OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 23

[p. 134]

Michiel van Kempen
Wat leest de Surinamer?

In De Ware Tijd Literair verschijnt sinds een aantal jaren met zekere regelmaat de rubriek ‘Het open boek’. Het gaat om korte interviews waarin een tiental standaardvragen over leesgedrag wordt gesteld: ‘Welk boek las u het laatst?’, ‘Wat is uw favoriete leeshouding?’, ‘Welk boek neemt u mee naar een onbewoond eiland?’ enz. Het aardige van de rubriek is dat mensen uit allerlei sectoren van de samenleving aan het woord komen: een ambtenaar evengoed als een dominee, een onderwijzeres evengoed als de directeur van een gezondheidsinstelling. Niettemin komt onvermijdelijk toch een selectie naar boven uit wat ik nu maar de ‘geletterde bovenlagen van de samenleving’ noem. Het heeft weinig zin een type aan het woord te laten als de werkman die eens bij mij de werkkamer binnenstapte en met verbazing de boekenkasten aanstaarde, terwijl hij zei: ‘Mijnheer, weer u dat ik nog nooit van mijn leven een boek gelezen heb?’

‘Het open boek’ geeft aardige indicaties van wat er zoal in Suriname gelezen wordt. Opmerkelijk is bijvoorbeeld hoe vaak boeken worden vermeld die we rekenen tot de categorie ‘esoterie’ of ‘New Age’. Dat werd bevestigd in een interview met Marieke Visser, die in 1998 werkzaam was bij het Johanna Schouten-Elsenhout Vrouwendocumentatiecentrum: ‘Er is veel vraag naar boeken over vrouwen en geweld, incest, management, politiek, gezondheid, esoterische onderwerpen, spiritualiteit en naar romans die geschreven zijn door auteurs die hun wortels in de derde wereld hebben.’ (Romeny 1998: 44). Het woord ‘indicaties’ gebruikte ik hiervóór overigens niet bij toeval: bij alle onderzoek naar leesgedrag dient men uiterst behoedzaam te zijn bij het trekken van algemene conclusies. Zo kan ik mij niet herinneren dat in een van de afleveringen van ‘Het open boek’ iemand ooit vermeldde bezig te zijn met een boek over vrouwen en geweld, of over incest; er zijn onderwerpen die zo privé zijn dat men ze niet zomaar op straat gooit.

Niet iedereen is overigens bang om zich in de kaarten te laten kijken. In de reeks interviews kwam ook de beeldend kunstenaar Erwin de Vries aan het woord. Zijn antwoord op de eerste vraag - ‘Welk boek ligt op dit moment naast uw bed?’ - zette al direct de toon: ‘Lezen doe ik nauwelijks. Maar naast mijn bed liggen altijd pornoboeken. Dat vind ik prettig om naar te kijken en dan fantaseer ik erop.’ (Van Binnendijk 2000). Behalve dat dit antwoord mogelijk iets zegt over de bronnen van inspiratie van een flink deel van het uitgebreide schildersoeuvre van De Vries, geeft dit recht-voor-zijn-raap-antwoord nog een andere belangrijke vingerwijzing. Als we willen kijken naar het leesgedrag van het Surinaamse publiek, dan zijn we gauw geneigd alleen te toetsen wat er gelezen wordt aan ‘echte boeken’, aan serieuze literatuur. Maar lezen behelst een enorm veel groter bereik: kranten,

[p. 135]

tijdschriften, stripboeken, de bouquetreeksen en dokterromannetjes, religieuze teksten, technische boeken en schoolboeken, puzzel- en kruiswoordraadselboekjes en natuurlijk ook: ‘pornoboeken’. Toen in de jaren 1986-1992 de Surinaamse boekhandels leger en leger werden, viel het mij vaak op dat de Panorama, de Margriet en de Playboy altijd nog leverbaar bleven. Nu wil ik niet beweren dat de Playmate of the Month eenmaal voorzien van vier punaises veel leesmateriaal oplevert, maar binnen een ruim begrip van ‘lezen’ kan een blootblad dat ook veel tekst bevat, evengoed tot het leesmateriaal worden gerekend, als een roman van Mario Vargas Llosa.

Vliegende penis, sculptuur van Erwin de Vries.

