OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 18

[p. 131]

Andy Cotino
De duman belicht

In de Afro-Surinaamse cultuur wordt bij elke ziekte een duman^1. geraadpleegd, als genezing uitblijft bij een dokter. De oorzaak van de ziekte wordt bij de duman in de eerste plaats gezocht in het contact met de bovennatuurlijke wereld, die op dat moment als verstoord wordt beschouwd. De creoolse genezer onderzoekt bij de cliënt dus eerst de conflicten met diens beschermgeesten in plaats van zich direct te concentreren op de lichamelijke en psychische klachten zelf. Om een beeld te geven over de duman, heb ik verschillende aspecten belicht die in nauw verband staan met deze geestelijke specialist. Daarbij neem ik onder andere zijn titel, zijn geloof, opleiding en de duman in Nederland onder de loep. Ook wordt het gebruik van muziek^2. en trance in het genezingsproces van de cliënt bekeken.

1. kunnen zowel mannen als vrouwen zijn. Wel wordt in het dagelijkse leven bij de vrouwelijke specialisten de term du uma gebruikt. In dit artikel wordt steeds de mannelijke aanduiding gebruikt.

2. Voor liedvoorbeelden zijn er verwijzingen naar het artikel van Hillary de Bruin verderop in dit nummer.

Titels en roepnamen

Suriname kent diverse titels voor creoolse geestelijke specialisten, zoals de obiaman, de lukuman, de bonuman, de dresiman, en andere. Er is wel de neiging om ze alle te plaatsen onder de populaire verzamelnaam bonuman, wat echter onterecht is aangezien ieder zijn eigen specialiteit heeft. Wat ook verwarrend werkt zijn de lijnrecht tegenover elkaar staande betekenissen van bonuman. In het Sesam woordenboek Sranang tongo staat bonu verklaard als zwarte kunst (Sesam 1985: 191). Volgens Wooding (1979: 207) komt bonuman van het Mandingo woord bonema, dat persoon van eer betekent. Herskovits (1936: 744) geeft als letterlijke verklaring voor het woord bonu: A priest, maker of charms, Ewe: gbo.

De lukuman is een diagnosticus en een ziener (Stephen 1998: 13). De dresiman heeft de gave om medicijnen op basis van geneeskrachtige planten en kruiden voor te schrijven. De obiaman is de benaming van de duman in het binnenland. De term duman wordt meer in de stad gebezigd. Wintiman en basi zijn meer de roepnamen van creoolse geestelijke specialisten. Een ander voorbeeld van een creoolse, geestelijke specialist is de wisiman. Deze heeft echter alleen anti-sociale bedoelingen. Het is dus niet terecht alle creoolse geestelijke genezers onder een noemer te plaatsen; hun persoonlijke specialisaties worden dan verwaarloosd. Ook kunnen er kwalijke misverstanden ontstaan, waarbij bijvoorbeeld personen met hun kwalen bij de verkeerde specialist terechtkomen. De titel duman wordt gebruikt voor creoolse genezers die alleen goed bedoelen. De duman kan zowel lukuman als dresiman zijn en hij is in staat de cliënt tijdens het hele genezingsproces bij te staan, evenals de eerder genoemde obiaman. Naast deze eigenschappen heeft de duman ook de functie van maatschappelijk werker en psychiater (Stephen 1998: 13). Elke duman heeft zijn eigen specialiteit. Het is dan ook zijn taak patiënten door te verwijzen als deze kwalen vertonen die de specialiteit van een andere genezer zijn.

Winti, het geloof van de duman

In het Winti-geloof staat de geestelijke specialist centraal. Winti staat synoniem voor diverse aspecten van deze cultuur. Het is zowel de verzamelnaam van de diverse natuurgoden als de naam van het geloof zelf, alsook van de bijbehorende dansen. Winti ontstond in Suriname door middel van een creoliseringsproces vanuit de door de slaven uit Afrika meegenomen religieuze en normatieve ideeën.

[p. 132]

Wooding definieerde Winti als: Een Afro-Amerikaanse godsdienst waarin centraal staat het geloof in gepersonifieerde bovennatuurlijke wezens, die van een mens bezit kunnen nemen en zijn bewustzijn uitschakelen, waarna zij verleden, heden en toekomst kunnen openbaren en ziekten van bovennatuurlijke aard kunnen genezen (Wooding 1979: 490). Met basra winti worden de goden bedoeld die zijn geboren in Suriname (George 1999: 4). Dit in tegenstelling tot de goden die uit Afrika zijn gekomen, die nengre kondre winti of krioro winti genoemd worden (Wooding 1979: 201). Deze benaming duidt op de vermenging van dit geloof met dat van andere bevolkingsgroepen, waaronder de Inheemse, de Javaanse, de hindoestaanse, joodse en christelijke. Ik heb een overzicht van de godenwereld naar het mensenrijk in schema 1 uitgetekend.

