OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 21

[p. 353]

Heinrich E. Helstone
Daniel Petrus Yveraar 1848-1905

Over Creools-Surinaamse familienamen verscheen in Oso van oktober 1996 een interessante bijdrage van Okke ten Hove. In de paragraaf die over de Bosnegers handelt noemt de schrijver een Saramaka, genaamd Yveraar, en voegt enkele persoonlijke bijzonderheden toe. Omdat het niet om een willekeurige Saramaka gaat, lijkt het mij nuttig een korte levensbeschrijving van hem te geven als vervolg op de opmerkingen van Ten Hove.

Daniël Petrus Yveraar was de eerste Bosneger die een opleiding tot onderwijzer met succes had afgerond, en hij was met zijn aanstelling als evangelist-onderwijzer het aanwijsbare resultaat van het toen bijkans 100-jarige zendingswerk van de Herrnhutters, voornamelijk etnisch-Duitse broeders, onder de Freineger (Bosnegers). Het zendingswerk dat vanaf 1766 in Senthea^1. aan de Sentheakreek werd verricht, vond de eerste bekroning in de doop van het (latere) opperhoofd Johannes Arabini^2. op 6 januari 1771 te Kwama^3. in de omgeving van de Gaan Lio (Staal & Steinberg 1933: bijlagekaart). De plechtigheid werd geleid door Cristoph Kersten, een zeer bekend lid van de Evangelische Broeder Gemeente (EBG) die de Mamakerki (de Creoolse naam voor de Grote Stadskerk van de EBG te Paramaribo) had ingewijd en de handelsfirma C. Kersten & Co NV had gesticht.

Yveraar werd in 1848 geboren. Dat blijkt uit zijn curriculum vitae dat hij aan de EBG diende te overleggen om tot de tot de opleiding voor evangelist te worden toegelaten. ‘Mi gebore na dorp Gansee, na da jari 1848, so leki fa papa en mama verteli mi, mi de da fosi pikien di ben kon gebore na Gansee.’ (Ik ben geboren in het dorp Ganzë, in het jaar 1848, zo hebben vader en moeder mij verteld, ik ben het eerste in Ganzë geboren kind). Volledigheidshalve dient te worden vermeld dat correcties van onder andere jaartallen met potlood zijn aangebracht in het met inkt geschreven manuscript. Ook in andere geschriften, onder meer de publicatie van de Ganzëer Ersey Landveld (1989: 31) wordt 1848 genoemd als stichtingsjaar van het dorp Ganzë dat ruim een eeuw later, medio- 1960 door het Prof. Dr. Van Blommensteinmeer werd verzwolgen.

Op 6 augustus van hetzelfde jaar werd Yveraar door broeder Jansa te Gansee gedoopt. Gezien de nauwkeurigheid waarmee de Zuzugler en andere Kerkregisters werden bijgehouden, zijn er geen redenen te twijfelen aan de juistheid van de geboortedatum van Yveraar. Als ouders werden genoemd zuster Christina Carotje en broeder Thomasi Theofilus, beiden toegewijde dinari van de anitri (herrnhutters)^4.. Ondanks het feit dat hier sprake is van vrije negers, kregen zij, evenmin als hun slavenbroeders, ‘westerse’ familienamen^5..

Yveraar werd tot onderwijzer en evangelist opgeleid. Kennelijk verhuisde hij later naar Paramaribo. Toen hij op 19 december 1969 in de echt werd verbonden met Adriana Magdalena Walden, was hij onderwijzer te Beekhuizen. In de huwelijksakte staat onder meer vermeld dat Yveraar bij de huwelijkssluiting nog minderjarig was, omdat hij in 1849 zou zijn geboren. Dit gegeven lijkt gezien de informatie uit het archief van de EBG, niet juist. De akte geeft verder aan dat zijn moeder was overleden. Daar zijn ouders waarschijnlijk niet voor de wet waren getrouwd,

1. Het dorp Senthea, gelegen aan de de Sentheakreek, is de plaats waar de broeders Dehne, Jones, en Stoll uit Herrnhut in de kerstnacht van 1765 door het opperhoofd Abini welkom werden geheten. De zendingsactiviteiten duurden tot 1769. Op deze plek was enige jaren tevoren, op 18 september 1762, met de koloniale overheid vrede gesloten. De Sentheakreek, een bronkreek aan de linkeroever van de Gaan Lio (Gran Rio) is de westelijke en verreweg de grootste van de twee bronrivieren van de Suriname rivier.