Leesdwang

Het korte interview met Erwin de Vries leverde nog een ander spontaan antwoord op, dat veelzeggend is voor de Surinaamse situatie. Op de vraag ‘Wat is uw lievelingskinderboek?’ antwoordde de beeldend kunstenaar: ‘Als kind had ik een hekel aan alle boeken. Ik ben namelijk linkshandig geboren, maar met die “lelijke hand”, zoals de juffrouw van de tweede klas het noemde, mocht ik niet meer schrijven. Ze begon gelijk met een dikke lat op die hand te timmeren als ik het toch probeerde en hij werd in een doek vastgebonden. Daar zat ik dan. Zo heb ik een verschrikkelijke hekel aan leren en aan boeken gekregen.’ Wat De Vries hier zegt, zou zonder enige twijfel volmondig beaamd worden door Robby Parabirsing, de schrijver Rappa. Hij stelde in 1995 vast ‘dat het gros van de afgezwaaide kandidaten [van de scholen]

[p. 136]

nooit meer literatuur leest en zelfs een koude rilling over de ruggengraat voelt lopen als het woord “literatuur” valt.’ (Parabirsing 1995: 12) Hij gaf daar een aantal redenen voor aan: onder het mom van allerlei gezochte kritiek worden veel Surinaamse boeken niet toegelaten op de literatuurlijsten. Die lijsten staan vol boeken die de jonge lezers niet aanspreken en zijn bovendien verouderd. Er is teveel sprake van leesdwang en betutteling. Gedurende de middelbare schooltijd wordt veel minder voorgelezen dan in de jeugdjaren. De (school)bibliotheken worden nog altijd te weinig bezocht en zijn niet goed voorzien van stripverhalen en lectuur voor de jeugd. De Surinaamse kinderboeken sluiten nog te weinig aan op de rijke fantasiewereld van de kinderen. Creatief schrijven en andere creatieve vaardigheden komen niet of nauwelijks aan bod op de scholen; ‘allerlei puristen’ ontmoedigen degenen die proberen te schrijven. De overgang van jongerenlectuur naar volwassenenliteratuur gebeurt te abrupt en schrikt af. ‘Verder heerst er tijdens de literatuurlessen vaak een ongezonde, naar koloniale en autoritaire invloeden neigende houding van de Alleswetende Leerkracht, die zich dank zij een aantal jaren boekenstudie verheven voelt tot het niveau van de Grote Beoordelaar van creatieve uitingen van (in dit geval) woordkun-stenaars.’ Bovendien krijgen de leerlingen geen inzicht in de mate waarin een literair werk grensverleggend of taboedoorbrekend is geweest.¹

Naar de verspreiding van het particuliere boekenbezit in Suriname is nooit onderzoek gedaan. Een indicatief gegeven leverde een in 1998 verrichte enquête onder 231 Mulo-leerlingen op: 24% zei zelf geen boeken te bezitten, 41% had er hoogstens tien, 15% hoogstens twintig en 20% bezat er meer dan twintig (mogelijk eerder toebehorend aan het gezin dan aan de leerling zelf). Van de geënquêteerden zei 30% eens per kwartaal of vaker een boek te kopen (en met ‘boek’ bedoelen zoals bekend velen in Suriname ook een tijdschrift). Maar liefst 78% van dezelfde ondervraagden zag hun ouders voor eigen plezier lezen, en 71% zag ook broers en zusters voor eigen genoegen een boek ter hand nemen. De 94 geënquêteerde leerkrachten van deze leerlingen gaven aan hun boeken te verwerven door ze te kopen (25%), te lenen uit de schoolbibliotheek (43%), uit een openbare bibliotheek (14%) of langs een andere weg te verkrijgen - vermoedelijk geschenkzendingen uit Nederland (18%) (gegevens ontleend aan Wolf 1998).

1 Op de invloed van het onderwijs op het leesgedrag ga ik hier niet nader in; zie daarvoor het genoemde opstel van Parabirsing 1995, en verder Van Kempen 2003: 947-954, waarin verwezen wordt naar meer studies en waarin ook de resultaten zijn verwerkt van een enquête uit 1997 naar de leeservaringen in relatie tot het onderwijs, van 400 leerlingen in het voortgezet onderwijs (een korte passage uit die publicatie is hier overgenomen). Zie ook Wolf 1998.

Schoollezers

Maar wat zagen die Mulo-leerlingen hun broers en zusters nu lezen? Hoe vaak nemen Surinaamse lezers een bock ter hand en hoe waarderen ze die lectuur? Zelden of nooit is dat systematisch onderzocht. In 1986 werd een

[p. 137]

eerste, zeer beperkte verkenning verricht onder een redelijk homogene groep van Havo-eindexamenkandidaten. Die werd gevolgd door een veel breder onderzoek naar het leespubliek, opgezet aan het Instituut voor de Opleiding van Leraren in 1997. In het navolgende zullen de belangrijkste resultaten van de deelonderzoeken worden weergegeven. Daarbij worden ook de gepubliceerde resultaten betrokken van een vervolgonderzoek van een jaar later. De vermelde gegevens kunnen slechts gelden als indicatief voor aard en gedrag van het leespubliek in Suriname. De onderlinge afstemming van de deelonderzoeken, de vraagstelling en (cijfermatige) uitvoering, alsook de omvang en selectie van het geënquêteerde publiek, laten niet toe er absolute conclusies aan te verbinden.²