Anana Keduaman Keduampon is de hoogste god in het winti-geloof. De Winti (Wenu) zijn onder te verdelen in:

-	Tapu winti of Kromanti: strijdgoden van de kosmos / lucht zoals opete, de gier en awese, de reiger;
-	Syoro winti: aardgoden waaronder Aisa, moeder aarde;
-	Watra winti: goden van het water bijvoorbeeld watra ingi; en
-	Busi winti: goden van het bos zoals apuku, die de werkers zijn onder de winti, en de kruidenkennis hebben om te genezen;

De bakru is een lagere god die grote overeenkomst vertoont met onder andere de apuku; hij wordt gesymboliseerd in de vorm van een beeldje, gemaakt van een lege maïskolf of van hout: een kartiki bakru.

De dyodyo zijn de bovennatuurlijke ouders van de mens, zowel dyodyo als kra zijn kinderen van de winti. De yorka is de geest van een overledene die zijn aardse gedaante weer aanneemt door tijdelijke bezitname van een mens. De yorka bezit alle ervaringen die de mens tijdens zijn aardse bestaan heeft opgedaan. Winti-belijders raadplegen c.q. vereren op gezette tijden hun vooroudergeesten. Kabra zijn de gedoopte vooroudergeesten, profen de ongedoopte.

De kra is de ziel van de mens, bestaande uit een mannelijk en vrouwelijk gedeelte. Het hart is de zetel van de kra, ook wel yeye genoemd. De kra (ziel) wordt door de dyodyo beschouwd als een deel van hun wezen. Na de dood gaat de kra terug naar de dyodyo en de yorka naar het dodenrijk dedekondre (Wooding 1979: 122, 125, 132, 133, 490).

Het muziekrepertoire in deze hiërarchie heeft zijn specifieke kenmerken, met name bij de winti zelf op de wintiprei, het dansfeest speciaal voor deze goden, maar eveneens bij de yorka en dyodyo op de banyaprei, het dansfeest voor de voorouders. Op deze dansfeesten kom ik later in dit artikel terug. Het liedrepertoire op deze dansfeesten, waarvan elk lied hoort bij een specifieke winti, hoort in de juiste volgorde te worden gespeeld. Ook hierop kom ik nog terug.

Duman en trance

In diverse stadia van het genezingsproces komen zowel duman als cliënt(en) afzonderlijk of gelijktijdig in contact met de bovennatuurlijke wereld. Zij worden op dat moment het voertuig, de asi van de winti. Tijdens het in contact treden komen zij in een andere bewustzijnstoestand terecht, die met diverse benamingen wordt aangeduid. De wetenschap spreekt onder andere van trance, de duman heeft het over het bevangen of begeesterd raken. Om wat duidelijkheid te krijgen in de terminologie, heb ik gebruik gemaakt van de opvattingen van Rouget, Wooding en McClellan.

Voor Gilbert Rouget (in Music and Trance, 1985) zijn trance en extase de twee belangrijkste bewustzijnsveranderingen. Trance is ‘an altered state, attained by means of noise, agitation, and in presence of others, charactarized by total amnesia. Ecstacy is an altered state, attained in

[p. 133]

silence, immobility and solitude. Ecstasy is a keenly memorable experience’ (Rouget 1985: 7). Tijdens de luku zou je kunnen spreken van extase, als de duman als medium tussen mensen en godenwereld fungeert. De duman verkeert dan namelijk in een stille meditatieve situatie. Op de wintiprei zou de term trance beter passen, omdat er dan meer beweging zit in de bevangen, dansende personen.

Schema 1: Overzicht godenwereld naar mensenrijk

In de visie van Wooding (1979) zijn er drie fases van bewustzijnsverandering. In de eerste fase is men zichzelf, maar handelt op instigatie van de ideeën van de winti: a winti de na buba. In de tweede fase ontstaat gedeeltelijke bezetenheid, de winti heeft het bewustzijn gedeeltelijk uitgeschakeld: a winti de na koko. In de derde fase wordt de persoon volledig bezeten door de winti: a winti furu koko. Zijn bewustzijn is in die toestand geheel uitgeschakeld (Wooding 1979: 147). Voorbeelden van bovenstaande fases komen onder andere voor bij een onderzoek van de patiënt, een luku waar de duman in bezit wordt genomen door een winti, op een banyaprei en wintiprei waar een cliënt in bezit wordt genomen door een yorka, een vooroudergeest. Bij de drie bovenstaande bewustzijnstoestanden is het moeilijk om het begrip trance zoals Rouget het ontschrijft aan

[p. 134]

te houden, omdat bij de eerste twee niveaus de persoon nog bij is en zich zijn handelingen nog kan herinneren. Bij fase 2 zou je dan kunnen spreken van een bewustzijn tussen extase en trance.