2. Abini, Saramaka van de Awana familie, is in de geschiedenis ook bekend geworden onder de naam Johannes Arabini. Deze namen waren door hem zelf gekozen wat als een bijzondere eer moet worden beschouwd want daarna, tot enige tijd na de emancipatie, werden over de doop en de doopnaam bij stemming in de periodiek gehouden Missions Conferenz van de broeders beslist. Gedetailleerde verslagen van de vergaderingen zijn opgenomen in de Protocollebücher. Van de dopelingen werden als regel de volgende gegevens genoteerd (volgorde van de Catalog): ‘Taufname’ (doopnaam); ‘Altername’ (oude/huisnaam); ‘Freiname’ (geslachtsnaam).

3. Kwama lag circa drie dagen varen verwijderd van Senthea. De plaats werd gesticht door de naar het christendom overgegane Saramaka, die door hun keuze voor de Anitri (herrnhutters) het mikpunt waren van toobi (moeilijkheden) met andersdenkende familie en kennissen. De zendelingen verbleven daarvan 1769 tot 1774.

4. Dinari, dienaren en dienaressen, zijn een werkorgaan in de broedergemeente. Het betreft gemeenteleden die de belijdenis des geloofs hebben afgelegd, hun plichten doen, een voorbeeldig leven lijden en zich belangeloos hebben aangemeld voor dienst in de gemeente. Zij zorgen voor: de uiterlijke aangelegenheden van de godsdienstoefening: voor het kerkgebouw en het kerkterrein; en (soms) het lijkwassen voor het Jubileumfonds. De mannen luiden de kerkklok en verzorgen het meubilair bij bijzondere diensten, zoals het Heilige Avondmaal.

5. Dat geldt voor de meerderheid van de Bosnegers. Slechts een klein deel van hen (en van de Indianen) voert een familienaam, hoewel zij, anders dan de slaven wel het recht hadden een geslachtsnaam te kiezen. Dit recht is als volgt in het Surinaams Burgerlijk Wetboek art. 63 bis, lid 4 vastgelegd: ‘Indianen en bosnegers zijn bevoegd zich een geslachtsnaam en voornamen te kiezen onder goedkeuring van de Gouvernements-Secretaris, die hen een boekje versterkt een daarvan aantekening doet in een daarvoor bestemd register’. De opeenvolgende registers zijn volgens verklaringen van diverse functionarissen wegens gebrek aan authenticiteit, verbrand. De regeling voor Bosnegers en Indianen vormt een opmerkelijke afwijking van de in hetzelfde artikel onder lid 1 genoemde bepaling betreffende immigranten, voor wie het voeren van een familienaam verplicht was: ‘Aangevoerde en vreemde immigranten moeten een geslachtsnaam kiezen onder goedkeuring van de Agent-Generaal’.

[p. 354]

was toestemming van een derde voor de huwelijkssluiting vereist, die door de weesmeester Jacobus de Jong werd verleend. De toestemming was vervat in een akte verleden voor notaris Samuel H. de Granada, wat blijkt uit een brevet van de huwelijkstoestemming die als bijlage bij de akte werd gevoegd. Een van de getuigen bij het huwelijk was broeder Hans Peter Jensen, zeer bekend wegens zijn betrokkenheid bij de pupillen van de onderwijzersopleiding te Beekhuizen.^6.

Adriana Magdalena, de bruid van Yveraar werd vermoedelijk in 1854 geboren. Op 18 februari 1855 had broeder Menze haar te Berg en Dal gedoopt^7.. Op 1 juli 1863, de dag waarop de slavernij werd afgeschaft, werd zij onder het volgnummer 215 te Berg en Dal onder de familienaam Meltior in het emancipatieregister ingeschreven. Ze behoorde tot een gezin van tien personen, bestaande uit haar moeder, haar grootmoeder en andere verwanten. Kennelijk groeide ze zonder haar vader op. In het emancipatieregister staat onder het hoofd ‘datum van geboorte of vermoedelijke ouderdom’, vermeld: 7 jaar. Toen later werd geconstateerd dat deze leeftijd onjuist was, volgde een correctie in de huwelijksakte van 29 december 1869. De akte vermeldt als haar leeftijd ‘15 jaren’, wat in overeenstemming is met de gegevens van de EBG. Bij het huwelijk van haar moeder met de Berg en Daler Jonathan Buonaparte Walden, werd Adriana gewettigd. Bij de huwelijksvoltrekking van Adriana met Yveraar waren haar beide ouders aanwezig voor het geven van de door de wet voor minderjarigen vereiste toestemming.

