in Latin America. Berkeley: University of California Press.

Sedney, J., 1997 De toekomst van ons verleden; Democratie, etniciteit en politieke machtsvorming in Suriname. Paramaribo: VACO.

Silva, P. (ed.), 2001 The Soldier and the State in South America; Essays in Civil-Military Relations. Basingstoke: Palgrave.

Torres-Rivas, E., 1993 Historia inmediata (Tomo VI de la Historia general de Centroamérica (1979-1991). Madrid y San José: Sociedad Estatal Quinto Centenario y FLACSO.

Verstegen, M., 1997 Inpakken onder de schijnwerpers; De prijs van het Surinaamse leger. Amsterdam: Van Soeren.

Vries, E. de, 2005 Suriname na de binnenlandse oorlog. Amsterdam: KIT Publishers.

Zaverucha, J., 2005 FHC, forças armadas y polícia; Entre o autoritarismo e a democracia, 1999-2002. Rio de Janeiro: Editorial Record.

Zaverucha, J. & H.C. Melo Filho, 2004 ‘Superior tribunal militar; Entre o autoritarismo e a democracia.’ Dados; Revista de Ciências Sociais 47 (4): 763-797.