2 De volledige resultaten van de enquête uit 1986 werden gepubliceerd in Van Kempen 1988 en in bewerkte vorm in Van Kempen 1989: 136-144. De enquêtes uit 1997 werden op mijn verzoek verricht door studenten van het Instituut voor de Opleiding van Leraren te Paramaribo binnen het kader van een onderzoek naar het literaire veld (allen die betrokken zijn bij de productie, bemiddeling en consumptie van literatuur), onder supervisie van drs E. Moor en drs T. Wolf. Studenten waren U. Chotkan, Norma Donner, Merlien Duurham, Cheryda Gemin, Christiane Kartodikromo, Sunita Khoenkhoen, Hilde Neus-Van der Putten, A. Oedraisingh Varma en Sherida Sumter. Ik ben hen allen zeer erkentelijk. Enkele resultaten werden al verwerkt in Van Kempen 2003: 983-985 (waar ook aandacht wordt besteed aan leesverenigingen en aan het Surinaamse leespubliek in Nederland). Het onderzoek uit 1998 aan het IOL is Wolf 1998.

Onderzoek 1985-1986

Het doornemen van de literatuurlijsten van 242 eindexamenkandidaten van het schooljaar 1985-1986 van het Openbaar Atheneum (Havo-I) te Paramaribo, leverde het volgende lijstje van meest gelezen Surinaamse boeken op:

1	Bea Vianen, Sarnami, hai	154 (63,1%)
2	Bea Vianen, Strafhok	148 (60,7%)
3	Albert Helman, De stille plantage	79 (32,4%)
4	Astrid Roemer, Neem mij terug Suriname	75 (30,7%)
5/6	Albert Helman, Zuid-Zuid-West	22 (9,0%)
	Bea Vianen, Ik eet, ik eet, tot ik niet meer kan	22 (9,0%)
	Aphra Behn, Oroenoko, of de Koninklijke Slaaf	18 (7,4%)
8/10	Albert Helman, De laaiende stilte	15 (6,1%)
	Edgar Cairo, Kollektieve schuld	15 (6,1%)
	J. van de Walle, Een vlek op de rug	15 (6,1%)

Het Havo-publiek vormt natuurlijk geen doorsnee van het Surinaamse leespubliek en bij het plaatsen van een boek op een eindexamenlijst spelen verschillende factoren een rol: in welke mate de boeken in de literatuurlessen aan de orde waren gesteld (de goede score van Behn kan daaruit verklaard worden: het gestencilde onderwijsmateriaal aan Havo-I omvatte een artikel over de nobele wilde), in welke mate de boeken al op de Mulo bekend

[p. 138]

waren, de verkrijgbaarheid van een titel (zes van de tien boeken lagen in goedkope pocketedities in de boekhandels), de mate waarin boeken behandeld zijn in naslagwerken, het circuleren van samenvattingen en/of analyses. In totaal werden bij dit onderzoek 49 boektitels genoemd. Kwantitatief bleek Bea Vianen veruit het populairst te zijn: drie van haar vijf boeken staan in de top-tien, haar roman Geen onderdelen eindigde op plaats 11, Het paradijs van Oranje op plaats 20. Zij was ook de enige auteur van wie alle prozaboeken werden gelezen. Maar liefst 47,2% van alle gelezen boeken, waren boeken van Bea Vianen. Albert Helman scoorde hoog en was met tien (en zijn vertaling van Aphra Behn meegerekend: elf) titels het best vertegenwoordigd; 23,3% van alle gelezen boeken waren van de hand van Helman. Natuurlijk kwam hij met zijn grote oeuvre ook het eerst in aanmerking voor de conservatieve stelregel: vind ik in de bibliotheek niet het boek dat ik zoek, dan kies ik een ander boek van dezelfde auteur. Het in Suriname geproduceerde boek bleef sterk achter bij het in Nederland geproduceerde. Van de 49 titels bleken er 16 in Suriname te zijn uitgegeven; 13 daarvan kwamen pas voor vanaf de 23ste plaats in populariteit (vijf keer of minder gelezen). Op een totaal van alle keren dat er een boek werd gelezen voor de lijst ging het slechts in 7,4% van de gevallen om in Suriname geproduceerde boeken. Poëzie werd totaal niet gelezen, zelfs niets van ‘volksdichter’ R. Dobru - ook geen van zijn prozaboeken. Alle boeken waren in het Nederlands, op slechts één boekje na: Dongeng Kacil/ Het verhaal van Kantjil door Saleman Siswowitono, een boekje met Javaanse tekst en Nederlandse vertaling dat door een Javaanse op suggestie van een leerkracht op de lijst was gezet. Weer een gelukkige lezer meer.