Yveraar beperkte zijn werkzaamheden niet tot de taken waarvoor hij was aangesteld. Naast zijn werk als onderwijzer-evangelist, ontplooide hij zeer verschillende buitenschoolse activiteiten. Zijn muzikale verrichtingen als organist en koordirigent mogen niet onvermeld blijven. Hij legde ook het accent op de culturele vorming van de bevolking van Ganzë. Zijn veelzijdige ontwikkeling en zijn inzet voor de Ganzëers zijn door Ersey Landveld (1989: 62) als volgt onder woorden gebracht: ‘Zoon van een der stichters van Ganzë, Thomasi, geen onbekende vanwege zijn muzikale interesse en bijzondere begaafdheid. Hij is tijdgenoot van Helstone (een bekende musicus die na zijn opleiding aan een conservatorium in Duitsland naar Suriname terugkeerde en voor wie later een standbeeld is opgericht, HEH) en heeft het aangedurfd om, zonder toestemming van de broedergemeente, het kerkkoor van Ganzë te begeleiden naar Paramaribo. Hier verzorgden zij optredens op het toenmalige Oranjeplein. Het succes was formidabel. In Ganzë heeft deze onderwijzer en musicus en later dominee, groepen jongeren opgeleid, die bij verschillende gelegenheden hun kennen en kunnen hebben getoond. Veelzijdige musici en componisten waren o.a. Nelom, meer bekend als Boodi, en de befaamde Einaar Hoop. Yveraar introduceerde reeds in 1882 het idee van de schoolreizen. Met zijn leerlingen maakte hij in dat jaar de eerste schoolreis naar de plaats “Gadu-booko-Udu”, het dorp van de bekende Dasunu’.

Algemeen wordt aangenomen dat tussen de zendelingen en hun gemeenteleden een intensief contact bestond. Een goed voorbeeld van de kwaliteit van dit contact blijkt uit het geval van Yveraar en zijn vrouw. Om sterk uiteen lopende redenen komen zij regelmatig in de vele gemeenteregisters van de EBG voor, onder andere in verband met aanstellingen, gezinsuitbreiding, et cetera. Het intensieve contact tussen zendelingen en gemeenteleden blijkt ook uit de verwikkelingen in 1894 met betrekking tot het voornemen van Adriana, die in 1884 van Yveraar was gescheiden, te hertrouwen. In 1894 vervoegde het kerklidmaat te Berg en Dal, Marius Wondel zich bij broeder Carl Lehmann, de eerste vaste broeder op Berg en Dal na de (gedeeltelijke) aankoop van deze plantage door

6. Register van Huwelijken, district Beneden-Para, 1869 folio 31, zonder aktenummer, en bijlagen.

7. Archief EBG, Zuzugler der Frauen t.a.p.

[p. 355]

C. Kersten & Co. Wondel gaf als zijn wens te kennen met Adriana Walden een huwelijk te sluiten. Na onderzoek deelde Lehmann hem mede dat er kerkelijke bezwaren tegen een dergelijke verbintenis bestonden. De broeder merkte verder op van de distrits-commissaris te hebben vernomen dat er ook wettelijke bezwaren kleefden aan het voorgenomen huwelijk, krachtens artikel 85 van het (toen geldende) Surinaams Burgerlijk Wetboek, dat luidde: ‘Een persoon die bij rechterlijk vonnis van overspel is overtuigd, mag nimmer met den medeplichtige aan dat overspel in het huwelijk treden’. (EBG, Specialieenbuch fur Berg en Dal, Oktober 1994).

