OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 25

[p. 45]

Hugo Fernandes Mendes
Waren de Surinaamse militairen Latijns-Amerikanen?

Was de militaire staatsgreep in Suriname in 1980 een klassiek Zuid-Amerikaanse coup of vertoonde deze meer gelijkenis met de militaire interventies in verschillende Afrikaanse staten? Kwamen de Surinaamse onderofficieren - die feitelijk de staatsgreep pleegden - door politieke en/of door sociale idealen tot hun daad? Hebben zij zich laten inspireren door de ontwikkelingen van toen - in naar de maatstaf van Suriname - ‘oude’ staten als Bolivia en Argentinië, of is het aannemelijker dat de gebeurtenissen in de ‘jonge’ Afrikaanse staten, bijvoorbeeld in Ghana, meer tot de verbeelding spraken?

Tot de staatsgreep in 1980 was ik een der militaire commandanten van het Surinaamse leger, en hoewel dat niet altijd een voordeel is voor een objectieve observatie, geeft het wel een informatievoorsprong. Bijvoorbeeld naar de mate van de politieke betrokkenheid van het leger. In verschillende publicaties (Fernandes Mendes 1983, 1987, 1989) heb ik in het verleden gereflecteerd op de aanleiding, oorzaken en achterliggende doelstellingen van de staatsgreep.

Dertig jaar staatkundige onafhankelijkheid van Suriname is een goede gelegenheid om de vele bestaande inzichten af te stoffen en zo mogelijk in een vernieuwd analysekader te plaatsen. De drijfveren van de militairen - die gedurende korte tijd zelfs als revolutionairen werden aangeduid - en de effecten daarvan, hebben per slot van rekening een alles overheersende en verstikkende invloed gehad op het nu dertigjarige proces van volkenrechtelijke onafhankelijkheid.

De vraag kan worden gesteld naar de relevantie om dertig jaar na dato dit thema te bespreken. Het kan geen kwaad, maar zijn er met veel urgenter zaken? We hope it is over; After the regimes is de titel van een overzichtsartikel in The Miami Herald van 14 augustus 2005. ‘Throughout the 20th century [...] military dictarorships ruled countries across Latin America [...]. But it is over’ is de constatering in dit artikel. Colombia, Ecuador, Venezuela, Uruguay, en heel wat andere landen worden nu geregeerd door democratisch gekozen regeringen. Hoge officieren uit deze landen verklaren nu: ‘we are outside the political process; we are soldiers who work for an army that is not politicized; the armed forces understand their role in a democratie republic.’ Het kan verkeren.

De huidige trend is dat in de meeste Latijns-Amerikaanse landen op grote schaal amnestiewetten ongedaan gemaakt zijn of worden. De militaire heersers moeten alsnog terecht staan voor hun misdaden. De aanvankelijke te-

[p. 46]

rughoudendheid van politieke leiders om de militairen ter verantwoording te roepen heeft plaatsgemaakt voor een actief vervolgingsbeleid. Suriname is een van de landen die genoemd worden in het artikel in The Miami Herald: ‘the military dictator’ Bouterse is vervangen door ‘the elected president’ Venetiaan. In dit opzicht volgt Suriname in grote lijnen de trend in Latijns-Amerika. Geen militaire dictatuur meer. Maar is de militaire dreiging verdwenen? Wat is de cultuur binnen het leger en worden ook in Suriname militairen vervolgd voor hun misdaden? Bestaat er nog een amnestiewet en zijn er plannen om die in te trekken? Gaat Suriname met zichzelf een debat aan? Allemaal vragen waarvan de beantwoording overigens met altijd binnen het bestek past van dit artikel.

Eind oktober 2005 was ik in Suriname. Juist in de periode dat de oppositiepartijen onder leiding van Desi Bouterse protestdemonstraties organiseerden op het plein voor de Nationale Assemblee. De demonstraties verliepen rustig, maar het decor was grimmig. Militairen en gehelmde politieagenten met geweren hielden een oogje in het zeil. Ook heb ik enige indrukken opgedaan bij een drukbezochte bijeenkomst van de partij van Bouterse (NDP). In felle bewoordingen hekelde Bouterse president Venetiaan. Deze zou schade toebrengen aan het land die te vergelijken was met de orkaan Karrina. De oppositiepartijen bekritiseerden vooral de verhoging van de benzineprijzen met honderd procent, die vooral de armoede in het land tot ongekende hoogte zou doen stijgen. Maar ook sprak Bouterse dreigende taal over zijn naderende strafrechtelijke vervolging voor de decembermoorden. Een strafrechtelijke vervolging zou niet in het belang zijn van land en volk. ‘Er gaan dingen gebeuren’, sprak hij cryptisch. Zijn adviseur Herrenberg liet weten dat vervolging van Bouterse niet in het nationaal belang was.¹ De minister van Justitie en de president reageerden gematigd.