Onderzoek 1997 en 1998

Interessant is het om het Havo-resultaat te leggen naast het resultaat van een in 1997 verrichte enquête onder elf Mulo-scholen in Groot-Paramaribo. Daar bleken de vijf populairste boeken te zijn: Sarnami, hai en Strafhok van Bea Vianen, Neem mij terug Suriname van Astrid Roemer, Het meisje uit de sawah van Joruno en Hoe duur was de suiker? van Cynthia Mc Leod.³ Drie boeken blijken dus tot de top van de populairste boeken van beide schooltypen te behoren (maar we moeten verdisconteren dat leerlingen dezelfde boeken in het vervolgonderwijs opnieuw op de lijst zetten). Het boek van Joruno staat om zijn beperkte omvang en lectuurkarakter bekend als een van de vaste verschijningen bij de eindexamens-Mulo. Het boek van Mc Leod, uitgekomen eind 1997, was ten tijde van het Havo-onderzoek nog niet verschenen.

Een nieuw onderzoek uit 1998 onder 94 leerkrachten Nederlands aan 27 Mulo's in Paramaribo bracht het boek van Mc Leod zelfs op de bovenste

3 Het verslag van het deelonderzoek onder deze elf Mulo's bevat jammer genoeg geen cijfermateriaal over de populariteit van boeken.

[p. 139]

plaats van de lijst. In dat onderzoek handhaafden de romans van Bea Vianen zich moeiteloos, maar Joruno en Roemer waren nergens meer te bekennen, terwijl andere titels - de classics van de Mulo-lijsten - zich aandienden: Het raam van Ruud Mungroo, Een vlek uit het verleden van Rappa en Wajono van Thea Doelwijt.⁴ Overigens ging het hier om karakteristiek schoolleesmateriaal; wanneer de leerlingen van dezelfde Mulo's gevraagd werd naar hun favoriete genres, noemde 33% strips, 19% kinder- en jeugdboeken, 17% literaire romans, 10% romantische lectuur en 9% non-fictie. De Mulo-leerkrachten noemden literaire romans als hun favoriete leesmateriaal (50%), gevolgd door romantische lectuur (17%), jeugdromans (14%) en strips (8%). De voorkeur is dus bijna de omgekeerde van die der leerlingen. Terwijl 75% van de leerlingen aangaf minstens één boek per week uit de bibliotheek te lenen, kwamen de leerkrachten niet verder dan een schamel gemiddelde van 2,6 boeken per jaar. Cynthia Mc Leod is bij hen de meest gelezen auteur: Hoe duur was de suiker? werd tien maal genoemd, Herinneringen aan Mariënburg - ten tijde van de enquête in 1998 net verschenen - zelfs achttien maal.⁵

4 In de top-tien van 1998 komen dan nog als buitenlandse boeken voor: Wierook en tranen van Ward Ruyslinck. Het bittere kruid van Marga Minco, Een vrouw voor mijn zoon van Ali Ghalem en Mijn zuster de negerin van Cola Debrot.

5 Een geheel ander beeld leverde de voorkeur van eerstejaars MO-A-studenten op. Van de groep van twaalf studenten in het jaar 1998-1999 gaven er vijf de voorkeur aan Astrid Roemer vanwege taal, stijl en gelaagdheid van haar werk, drie kozen voor Cynthia Mc Leod omdat zij op een boeiende manier de geschiedenis laat zien en de overige vier studenten kozen voor Edgar Cairo, Albert Helman, poëzie en orale vertellingen. (In deze voorkeur speelde ongetwijfeld de aandacht die Roemer en Cairo in het onderwijs kregen, een rol.) Van de 27 LO-studenten van dat jaar kozen er maar liefst 22 voor Cynthia Mc Leod met als motivatie dat zij op een boeiende wijze de menselijke en onmenselijke kanten van de slavernij laat zien. De overigen noemden Roemer, Slagveer, Cairo, Vianen en Helman (onderzoek van Moor 1999: 11).

Gezinnen

Wat krijgt het publiek onder ogen dat niet in schoolverband leest? Een enquête naar het leesgedrag onder 45 gezinnen geeft hier enkele concretere gegevens over. De gezinnen waren evenredig over milieus en opleidingsniveaus verdeeld.⁶ De samenstelling van het gezin werd helaas niet in het onderzoek betrokken, zodat onduidelijk is in hoeverre scholieren er deel van uitmaken en zo de cijfers mee beïnvloeden. Van de gezinnen waren er 28 in Paramaribo woonachtig en 17 in het district Wanica. Negen gezinnen gaven aan het afgelopen jaar twee boeken te hebben gelezen, vijf gezinnen vier boeken, zeven gezinnen zes hoeken en vierentwintig gezinnen acht boeken. Van de gelezen boeken waren er 45 in het Nederlands, 29 in het Engels, een

6 De milieuindeling was gemaakt op grond van het antwoord op de concrete vraag: als uw koelkast stuk gaat, wat doet u dan - laat u de motor morgen al vernieuwen, laat u de motor over zes maanden vernieuwen, laat u de motor voorlopig niet vernieuwen? Naar opleiding gaven 15 gezinnen aan op het niveau van lager onderwijs te zitten (12 daarvan behoorden tot een laag milieu, 3 tot een hoger), 16 gaven aan middelbaar onderwijs te hebben genoten (5 laag milieu, 6 midden, 5 hoog) en 14 hoger onderwijs (10 daarvan behoorden tot een hoog milieu, 2 midden en 2 laag).