Het huwelijk van Yveraar en Walden werd, zoals net opgemerkt op 18 januari 1884 door echtscheiding ontbonden.^8. Wegens de bijzondere omstandigheden verband houdende met de beëindiging van zijn huwelijk waarvan de oorzaak hem niet kan worden aangerekend, is Yveraar op 7 december 1887 een tweede echtverbintenis aangegaan en wel met Belinda Margaretha Doneus.^9. Een en ander heeft zelfs niet verhinderd dat de strikte herrnhutters^10. hem in 1903 beriepen ‘vast in dienst der Zending (te treden); [en de taak van] Leider van de Zending onder de Saramaccaners, geplaatst in Botopasi’ (op zich te nemen). Zijn kerkelijke graden van hulppredikant en diaconus haalde hij in resp. 1877 en 1904.^11.

Op 8 juli 1905 werd Yveraar ‘afgeroepen door de Opperste Bisschop’. De daartoe opgemaakte akte van overlijden vermeldt: ‘oud 55 jaren’. Hij is te ruste gelegd op Leopolds Hof, een nog bestaande maar niet meer in gebruik zijnde begraafplaats waar hoofdzakelijk Europese herrnhutters zijn begraven.^12. Leopolds Hof bevindt zich in het EBG-complex bij de kruising van de Dr. S. Redmondstraat en de Wanicastraat, achter de Wanica kerk en de Chinese kerk.

In de loop der tijd is er nogal wat aandacht aan de persoon Yveraar besteed. De EBG heeft in 1964 een school voor lager onderwijs te Klaaskreek naar hem genoemd.

Het verkrijgen van het boven geschetste beeld van het leven van Yveraar was slechts mogelijk door verschillende bronnen waarin informatie over hem is vastgelegd, te vergelijken. Bij het verzamelen van het archiefmateriaal is verder gebleken dat de kerkregisters van de Evangelische Broeder Gemeente een belangrijke bron van informatie vormen over de zwarte bevolking, die voor het overgrote deel buiten de burgerregisters^13. viel. Naar mijn oordeel vormen zij de enige bron waarin deze bevolkingsgroep als mens is benaderd, en dienovereenkomstig staan de kerkregisters boordevol gegevens betreffende lidmaten van de kerk, formele en vooral informele verwantschappen, verhoudingen ten opzichte van slaveneigenaren en ander kwalitatieve gegevens. Voorbeelden van deze bronnen zijn de Cateloge, de Zuzugler, en andersoortige registers met betrekking tot de Negergemeine^14., die de periode van de ‘Duitse’ zending (plusminus 1760 tot 1940) vrijwel geheel afdekken.

8. Register van Huwelijken & Echtscheidingen. 1884 folio 13, no. 8.

9. Register van Huwelijken, 1887 folio 91 & 92, no. 54.

10. Archief EBG, Register van de Surinaamse medewerkers t.a.p.

11. Een hulppredikant is een niet-geordende voorganger die tot taak heeft het verspreiden van het evangelie, vroeger vooral in het binnenland van Suriname (Staal & Steinberg 1933: 179). Een Diaconus is de eerste van de drie graden van geestelijke ambten van de Unitas Fratrum. Deze geordende voorganger is bevoegd tot het toedienen van de Heilige Doop, inzegeningen en ander sacrale handelingen (Kerkbode 16.9.1973: 2).

12. Register van Overlijden, 1905 folio 664.

13. Burgerregisters zijn bij de instelling van de Burgerlijke Stand in 1828 ingevoerd. Een ambtenaar van de burgerlijke Stand werd in 1834 aangesteld. De bevolkingsadministratie had tot 1 juli 1863 alleen betrekking op vrije burgers, te weten Europeanen, Joden en gemanumitteerden.

14. De Indianen, de andere doelgroep van de Zending, vinden we in afzonderlijke registers van de Indianergemeine. Bij uitzondering komt hier een negerdopeling voor.

[p. 356]

Literatuur

Landveld, E(rney), 1988 Ganzë: het dorp dat het meer verdronk. Paramaribo: Aktua Print.

Staal, G.J. & H.G. Steinberg, 1933 Ons Suriname. Den Haag.

Yveraar, D.P., z.j. Levensbeschrijving van Brada Daniel Petrus Yveraar. Paramaribo: Archief EBGS.