De actualiteit van het thema wordt door deze gebeurtenissen geïllustreerd. Het onderwerp is springlevend en een vergelijkende classificatie van de Surinaamse militair heeft weliswaar een relatieve betekenis, maar kan in elk opzicht nuttig zijn.

1 De Ware Tijd, 24 oktober 2005.

De staatsgreep in Suriname

De officieren die in Latijns-Amerika naar de macht grepen, waren zelden representanten van de middenklasse. In de kern waren de staatsgrepen meestal gericht op de bescherming van de bestaande economische en maatschappelijke elite. De officieren werden deel van deze elite en domineerden bepaalde burgerlijke instituties (Kruijt 1989: 78-84). Zij werden ondernemer en grootgrondbezitter. Brazilië, Argentinië en Chili waren belangrijke vertegenwoordigers van dit model.

[p. 47]

Protestdemonstratie tegen de regering Venetiaan in november 2005 Foto: Dagblad Suriname.

Tegenover het conservatief te noemen Latijns-Amerikaanse model - dat tegenwoordig eerder een relict is uit het nabije verleden - staat de progressieve Afrikaanse variant.² In zijn meest romantische vorm zou de Afrikaanse militair zich krachtens de beeldvorming veelal laten inspireren door de noodzaak van nationale ontwikkeling, armoedebestrijding en economische hervorming. Nobele doeleinden derhalve, waar niemand tegen kan zijn. Deze geromantiseerde en naïeve etiketten, gelet op de brute werkelijkheid van mensenrechtenschendingen en grootschalige fraude door de militaire leiders, maskeren het institutionele onderdrukkende karakter van Afrikaanse staatsgrepen. De coupplegers konden al heel snel de verleiding van macht en de op verwerving van persoonlijke rijkdom gerichte corruptie met weerstaan. In deze zin is er weinig verschil tussen Latijns-Amerikaanse of Afrikaanse militaire regimes.

Was de militaire ingreep in Suriname ingegeven door de gedachte om de bestaande economische elite te beschermen, of stond de ontwikkeling van land en volk centraal? Voor een antwoord op deze vraag is een reconstructie van de ingreep nodig (zie uitvoerig Fernandes Mendes 1983).

2 In Afrika zijn militaire dictaturen, anders dan in Latijns-Amerika, nog steeds een vaak voorkomende realiteit. Daarnaast zijn er tal van ‘bevrijdingsbewegingen’ die evenals de militairen dood en verderf zaaien.

[p. 48]

In november 1975 werd de Surinaamse krijgsmacht (SKM) opgericht, die bestond uit 18 officieren, 100 onderofficieren en 500 dienstplichtige soldaten. Het leger was een nieuwe organisatie waar de Surinaamse politici geen ervaring mee hadden opgedaan. De vraag of er een leger moest komen en wat precies de taak moest zijn, is voor de onafhankelijkheid nauwelijks besproken. Dat behoeft geen verwondering. De onafhankelijkheid was niet de vrucht van beraad en overleg, maar het resultaat van een politieke overval op land en volk.³ De noodzaak van een leger was niet gebaseerd op een analyse van de Surinaamse veiligheidsbehoeften. Er vond geen inventarisatie plaats van mogelijke externe bedreigingen. Aanvankelijk werd het leger in de Surinaamse politiek genegeerd. De minister van Justitie werd tevens belast met defensie en er werden geen pogingen gedaan om de krijgsmacht in te lijven in de gangbare politieke praktijk van patronage.

Na ongeveer twee jaar trachtten de politici meer greep op de krijgsmacht te krijgen door de benoeming van bevriende personen. Dit was een van de aanleidingen tot een langdurig conflict met de bevelhebber die uiteindelijk uit de gratie viel. Door dit conflict werd het leger in zijn functioneren gefrustreerd. Er ontstond een groot gebrek aan (financiële) middelen. Militaire voertuigen stonden door gebrek aan onderdelen stil. Onvoldoende materieel, gebrek aan onderhoud en verloedering van de discipline tastten de slagkracht van de krijgsmacht en de motivatie van het personeel aan. Dit was een aanleiding voor de staatsgreep van 1980.

3 Bij de verkiezingen van 1973 was dit geen thema. Overigens was ik niet tegen de onafhankelijkheid, wel tegen de ondemocratisch verwerving daarvan. Zie Fernandes Mendes 1989.