[p. 140]

in het Sranan, een in het Sarnami en een in een andere taal. Naar genre onderverdeeld werden 34 ontspanningsboeken gelezen, 20 literaire boeken, 16 informatieve boeken (non-fictie) en 15 (vak)tijdschriften. Wat de herkomst van de boeken betreft, werd 29 maal aangegeven dat ze geleend werden, 21 maal gekocht en 20 maal kwamen ze uit eigen bezit. De belangrijkste conclusie die werd getrokken was dat noch het opleidingsniveau, noch de welstandspositie bepalend zijn voor de leesfrequentie: onjuist blijkt de veronderstelling dat mensen uit een hoger milieu meer lezen dan mensen uit een lager milieu.

Vervolgens werd de gezinnen een lijst voorgelegd met het verzoek aan te kruisen van wie men een boek gelezen had, en aan te geven hoe die leeservaring werd gewaardeerd. Het resultaat:

Auteur	Gelezen	Waardering positief	Waardering neutraal	Waardering negatief
C. Mc Leod	28	27	1
Rappa	21	20		1
V.S. Naipaul	13	11	2
Shrinivási	13	10	3
B. Vianen	13	13
E. Cairo	13	8	5
M. Slory	12	11	1
B. v. Leeuwen	10	5	5
G. Márquez	10	6	3	1
I. Krishnadath	8	6	2
T. Marugg	8	2	6
M. Minco	8	2	6
J. Wolkers	8	4	4
F. Wols	8	3	5
C. Debrot	7	4	2	1
L. Ferrier	7	3	4
F.M. Arion	6	6
S. Rushdie	5		5
G. van 't Reve	3	2	1
F. Hermans [sic]	2		2

Voorts konden de respondenten zelf gelezen auteurs en hun waardering noemen. Negenendertig schrijvers, werden vermeld, waarvan meer dan één keer: Buchi Emecheta (9 maal), Joan Collins (7), Virginia Andrews (4), Victoria Holt (3), Stephen King (3), Nkem Nwankwo (3), Sidney Sheldon (3), James Baldwin (2) en A. [is Émile bedoeld?] Zola (2). Het deelonderzoek geeft geen verklaring voor de populariteit van bepaalde auteurs. Zeven van de auteurs die éénmaal werden vermeld waren Surinamers. Geen enkele van de door lezers uit zichzelf genoemde schrijvers werd negatief beoordeeld.

[p. 141]

Enkele voorzichtige conclusies kunnen hieruit worden getrokken als het gaat om het lezen binnen gezinsverband. Surinaamse auteurs worden aanzienlijk vaker gelezen en ook hoger aangeslagen dan auteurs van elders. Cynthia Mc Leod voert de populariteitslijst aan en heeft daarbij natuurlijk ook het voordeel dat zij de meest recent publicerende auteur is, van wie de boeken ruim voorradig zijn en veel publiciteit hebben gekregen. Zij wordt hoog gewaardeerd. Rappa mag zich een goede tweede noemen. De eerste generatie proza-auteurs (Vianen, Ferrier) blijft het goed doen, zij het Leo Ferrier wat minder (zijn oeuvre is minder groot, minder goed verkrijgbaar en staat als complexer te boek). Opmerkelijker nog is hoe vaak de dichters Slory en Shrinivási gelezen worden; hun aanwezigheid in de Surinaamse media speelt daarin mogelijk een rol. Van de tweede generatie proza-auteurs blijkt Edgar Cairo het beeld te bevestigen van een schrijver van wer'ede (lastige) boeken: hij wordt even vaak gelezen als Bea Vianen, maar terwijl Vianen unaniem positief wordt gewaardeerd, blijken van de dertien respondenten er vijf Cairo als ‘neutraal’ te waarderen. Grote afwezige is Astrid Roemer: zij wordt éénmaal vermeld bij de auteurs die de lezers zelf konden noemen en gewaardeerd met de kwalificatie ‘neutraal’. Aangezien Roemer wel veelvuldig figureert op de literatuurlijsten op de scholen, kan dit als een indicatie gezien worden dat de lezers na hun schooltijd Roemer in het strafhok zetten, omdat ook zij als een moeilijke auteur geldt.

Cynthia Mc Leod op het congres 'Schrijverschap 2000: nationaal of internationaal? in Ons Erf, Paramaribo, juli 1997. Foto: Michiel van Kempen.