De indeling van McClellan, lijkt beter hanteerbaar. Hij heeft de bewustzijnsniveaus van de mens in twintig delen ondergebracht, van 1: droomstaat tot 11: meditatieve staat naar 20: de normale staat toe. Hiervan is trance het twaalfde onderdeel (McClellan 1988: 154-158). Zowel Rouget als McClellan trekken de conclusie dat muziek de trance- of extase-toestand niet creëert. Muziek versterkt alleen deze bewustzijnstoestand. Hiermee wordt bedoeld dat niet alleen het gebruik van muziek voor de trance- of extase-toestand zorgt, maar ook de entourage eromheen, zoals bijvoorbeeld de decoratie op het feest. Een ander voorbeeld hiervan is het feit dat de betrokkene gepreconditioneerd raakt tijdens het opgroeien in de winti cultuur, dus ontvankelijk ervoor wordt ‘gemaakt’. Hier zou dan onbewust van suggestieve methodes gebruik worden gemaakt, zoals het gebruik van bepaalde bedekte rituelen om de winti te vereren. Zo kunnen kinderen bijvoorbeeld bepaalde kleding of amuletten krijgen, waarvan zij pas op latere leeftijd de preciese betekenis begrijpen. Zo kreeg duman Elly Purperhart als kind dagelijks veel rode kleding te dragen en moest ze met een roodwitte kussensloop slapen. Ze moest zelfs een ketting dragen met een Inheemse kop eraan. Alles wees erop dat zij een Ingi winti had. Toch kan je vraagtekens blijven stellen of er altijd sprake is van preconditionering, wat blijkt uit het verdere interview met deze duman. Elly is namelijk christelijk opgevoed, waarbij haar werd aangeleerd dat de creoolse muziekstijlen heidens waren. Toen ze echter tijdens een busrit gedwongen naar de winti liederen van de meerijdende musici moest luisteren, raakte ze na de eerste liederen direct bevangen en kon zich niet meer uit de bus onttrekken. Zelfs niet toen deze zijn eindhalte bereikte.

In dit artikel zal als algemene term het bevangen raken gebruikt worden, om een middenweg te zoeken tussen de westerse begrippen trance/extase en de in de volksmond gehanteerde term begeestering. De begrippen extase en trance zelf worden pas gebruikt bij het accurater beschrijven van de gemoedstoestand.

Achtergrond en inwijding

Ondanks het ondermijnend beleid van de kolonisator ten opzichte van het geloofsbelijden van de slaaf, bleef diens natuurgeloof vrij intact. Dit was in de vroegere periode van slavernij gedeeltelijk te danken aan de wetgeving. Voor 1776 mocht de slaaf namelijk geen christen worden, waardoor zijn eigen religie na de onmenselijke overtocht vanuit Afrika de kans kreeg zich te herstellen. Daarna mocht het wel, maar pas na 1840 werd kerstening een bewuste overheidpolitiek.

Uit de literatuur blijkt dat de slavenhouders vooral bevreesd waren voor de krachten die zich manifesteerden in de slaven tijdens het vereren van hun goden op de wintiprei. Muziek voor de goden moest dus heimelijk worden uitgevoerd. Als de apinti-drums of andere instrumenten van de slaven in beslag werden genomen, speelden zij op potten en pannen verder. Ook gebruikten de slaven gereedschap als muziekinstrumenten, zoals de dawra, een tjap en vijl die tegen elkaar worden geslagen in plaats van de Afrikaanse dawuro, een metalen boot-vormige koebel waartegen wordt geslagen met een metalen staafje. Op gegeven moment waren de beoefenaars zo gewend aan het geluid van deze nood-instrumenten, dat zij niet langer de traditionele drums gebruikten voor bepaalde feesten voor de bovennatuurlijke wezens, zoals bij de banyaprei.

Dit is het geval bij de Matawai (marrons) bij hun banya-dans voor de voorouders. Enkele duman die tijdens mijn veldwerk zijn geïnter-

[p. 135]

viewd, hadden bepaalde gaven die werden onderdrukt tijdens het verbod op de winti.