Persoonlijk belang stond centraal

Naast deze spanningsvolle relatie tussen politiek en leger waren er ook interne oorzaken voor de coup van 1980. De krijgsmachtleiding bleek niet competent te zijn. In het jaar voor de staatsgreep bleek het officierscorps geen vertrouwen meer te hebben in de commandant die meermalen ter verantwoording werd geroepen voor zijn onverantwoordelijke, ongeïnteresseerde en gebrekkige wijze van leiding geven. Hij hield zich onledig met parades en recepties; voor de manschappen had hij geen aandacht. In het bijzonder het waanzinnig genoemde detacheringsysteem was een steen des aanstoots. De militairen waren vele maanden van huis en verveelden zich op locaties diep in het binnenland. Deze jaren achtereen volgehouden verfoeide detacheringpraktijk was naast willekeurige bevorderingen en verwaarlozing het belangrijkste mikpunt van kritiek. Door de officieren werd in 1979 - kort voor de staatsgreep - aan de officieel ingcstelde onderzoekscommissie Abendanon een memorandum aangeboden. Zij kwamen daarin tot de conclusie dat de crisis waarin de

[p. 49]

krijgsmacht verkeerde, een rechtstreeks gevolg was van de wisselwerking van de ongeschiktheid van de legerleiding met het - misschien onbewust - frustrerende beleid van de regering.

Dit was het klimaat waarin vanaf 1978 bij de onderofficieren de overigens terechte behoefte ontstond te komen tot de oprichting van een vakbond. In voornoemd memorandum van de officieren komt de volgende zinsnede voor: ‘Binnen de krijgsmacht is demotivatie in alle gelederen waarneembaar. De sfeer is totaal verziekt, het leger kan als zodanig niet langer functioneren.’ De commandant van het Surinaamse leger wees lange tijd de vorming van een vakbond af, met als motivering dat er geen betere vakbondsleider was dan hijzelf. In januari 1979 gingen de onderofficieren voor het eerst in staking. Deze staking werd gevolgd door andere acties. In januari 1980 betichtten de onderofficieren het kabinet van verraad⁴ en gingen over tot een gedeeltelijke bezetting van een belangrijke kazerne. Gedurende een jaar was niet opgetreden tegen de militairen. Daarmee liet de regering, die een verbod tot vervolging uitvaardigde, serieuze schendingen van het militaire strafrecht over haar kant gaan. Dit was buitengewoon ernstig voor het functioneren van het leger. De staking van januari 1980 was tegen de regering gericht, die daarom het verbod op militair strafrechtelijke vervolging introk. In eerste instantie werd een drietal militairen aangehouden en vervolgd voor ernstige militaire vergrijpen zoals muiterij. Veroordeling had kunnen leiden tot ontslag uit het leger en lange gevangenisstraffen. Eén dag voor de uitspraak van de krijgsraad vond de staatsgreep plaats. Een veroordeling van het drietal zou het sein zijn geweest voor de vervolging van andere onderofficieren. Met de staatsgreep werd voorkomen dat een aantal gezichtsbepalende onderofficieren in het gevang zou belanden en worden ontslagen uit het leger.

Met het voorgaande is de vraag of de Surinaamse staatsgreep past in de Zuid-Amerikaansc praktijk van militaire interventies beantwoord. Met de staatsgreep werd geen ander doel gediend dan het behartigen van het eigen belang, namelijk te voorkomen dat men oneervol ontslagen zou worden uit de krijgsmacht en in de gevangenis zou belanden. Ik ken geen voorbeeld van een militaire interventie in Latijns-Amerika of Afrika waar het persoonlijke belang van de coupplegers zo evident en rechtstreeks was.

Ik denk daarom dat Kruijt (1989: 2) nog te veel eer bewijst aan de militairen die de staatsgreep pleegden, met zijn constatering dat hij Suriname beschouwt als een ‘onmiddellijk gedegenereerde’ variant van het Latijns-Amerikaanse model. Erkend moet worden dat de coupplegers aanvankelijk konden rekenen op een zekere welwillendheid. De ingreep zou perspectief bieden op democratisch bestuur, prioriteit voor volkswo-

4 Het verhaal gaat dat de premier Arron aan de onderofficieren ondermeer de belofte had gedaan de commandant te ontslaan. Dat gebeurde niet en werd als verraad ervaren.

[p. 50]

ningbouw en effectieve armoedebestrijding. Het was een kans om aan de verstikkende greep van de oude politiek te ontkomen. De oude politiek stond symbool voor de overheersing van groeps- en etnische belangen. Velen zagen de staatsgreep als een kans op een nieuw begin. Ook kleine linkse politieke partijen en bewegingen probeerden invloed te krijgen op de militairen en de staatsgreep om te buigen naar een sociale revolutie.

Zowel in het Afrikaanse als het Latijns-Amerikaanse model worden de militairen al heel snel vermogend. Dit patroon is ook in Suriname waarneembaar. Veel militairen die betrokken waren bij de staatsgreep zijn nu rijk. Het zijn zakenlieden, grootgrondbezitters en zij hebben belangen in onroerend goed en in de landbouw. Het is het klassieke patroon van zelfverrijking, terwijl men zich laar voorstaan op de inzet voor de minder draagkrachtigen.