Onder de Caraïbische auteurs blijkt V.S. Naipaul verrassend populair te zijn; er is geen etnische variabele in het deelonderzoek ingebouwd, zodat niet kan worden nagegaan of Naipauls verbeelding van de Hindostaans-Caraïbische leefwereld een bijzondere lezers-groep trekt. De zelf door de respondenten opgevoerde titels wijzen op de populariteit van vertaalde lectuurauteurs; ook de populariteit van Rappa en Mc Leod geeft al aan dat gemakkelijk verteerbaar proza veel lezers vindt. Het is een omissie in het onderzoek dat niet meer lectuurschrijvers in het lijstje werden aangeboden.

Individuele lezers

Tenslotte nog de resultaten van een onderzoek naar het leesgedrag van individuele lezers, gebaseerd op een

[p. 142]

willekeurige steekproef in verschillende wijken en buurten van Paramaribo en Wanica.⁷ Gevraagd werd hoeveel boeken het afgelopen jaar werden gelezen door de respondent, in welke talen, wat voor soort (ontspanning, informatief, literair), wat de herkomst van de boeken is (lenen, kopen, eigen bezit) en verzocht werd enkele titels of auteurs op te noemen. Dan werd de geënquêteerden een lijst van 25 schrijvers voorgelegd: negen Surinaamse, acht Caraïbische, acht Nederlandse en drie Vlaamse, met de vraag welke schrijver de respondent kende en hoe het werk gewaardeerd werd (hoog, matig, laag). Vervolgens werden ook nog tien vragen gesteld naar drie specifieke auteurs: Helman, García Márquez en Naipaul. De dapperen die zich over dit alles uitlieten, voerden ons gezamen-lijk naar de volgende conclusies. Van de 74 respondenten waren er zes die niets in het Nederlands hadden gelezen. Dat neemt niet weg dat Nederlands veruit de populairste leestaal is; ongeveer de helft van alle lezers leest (ook) Engels, zeven lezers lazen (ook) Spaans, twee ook Duits. Ontspanningshoeken nemen over de hele lijn duidelijk de eerste plaats in, informatieve boeken en literatuur houden elkaar in evenwicht op eerbiedige afstand van de thrillers, detectives en bouquetliteratuur. Zo goed als alle lezers lenen boeken. Kopen gebeurt onder lezers tussen de 20 en 25 slechts in een kwart van de gevallen. In de hogere leeftijdscategorieën koopt 80% van de lezers (ook) boeken. Ongeveer een derde van alle lezers leest ook boeken die al in eigen bezit waren.

Onder lezers die niet geïnstitutionaliseerd lezen (dus niet voor de school of voor hun beroep) wint Cynthia Mc Leod de populariteitspoll, op afstand gevolgd door Bea Vianen. Hoe duur was de suiker? uit 1997, Sarnami, hai uit 1969 en Strafhok uit 1971 zijn de bekendste boeken. Edgar Cairo's Kollektieve schuld, Rappa's De vlek uit het verleden, Leo Ferriers Âtman en Frits Wols' Het groene labyrint moeten het met half zoveel lezers doen, verdeeld over alle leeftijdscategorieën. De dichters Shrinivási en Michaël Slory mogen zich in een vergelijkbare bekendheid verheugen, maar van de laatste kan niemand een titel noemen, terwijl van de lezers tussen 40 en 45 maar liefst tien mensen de bundels Anjali en Om de zon noemen. Van de niet-Surinaamse boeken blijken Minco's Het bittere kruid, Debrots Mijn zuster de negerin en Naipauls A house for Mr Biswas goed te scoren. Andere Nederlandse auteurs dan Minco scoren nooit hoger dan een of twee maal per leeftijdscategorie. Voor Remco Campert is de score niet verrukkulluk: slechts twee lezers van boven de 45 blijken zijn naam te kennen; hij wordt in de enquête dan ook opgevoerd als Campo. De vraag is ook of voor hekkensluiter W.F. Hermans de geschiedenis zich niet herhaalt: wordt hij opnieuw door sommigen verward met cabaretier Toon Hermans?

Van de drie auteurs over wie specifieke vragen worden gesteld, weet het

7 Een groep van 74 respondenten tussen de 20 en 55 jaar was opgedeeld in leeftijdscategorieën van telkens vijf jaren 20-25, 25-30 enz. Van de 74 vragenformulieren keerden er uiteindelijk 30 volledig ingevuld terug, omdat nogal wat respondenten terugschrokken voor de vrij specifiek literair gerichte vragen, ook onvolledig ingevulde formulieren zijn echter verwerkt.