Meelie Burgzorg (links) en Elly Purperhart (rechts), twee vrouwelijke duman tijdens de duman neti op 28 juni 1999 (foto: Murwin Sabajo)

Ondanks het verbod op ‘afgoderij’ beoefenden de stadscreolen vanwege hun cultuur c.q. culturele identiteit wel bepaalde riten, maar ze waren gedwongen hun kinderen van informatie te onthouden. Behalve dat het kind deze kennis nauwelijks kon bevatten, kon deze in zijn onschuld zijn ouders verraden bij de priesters en dominees. Er werd door de ouders op twee manieren gereageerd als zij merkten dat hun kind gaven bezat: zij zochten naar middelen om het kind te normaliseren en/of ze gaven het kind bepaalde attributen om het te beschermen en te begeleiden.

Om hun kind te ‘normaliseren’ gaven ze het onder andere een soort ‘medicijn’ in de ogen: breni den pikin (letterlijk: het kind blind maken) zoals Elly Purperhart, één van de geïnterviewde duman, het uitdrukte. Zij beschreef het ‘geneesmiddel’ als een soort lijm. Duman R. Faria beschreef het als een mengsel waarin houtskool zat. Vanwege de stadse, christelijke omgeving waarin zij opgroeiden, werden de meeste duman zich pas op volwassen leeftijd van hun gaven bewust. Wijlen duman Edwin Landveld,^3. die als wees in de stad opgroeide, werd zich pas op zijn zeventiende jaar bewust dat hij winti bezat, toen hij aan zijn hemd de dansvloer werd opgetrokken door onzichtbare handen, waarna hij bevangen raakte. De periode tijdens het bevangen zijn kon hij zich niet herinneren, hij was in een diepe trance. Landveld ‘ontwaakte’ uit deze bewustzijnstoestand

3. Edwin Landveld komt ook voor in Hoogbergens Het Kamp van Broos en Kaliko (1996).

[p. 136]

Edwin Landveld, inmiddels overleden, poseert in kromanti-kleding
(foto: Earl de Beun)

[p. 137]

toen zijn verwonde rug werd ingesmeerd met een geneesmiddel. Andere duman beweren dat het je altijd bij blijft, als je bevangen raakt. Alleen als je een enkele keer hevig geëmotioneerd zou zijn, dan zou je je enkele momenten niet herinneren. In het geval van Edwin Landveld zou kunnen worden geconcludeerd dat er van preconditionering om de winti te ontvangen geen sprake was, omdat hij voor zijn zeventiende nooit met de winti cultuur in aanraking was gekomen, alleen met het christendom.

Een sterke kromanti winti beschermt de duman tegen de vijand en kan hem in bezit nemen om zijn krachten te demonstreren. Zo openbaarde zich in de jeugd van R. Faria vaak een amanfu kromanti winti. R. Faria beschreef dat tijdens het bevangen zijn zijn aura zo stevig werd, dat deze niet kon worden doordrongen met houwers, scherven en vuur. Deze eigenschappen van onkwetsbaarheid zijn ook kenmerkend voor duman Irma Meije die op jonge leeftijd werd beschermd door een dyebri gebri, die zich manifesteerde als een adyaini, een tijger-winti tijdens een doodsgevaarlijk ongeval. Als voorbeeld van een lied voor een dyebri gaf Irma: Yu wan koyki mi.^4. Van een hindoe priester kreeg duman Meije te horen dat ze een medium was, nadat ze op tienjarige leeftijd in trance raakte en tijdens deze toestand Sanskriet begon te spreken.

Na de inwijding kan de duman ervoor kiezen een stage-periode te lopen, zoals duman Irma Meije deed, of om als duman Elly Purperhart autodidactisch te werken. De belangrijkste info krijgt de duman door van de winti, die hem ingevingen aanbiedt door middel van visioenen of in zijn droom verschijnen. Irma Meije klaagde erover dat de mensen die nu de wintiprei leiden over het algemeen te snel de duman opleiding willen afronden, zodat het respect voor deze functie verloren gaat met alle gevolgen van dien. De wintiprei worden dan niet naar behoren uitgevoerd en er ontstaat onbevrediging onder de mensen. Hierdoor wordt men cultuurmoe en trekt men naar andere religies en sekten, die menen iets nieuws te bieden te hebben.