Overgang van militair naar burgerlijk bestuur

Zoals de meeste Latijns-Amerikaanse landen kent Suriname tegenwoordig een democratisch gelegitimeerd bestuur en een door de bevolking gekozen parlement. Het leger functioneert voor zover waarneembaar niet als een politieke factor. De Surinaamse militair heeft al weer jaren een niet politiek imago en voert de opdrachten van de regering uit. Het lijkt erop dat de regering de vervolging van de vermoedelijke daders van de moorden in 1982 wil doorzetten. De minister van Justitie toont in zijn toespraken een zekere vastberadenheid en daadkracht. Op dit moment wordt er niet gesproken over de intrekking van de amnestiewetgeving, die tot stand kwam in 1980 en de militairen amnestie verleende voor de strafbare gevolgen van de staatsgreep. Naast de moorden in december 1982 zijn er nog andere ernstige schendingen van fundamentele mensenrechten gepleegd. De gepleegde wreedheden tijdens de zogeheten Binnenlandse Oorlog⁵ - zoals Moiwana - zijn nog onvoldoende bekend en beschreven. Het is noodzakelijk en onvermijdelijk dat ook deze zaken ter hand genomen worden, zoals ook elders in Latijns-Amerika het geval is.⁶ Het blijkt noodzakelijk als laatste complement van de volledige transitie van militair naar burgerlijk bestuur. De succesvolle afronding van de vervolging van de gebeurtenissen in december 1982 is een eerste stap in dit eindproces. Het is wel de moeilijkste en belangrijkste fase. Dat blijkt wel uit de huidige straatacties en demonstraties en vooral uit de relatie die wordt gelegd met de strafrechtelijke vervolging van Bouterse.

Het is van belang de historische parallel te onderkennen tussen de aanloop tot de staatsgreep in 1980 en de actualiteit. Ook in 1980 waren

5 Er is uiteraard wel over dit onderwerp geschreven. Zie Hoogbergen & Polimé 2002 en Hoogbergen & Kruijt 2005.

6 Naast justitiële vervolging zijn ook voor Suriname meerdere mogelijkheden geïnventariseerd. Zie Grootemaat 2002 en Forti & De Miranda 1999.

[p. 51]

er straatacties en dreigde een strafrechtelijke vervolging. Kort voor de rechterlijke uitspraak volgde de staatsgreep. Kan het niet weer gebeuren? Niet als de lessen die de geschiedenis biedt, serieus worden genomen. De omstandigheden zijn ook veranderd, Latijns-Amerika is geen broedplaats meer van militaire dictaturen, en rekent juist af met dit verleden. Bouterse is geen militair meer. En het kan niet anders: Suriname is op dit punt de naïviteit voorbij!

Literatuur

Fernandes Mendes, H., 1983 ‘De staatsgreep in Suriname.’ Nederlands Juristenblad 58: 145-151.

Fernandes Mendes, H., 1987 ‘Militairen en staatsmacht in Suriname; Een aflopende zaak?’ Awic nieuwsbrief 4(2): 38-48.

Fernandes Mendes, H., 1989 Onafhankelijkheid en parlementair stelsel in Suriname; Hoofdlijnen van een nieuw en democratisch staatsbestel. Zwolle: Tjeenk Willink.

Fernandes Mendes, H., 1990 ‘Suriname 15 jaar onafhankelijk; Mislukte kansen.’ Namens, tijdschrift voor democratisch bestuur 5 (1): 6-13.

Forti, A.W. & G.L. de Miranda et al, 1999 Waarheid en gerechtigheid: Op zoek naar verzoening in Suriname. San José: Organisatie voor Gerechtigheid en Vrede en Inter-Amerikaanse Instituut voor de Mensenrechten.

Grootemaat, F., 2002 ‘De mogelijkheid van een waarheidscommissie in Suriname.’ Oso, Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde. Letterkunde, Cultuur en geschiedenis 21 (2): 213-224.

Hoogbergen, W. & Th. Polimé, 2002 ‘Oostelijk Suriname 1986-2002.’ Oso, Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde, Cultuur en geschiedenis 21 (2): 225-242.

Hoogbergen, W. & D. Kruijt, 2005 De oorlog van de sergeanten; Surinaamse militairen in de politiek. Amsterdam: Bert Bakker.

Kruijt, D., 1989 ‘Militaire regimes en nationale veiligheid.’ Internationale Spectator 43 (2): 78-84.

Mr. Dr. Hugo Fernandes Mendes was universitair hoofddocent in Leiden en heeft regelmatig gepubliceerd over constitutionele ontwikkelingen in Suriname.