[p. 143]

grootste aantal lezers uit zichzelf een bijzonderheid te vermelden over Albert Helman; bijna alle lezers hebben ooit een boek van hem gelezen. De stille plantage gaat voorop als zijn bekendste boek, op enige afstand gevolgd door Zuid-Zuid-West. Aanzienlijk lager scoren Orkaan bij nacht en De laaiende stilte, maar wel weer beter dan Helmans andere boeken. Op een enkele uitzondering na waarderen de lezers hem hoog. Van Gabriël García Márquez kent een overweldigend aantal lezers de novelle De kolonel krijgt nooit post (Márquez dunste boek: 98 pagina's, wat doet vermoeden dat ook in deze enquête naar individuele lezers het schoolleesgedrag sterk meespeelt); Honderd jaar eenzaamheid volgt met zijn 428 pagina's op ruime afstand. Naipaul wordt door de lezers gewaarmerkt als ‘goed’, maar ook ‘leerrijk’. Het aantal gelezen boeken onder deze individuele lezers varieerde uiteraard enorm. In de leeftijdscategorie 50-55 was er één respondent die aangaf het voorgaande jaar 160 boeken gelezen te hebben. De Ereorde van de Palm is wel eens voor mindere prestaties toegekend.

Conclusies

Het kan niet met genoeg nadruk gezegd worden: de bovenstaande gegevens kunnen hooguit gehanteerd worden als indicatief voor het leesgedrag onder Surinamers. Uiteraard bestaat dé Surinaamse lezer niet. De gegevens zijn in sterke mate afhankelijk geweest van enquêtes die niet door wetenschappelijk onderlegde interviewers werden uitgevoerd. De gehanteerde parameters zijn niet altijd eenduidig geweest en aan verschillende groepen lezers zijn niet dezelfde vragenreeksen voorgelegd. Het onderwijsveld (het verplicht boeken moeten lezen op de scholen) heeft op het onderzoek een te zwaar stempel gezet, wat wel blijkt uit het feit dat er nauwelijks significante verschillen zijn tussen de uiteenlopende groepen. De samenstelling van de groepen geënquêteerden hing teveel af van toevalsfactoren en de goede wil van hen die meewerkten. Vergelijkingen tussen verschillende schooltypen en verschillende groepen lezers worden beïnvloed door veel meer factoren dan hier verdisconteerd zijn. Sommige groepen waren uiteindelijk ook te klein om als representatief voor wie of wat dan ook te kunnen doorgaan. En ren slotte hebben andere categorieën dan de Grote Literatuur te weinig ruimte gekregen; een specifieke voorkeur als die van Erwin de Vries is in het onderzoek niet terug te vinden. Met deze kanttekeningen in gedachten kan worden vastgesteld:

a.

In ruim tien jaar tijd hebben zich belangrijke verschuivingen voorgedaan in de canon van Surinaamse literaire teksten. Cynthia Mc Leod heeft duidelijk de koppositie overgenomen van Bea Vianen, een beeld dat ongetwijfeld nog scherpere trekken zal hebben gekregen in de jaren 1997-2003 toen Mc Leod met verschillende nieuwe historische romans uitkwam. Mijn persoonlijke indruk opgedaan tijdens festivals en congressen is dat Mc Leod in sterke mate gezien wordt als een icoon van Suriname, iemand met wie lezers zich sterk identificeren als

[p. 144]

	succesfiguur en die voor hen geldt als de schatbewaarster van hun geschiedenis. Spreken over het werk van Mc Leod blijkt bij velen een bijzondere emotionaliteit naar boven te brengen.^8
b.	De romans van Bea Vianen blijven veelgelezen boeken. In hoeverre haar maatschappijbeeld (nog) appelleert aan de beleving van jonge lezers van nu, komt uit het onderzoek niet naar voren; de waardering voor haar proza is constant hoog gebleven. Dat een recent, in Paramaribo verschenen dichtbundel als Vianens Begraaf mij in dit gruis (2002) haar populariteit zou kunnen doen aansterken, lijkt zo goed als uitgesloten. Daarvoor is haar poëzie te hermetisch, andere poëziebundels van Vianen worden evenmin gelezen.
c.	Poëzie wordt niet gelezen. Sommige dichters hebben wel een redelijke mate van bekendheid, maar het lijkt dan te gaan om de publieke persoon, niet om de poëzie. In aanmerking genomen dat dichters als Slory en Shrinivási hun bundels soms in oplages van 1000 exemplaren deden drukken, kan dit leiden tot twee gevolgtrekkingen: de poëzie heeft sterk aan populariteit ingeboet na de onafhankelijkheid, of de vooronderstelling wordt bevestigd dat bundels niet worden gekocht om daadwerkelijk te lezen, maar ‘fu steun a man’.
d.	Gemakkelijk te lezen boeken als die van Cynthia Mc Leod en Rappa dragen aanzienlijk bij tot de verbreding van het lezerspubliek. Romans werden nooit eerder binnen Suriname in zo grote aantallen gedrukt en afgezet als sinds de verschijning van Mc Leods Hoe duur was de suiker? Dit genre boeken draagt er ook toe bij dat ook buiten schoolverband mensen veel gemakkelijker naar een boek grijpen. (Uiteraard is de populariteit van Mc Leod een aanzienlijk complexer fenomeen, waarvan de verschillende factoren niet verklaard worden binnen dit onderzoek.)
e.	Vooral door toedoen van Mc Leod, die (ook) een Surinaamse uitgeverij heeft (Vaco), is het in Suriname geproduceerde boek doorgedrongen tot de top. Mede als gevolg van de importproblemen in de jaren '80 en '90 is het lokaal geproduceerde proza belangrijker geworden dan ooit tevoren.