Personen kunnen ook op andere manieren worden ingewijd. Als een uitverkorene bevangen raakt van bijvoorbeeld een watra fodu^5. tijdens een wintiprei, dan wordt deze voor enkele dagen onder water meegenomen. In die tijd wordt de persoon ingewijd in de geheimen van de fodu. De muziekbegeleiding die daarbij hoort, mag onder geen enkele voorwaarde worden onderbroken, ook het genre mag tussentijds niet worden gewijzigd (Stephen 1986: 158). Dit is een heel duidelijk voorbeeld hoe muziek het bevangen zijn kan aanhouden en zelfs versterken. Als de muziek tijdens de trance situatie niet optimaal is of opeens zou ophouden, zouden de gevolgen van erg tot niet te overzien zijn.

4. Zie artikel van Hillary de Bruin in deze Oso.

5. Een winti die zich manifesteert als een waterslang.

Onderzoek en genezing

De duman wordt hoofdzakelijk geraadpleegd als er psychische, bovennatuurlijke problemen zijn bij een persoon of zijn gezin. Onder andere als de persoon of familie niet in harmonie leeft met zijn winti, als de familie onderling ruzie heeft, of de persoon vaak ziek wordt om onverklaarbare redenen.

De volgorde die men moet aanhouden gedurende de diverse aspecten van genezing is uiterst noodzakelijk. Geen enkel noodzakelijk onderdeel mag overgeslagen worden en men mag de volgorde niet door elkaar halen. Elke duman heeft zijn eigen werkwijze, die gebaseerd is op traditionele elementen. Uit mijn onderzoek en interviews komt de volgende volgorde naar voren:

a	De luku, het vooronderzoek;
b	De puru fyofyo, het weghalen van een vervloeking;
c	De was'prati, met verschillende kruiden- en bloemenbaden;
d	Een kar'kra, te beschrijven als het na-onderzoek;

[p. 138]

e	Een kra tafra: een maaltijd voor de eigen ik, of een kabra tafra voor de beschermgeest;
f	Een sreka als degene die het proces ondergaat, geïnstalleerd wordt als specialist; en
g	De wintiprei.

De punten a, b, c en d zijn noodzakelijk; de punten e, f en g hoeven alleen te worden uitgevoerd als de winti of vooroudergeesten erom vragen. Bij de luku hanteert elke duman zijn eigen methode om zichzelf ontvankelijk te maken om te kijken wat er gedaan moet worden om de situatie op te lossen. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren door zich te concentreren op een spiegel. Als de duman in contact treedt met het bovennatuurlijke wezen, krijgt hij van deze een ‘verlanglijstje’ door van wat er allemaal moet gebeuren.

Voor men met de was'prati begint, doet men eerst een puru fyofyo. De fyofyo is een magische ziekte die het gevolg is van een vervloeking, uitgesproken tijdens een ruzie (Stephen 1989: 47). De fyofyo kan worden opgeheven door middel van diverse behandelingswijzen, onder andere magische medicijnen en kruidenbaden (Stephen 1989: 47).

De was'prati kan worden onderverdeeld in een wintiwatra en een yeyewatra. Een wintiwatra is niet alleen voor de beschermgeest(en) van de betrokkene, maar ook voor de kabra, de vooroudergeesten die contact onderhouden. Tijdens het wassen kunnen liedjes voor de winti of kabra worden gezongen.^6. Een yeyewatra is een bad voor de kra, de eigen ziel van de cliënt. Na de puru fyofyo krijgt hij een bloemenbad. Tijdens het bad kan de duman voor de beschermgeest van de cliënt liederen zingen.^7.

Kari na kra is het oproepen van de ziel van de mens teneinde te weten of alle handelingen naar behoren zijn uitgevoerd. Eén van de middelen voor de kar'kra, (na)onderzoek, is het gebruik van een kommetje water waarin een scharrelei gelegd wordt dat niet door de duman en de cliënt kan worden beïnvloed. Als er bepaalde vragen worden gesteld, antwoordt het ei door te schommelen in het water met ‘ja’, niet schommelen in het kommetje is ‘nee’. Het scharrelei moet gelegd zijn op de geboortedag^8. van de cliënt. Alleen als het niet anders kan mag een vers ei gebruikt worden. De banyaprei wordt onder andere uitgevoerd, om te kijken of de geesten van de voorouders nog iets verlangen, naast het ‘boodschappenlijstje’ dat al werd doorgegeven tijdens de luku. Bij de voorouderverering op de banyaprei, kan de dans tijdens dit feest twee betekenissen hebben: (a) susa of laku, sociale dansen als uitdrukking van plezier, en (b) banya, religieus dansen als uiting van verering. Bij banya bewegen de dansers zich altijd achterwaarts (Stephen 1986: 151). Het meest opmerkelijke ‘muziekinstrument’ is het belletje dat regelmatig rinkelt bij elk lied, zolang de voorouders dansen. Daarna volgt er indien nodig een kra tafra, een maaltijd voor de kra van de cliënt. Bij zo'n maaltijd wordt over het algemeen a capella gezongen. Soms is er muzikale begeleiding van een bazuinkoor, met alleen blazers. Om de maaltijd goed te begeleiden moet de duman ook het christelijk liedrepertoire machtig zijn, zodat de liederen zo vlot mogelijk kunnen worden gebruikt, waarbij de duman zelf meezingt om het geheel te ondersteunen. De bazuinmusici mogen niet met bladmuziek werken. De liedovergangen zouden dan te traag gaan, vanwege het bladeren naar de gevraagde nummers. Vooral omdat het kerkelijk repertoire uit tientallen liederen bestaat.

Als een persoon moet worden aangesteld als genezer, ondergaat hij, naast dezelfde behandeling als de cliënt, ook sreka, speciale inwijdingsriten.

Ter afsluiting van het hele proces kan, als de beschermgeest erom vraagt, een wintiprei gehouden worden. Voor een persoon heet dit dyodyo prisiri, die op éen dag plaatsvindt. Als de prei wordt gehouden voor een familie noemt men deze een famiri prei, die op meerdere dagen plaatsvindt. Hierbij worden liederen gezongen voor de betrokken winti. Op de prei worden ook vaak fragmenten van de banyaprei, de voorouderverering uitgevoerd.

6. Zie noot 2

7. Zie noot 2.

8. Met de geboortedag wordt de naam van de dag in de week bedoeld op de geboortedatum van de cliënt. Als je bijvoorbeeld op de donderdag bent geboren en je bent een man, dan word je beschouwd als een yaw, en moet je gebruik maken van een ei dat op deze weekdag is gelegd (Eersel 1998: 99).

[p. 139]

Wintiprei, feest voor de goden

Na het genezingsproces kan een feest voor de beschermgeest worden gehouden: de wintiprei. Het feest wordt gehouden om pret te maken met de goden. Een prei kan herhaald worden. Het heeft dan de functie de winti gunstig te stemmen, als de winti tenminste vraagt om een feest.

Voordat de prei begint, houdt men eerst prisi (nyan faro) dat zijn plengoffers om de winti die op het feest komen te begroeten en te verwelkomen. Bij prisi wordt altijd gezongen. Dit kan op verschillende manieren gebeuren. Edwin Landveld speelde bijvoorbeeld altijd twee liederen voor elke winti, als het om een alakondre prei ging. Andere duman besprenkelen voor de prei de aarde met bier of zelfs champagne als eerbetoon voor moeder aarde Aisa. Als er geen prisi zou plaatsvinden, wordt er geen eerbied getoond voor de winti en kan er op een prei van alles en nog wat verkeerd gaan. De duman begeleidt na de prisi de cliënt naar de dansvloer die daar met de andere gasten in een kringdans meedoet totdat deze bevangen raakt.

Het beste is als de duman zich zoveel mogelijk bezighoudt met de cliënt en zich niet of zo weinig mogelijk hoeft bezig te houden met de musici. De volgorde van het liedrepertoire op een wintiprei en de duur van elk lied zijn ook van invloed op een goed verloop van de prei. Als basis zijn er drie typen feesten die gehouden worden bij de creolen:

a	Een Aisa en ingi prei, een feest voor de goden van de aarde en de Inheemse goden, gehouden op één avond;
b	Een alakondre prei, een feest voor alle goden dat ook op één avond wordt gehouden; en
c	Een kromanti prei, een feest voor de luchtgoden dat over het algemeen tussen twaalf en vijf uur 's middags wordt gehouden.

Op elke prei wordt voor diverse goden gespeeld. Als voorbeeld is de onderstaande alakondre prei beschreven. Als een Aisa of ingi prei wordt gehouden, is ongeveer vijf uur muziek voldoende om het repertoire te behandelen voor alle winti die zich op die avond willen manifesteren. Als het gaat om meerdere winti, wordt het geheel opgeschroefd naar zeven uur tot meer. Tenslotte moet er voor elke winti die erbij komt een extra lied worden gespeeld. De leidinggevende duman moet ook opletten dat de musici niet te lang blijven stilstaan bij een bepaalde winti soort, anders komt hij op het eind in moeilijkheden en komen bepaalde winti niet aan bod. Vandaar dat de duman altijd aanwezig moet zijn om zowel de gasten als de musici te controleren en te begeleiden.