Het leespubliek van Surinaamse boeken in Nederland is hier geheel buiten beschouwing gelaten. De veronderstelling dat het witte Nederlandse publiek Surinaamse boeken leest uit interesse voor ‘Derde Wereld’-literatuur en betrokkenheid met de ‘Derde Wereld’ (ook in de zin van: ondersteunen van schrijvers) vindt steun in een algemene enquête, die ook uitwees dat het hier om een hoog opgeleid publiek gaat.⁹

Naar het Surinaamse lezerspubliek in Nederland is nooit enig onderzoek

8 Men leze hiervoor ook ‘Mc Leod en de emoties’ in Van Kempen 2003: 1055-1056, waar onder meer de tekst wordt weergegeven van een Surinaams radioprogramma waarin een Surinaamse recensante van Nederlandse afkomst soms met onverholen racistische uitlatingen werd bejegend.

9 Het ging hier om een (beperkte) enquête naar lezers van de Derde Spreker-serie van de Novib, die uitwees dat 57 procent van de lezers een opleiding op het niveau van universiteit of hoger beroepsonderwijs gehad had (Verdaasdonk 1989: 34-35).

[p. 145]

verricht. Dat daar veel aan het bewegen is, lijkt een gerede veronderstelling, gezien het succes van verschillende auteurs, die ook de kans krijgen een minder draagkrachtig publiek te bereiken nu hun werk is opgenomen in pocketreeksen: dat geldt voor Hugo Pos, Astrid Roemer, Anil Ramdas, Annette de Vries, Cynthia Mc Leod en Clark Accord. De aansprekende thematiek en de gemakkelijke toegankelijkheid van het werk van de laatste twee, een goede publiciteitscampagne en een veranderend cultuurklimaat waarin meer aandacht bestaat voor migrantenculturen, heeft de oplages van hun romans doen oplopen tot in de tienduizenden. In 1999 verscheen de eerste druk van een roman over de prostituee Maxi Linder, De koningin van Paramaribo van Clark Accord. In 2003 was het boek al aan zijn 25ste druk toegekomen, een aantal dat zelfs de bekendste boeken van Albert Helman nooit hebben gehaald. Anders dan Cynthia Mc Leod heeft Accord geen uitgever in Suriname en hij is dan ook voor de verspreiding van zijn werk veel sterker afhankelijk van de boekenimport en de activiteit van de Paramaribos boekhandelaren. Maar een boek dat acht euro kost kan, al heeft het dan geen plaatjes, zelfs op het nachtkastje van Erwin de Vries belanden.

Literatuur

Binnendijk, Chandra van, 2000 ‘Het open boek van Erwin de Vries’. De Ware Tijd Literair, 23 december.

Kempen, Michiel van, 1988 ‘De populariteit van Surinaamse literatuur’. NUCS Koerier (Nationale UNESCO Commissie Suriname) (1): 25-31.

Kempen, Michiel van, 1989 Surinaamse schrijvers en dichters. Met honderd schrijversprofielen en een lijst van pseudoniemen. Amsterdam: De Arbeiderspers.

Kempen, Michiel van, 2003 Een geschiedenis van de Surinaamse literatuur. Band II: 1957-2000. Breda: De Geus.

Moor, Els, 1999 ‘Surinaamse literatuur op de lerarenopleiding’. Nederlands in Suriname 4 (2): 8-11.

Parabirsing, Robby, 1995 ‘Ons literatuuronderwijs kritisch belicht’. Tropisch Nederlands 1 (2): 12-13.

Romeny, Robertine, 1998 ‘Een bibliotheek zonder budget. Het Johanna Elsenhout Vrouwendocumentatiecentrum in Paramaribo’. Lover (2): 43-45.

[p. 146]

Verdaasdonk, H., 1989 De vluchtigheid van literatuur: het verwerven van boeken als vorm van cultureel gedrag. Amsterdam: Bert Bakker.

Wolf, Ton, 1998 ‘Het lezen op de Mulo onderzocht’. Nederlands in Suriname 3 (2): 4-10.

Michiel van Kempen is auteur. Zijn laatste uitgaven zijn als redacteur ‘Een geparkeerde kameel’ (2002) en ‘Het dolpension van de hemel’ (2003), als schrijver ‘Pakistaanse nacht en andere verhalen’ (2002) en als literatuurhistoricus ‘Een geschiedenis van de Surinaamse literatuur’ (2003).