Op een alakondre prei, een feest voor alle winti, is het noodzakelijk de volgende orde aan te houden (Stephen 1986: 153):

-	Aisa winti, moeder aarde als begroeting;
-	Loko winti, boomgeest, de man van Aisa;
-	Leba winti, de straatgeesten;
-	Papa winti, hebben als asi de slang;
-	Busi winti, winti van het bos;
-	Watra winti, waaronder watra fodu;
-	Ingi winti, Inheemse goden van het water, bos en land;
-	Kromanti winti, oorlogsgoden van voornamelijk het luchtpantheon;
-	Luwangu winti, bosgoden;
-	Apuku winti, ook bosgoden;
-	Akantasi winti, ook bosgoden;
-	Obia winti, werkzame goden; en
-	Aisa winti, als sluitstuk.

Zowel bij het begin als het einde van een alakondre prei zijn de invloeden van de christelijke kerk duidelijk als de prei begint met bazuinmuziek en eindigt met Amazing Grace, in Nederland bekend als Waarheen, waarvoor (Boonzajer Flaes 1993: 86). Dat de volgorde van het repertoire een belangrijke rol speelt, is vooral te merken in de muziek. Je kan bijvoorbeeld niet van Aisa direkt naar obia gaan, dit is vooral te merken aan de tempo overgangen en het karakter van beide winti. Het

[p. 140]

ontspannen medium^9. tempo van de Aisa is een te groot verschil met het vrij snelle, ophitsende obia tempo. Iedere winti heeft dus zijn eigen tempo, ritme, toon en gevoelsstemming. Aisa en fodu hebben een langzaam tot medium tempo, de ingi is sneller en de obia is nog sneller en zwaarder. De leba heeft een snellere slag dan de Aisa, de watra ingi zijn sneller dan de fodu. De trap moet netjes afgewerkt worden; het is net als bij een feest, er kan altijd een nummer van diezelfde stijl bij zolang er gasten (in dit geval winti) op de dansvloer zijn. Er wordt dus een middenweg bewandeld om de winti tevreden te stellen die op dat moment dansen, evenals de winti die later nog aan de beurt moeten komen. De musici schuiven op een gegeven moment een liedje ertussen waaruit de winti begrijpen dat hun gedag wordt gezegd, zodat het repertoire voortgezet kan worden.

Op een wintiprei weet men van tevoren al wat voor avond het gaat worden, gelet op de bovenstaande basisindeling. De duman moet dit goed doorgeven aan de musici, waarbij de juiste instrumenten worden meegenomen. Op een alakondre prei moet een agida^10. drum worden meegenomen voor de fodu winti en pa ingi. In het geval dat zich een ingi moet manifesteren, dient te worden afgetast welke ingi liederen er moeten worden gespeeld, bijvoorbeeld een saramacca ingi of een kaw'na ingi, afhangende van de personen die de winti ontvangen. Op een kromanti prei wordt geen snaardrum en skraki^11. gebruikt, de winti zijn daarbij meer de traditionelere instrumenten gewend, zoals de apinti en de kwa banyi, het bankje dat met stokken wordt bespeeld. Als je kijkt naar de klankkleuren, dus het karakter van de tonen, dan heeft elke winti zijn eigen kenmerken. De hoge tonen komen voor bij de lucht-, bos- en water winti. De lage tonen komen voor bij aardgeesten zoals de fodu, waarbij de agidadron wordt gebruikt en de voorouders, waar de mandron en pudya worden bespeeld (Stephen 1986: 134).

De kenmerken voor het bevangen raken, komen ook hier sterk naar voren, vooral in de muziek. De danser die in bezit wordt genomen door de fodu geest, trilt hevig. Trilling of vibratie heeft een belangrijke bemiddelende functie bij een trance toestand (Stephen 1986: 153). Tot op zekere hoogte kan je ook spreken van hypnose. Een voorbeeld hiervan is de hypnotiserende kracht van de fodu mutyama, door middel van kleurverandering van de slang, bijvoorbeeld de dagwe sneki. Als de kleur van de regenboog wordt aangenomen is deze macht het grootst, waarbij mensen in trance raken (Stephen 1986: 155). De musici hebben in dit geheel een onopvallende, maar vrij zware verantwoording. Zo moeten de spelers een dag vasten voor ze op een kromanti prei gaan spelen, om zo nuchter mogelijk te zijn. Ook uithoudingsvermogen speelt bij de musici een grote rol; bij elke prei moeten ze ongeveer vijf tot zeven uren spelen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat ze na elke set, die ongeveer een kwartier duurt, een korte pauze nemen.

Dat er een grote interactie plaatsvindt tussen de musici en de gasten is te zien als de bespelers van de instrumenten door de bezeten gast(en) tijdens het spelen worden omhelsd. Soms moeten de musici zelfs even stoppen met spelen omdat de gast de drummer dusdanig omhelst dat deze niet verder kan spelen. De winti toont hiermee zijn respect aan de musicus. Ook moet de solerende drummer op de danspassen letten van de dansende winti en zijn slagen hierop aanpassen, of de danser(s) ophitsen door zijn tempo te versnellen, of juist te vertragen om de dansers enigszins tot rust te brengen. Bepaalde winti kaseko bands zijn zo bekwaam in hun spel, dat ze vaak worden gevraagd op te treden tot in Nederland.

9. Over het algemeen overeenkomend met een dansbaar marsmuziektempo.

10. Een agida dron is een twee tot drie meter lange drum, die met een stok en een hand wordt bespeeld. Agi betekent aarde, da betekent slang (Wooding 1979: 260). Het leidt dus geen twijfel dat dit instrument bestemd is voor Aisa, moeder aarde, die zich als een slang manifesteert. Ook de lengte van de slang kan symbool staan voor de lengte van deze drum.

11. Een skraki is een bassdrum die op een schraag wordt geplaatst, vergelijkbaar met de bassdrum van een militair orkest waarop een bekkentje is gevestigd.

Hulpverlening

Nu steeds meer Nederlandse hulpverleners zich ervan bewust worden dat problemen bij

[p. 141]

Surinamers terug te voeren zijn op kulturu of winti dreigt ‘overmedicatie’ te ontstaan. Het is beslist niet altijd nodig om iemand naar Suriname te sturen om daar een wintiprei te laten ondergaan. De behandeling kan in Nederland even effectief zijn, maar moet wel op een andere manier worden uitgevoerd. Een wintiprei in Nederland vindt bijvoorbeeld in een zaal of een park plaats, een wasi in de badkamer. Door middel van een luku in Nederland zou kunnen worden vastgesteld of de behandeling beter op zijn plaats is in Nederland of in Suriname. Een gedegen luku vooraf, voorkomt overbodige financiële uitgaven. Het is vaak niet eens noodzakelijk een wintiprei te houden. De beschermer van de persoon is misschien al tevreden met een bepaald gerecht of met een bazuinkoortje.

Het meest effectieve in de geneeswijze van de duman is dat eerst de ‘psychische’ oorzaken van de ziekte van de cliënt worden onderzocht en daarna pas op het lichaam wordt geconcentreerd, waardoor er eerder een lange termijn genezing kan worden gevonden. Dit in tegenstelling tot andere geneeswijzen waar direct op het zieke lichaamsdeel wordt geconcentreerd en de directe oorzaak van de ziekte daarmee op de tweede plaats kan komen te staan. Het gebruik van trance elementen is hierbij onmisbaar in het genezingsproces van de cliënt. Dit is namelijk de enige manier om contact te creëren met het winti-pantheon. Muziek speelt hierbij een belangrijke rol om degene die bevangen is te ondersteunen.

[p. 142]

Literatuurlijst

Boonzajer Flaes, R., 1993 Het koper van Ma Aisa. Bewogen koper. Novib

Eersel, Ch.H., 1998 ‘The Use of Language in Winti, an Afro-American Religion in Surinam.’ Caribnet 1: 96-101

George, M., 1999 Info stencil Cursus winti, Paramaribo.

Herskovits, M. en F., 1936 Suriname Folk-lore. New York: AMS Press [1969].

Hoogbergen, Wim, 1996 Het kamp van Broos en Kaliko. Amsterdam: Prometheus.

McClellan, R. 1988 The Healing Forces of Music. Amity House Inc.

Rouget, G., 1985 Music and Trance. Chicago: The University of Chicago Press.

Sesam woordenboek, 1985 Sranang tongo. Baarn: Bosch en Keuning nv.

Stephen, H.J.M., 1989 Lexicon van de winti-kultuur. Paramaribo: De West.

Stephen, H.J.M., 1986 De macht van de fodoe- winti. Amsterdam: Karnak.

Stephen, H.J.M. 1998 ‘De schaamte voorbij.’ Contrast 29: 12-13 (24 september).

Wooding, C., 1979 Een Afro-Amerikaanse godsdienst in Suriname. Meppel: Krips Repro.

Andy Cotino (Leiden, 1970) studeerde af in klassiek en electronisch slagwerk op respectievelijk de conservatoria van Den Haag en Rotterdam. Sinds 1996 is hij in dienst van de Afdeling Cultuurstudies als muziekdeskundige. Daarnaast is hij een aktief musicus en verzorgt hij drum- en keyboard lessen.