OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 9

[p. 47]

Surinaams-Chinese familienamen
William Man A Hing

De Chinezen die in 1853 in Suriname arriveerden, vormden de eerste groep van contractarbeiders bestemd voor de landbouw. Zij bezaten reeds een systeem van persoonsnamen; hun traditie op dit gebied wordt geacht ongeveer dertig eeuwen oud te zijn. In Suriname is dit oude systeem van persoonsnamen door allerlei oorzaken en omstandigheden drastisch gewijzigd. Zowel ten aanzien van de normen van de Chinese tradities als ten aanzien van de officiële, wettelijke regeling is er sprake van belangrijke afwijkingen. Het doel van deze bijdrage is het hoe en waarom van deze veranderingen aan te geven.

1. De structruur van Chinese namen

Anders dan men geneigd is te denken, hebben Chinese namen eenzelfde structuur als westerse namen: ze bestaan allebei uit twee componenten. De ene component is het vaste en constante deel dat volgens de regels van het afstammingsbeginsel wordt overgedragen en verkregen, terwijl de andere component het variabele deel vormt dat individueel en persoonsgebonden is. Chinese namen worden met twee, drie of vier karakters geschreven. In de traditionele volgorde gaat de familienaam (de xing) voorop en wordt de eigen- of persoonlijke naam (de ming) daarachter geplaatst. Het moge duidelijk zijn dat de begrippen ‘voornaam’ en ‘achternaam’, die onder deze omstandigheden slechts verwarrend zouden werken, hier niet zullen worden gebezigd. In het verre verleden bestonden er afzonderlijke clan- of geslachtsnamen (shi) en familienamen (xing). Dit systeem bestaat niet meer en tegenwoordig kent men alleen familienamen in de vorm van xing. In het vervolg zullen de termen geslachtsnaam en familienaam naast elkaar worden gehanteerd zonder voorkeur of verschil in betekenis.

De xing

De xing bestaat doorgaans uit een of twee karakters; familienamen die met meer karakters worden geschreven, komen uitsluitend voor bij de zogenaamde (etnische) minderheden. De overdracht vindt plaats langs de mannelijke lijn: wettige, erkende en geadopteerde kinderen verkrijgen de naam van de vader, buiten-huwelijkse en niet-erkende kinderen krijgen de naam van de moeder. In hun studie zijn Chen Mingyuan en Wang Conghu tot de slotsom gekomen dat er actueel ongeveer 3.000 enkelvoudige en 100 dubbel xing's in gebruik zijn (1987: 463).

Volgens een oude traditie is het verboden dat personen met dezelfde xing met elkaar huwen, ook al behoren zij niet tot dezelfde clan. De indruk bestaat

[p. 48]

evenwel dat men zich steeds minder dan vroeger aan deze opvatting houdt.

De ming

De eigennaam kan enkelvoudig of tweeledig zijn, naargelang de wens van de ouder(s). Sommige xing's kunnen als ming fungeren. Naar oud gebruik dient bij een enkelvoudige naam een deel van het karakter en bij een tweeledige naam een van de karakters een zogenaamde generatienaam te zijn. Op deze wijze kunnen generatiegenoten hun plaats ten opzichte van elkaar en ten opzichte van de gemeenschappelijke stamvader bepalen. Door de clans worden de generatienamen, in dichtvorm, met tientallen karakters vastgelegd, zodat de leden van te voren kunnen weten onder welke naam de volgende generatie bekend zal zijn. Door dit systeem is het niet mogelijk dat een eigennaam voor een tweede keer in een latere generatie kan worden gegeven.

In de praktijk is niet altijd direkt te zien wat de generatienaam is, aangezien Chinezen in de regel met meerdere afzonderlijke ming's door het leven gaan. De indruk bestaat dat het consequente gebruik van generatienamen zowel in als buiten China een aflopende zaak is. Het systeem van generatienamen dient verder niet verward te worden met een wijze van naamgeving waarbij de eigennaam van de kinderen wordt gevormd met een zelfde karakter voor de jongens en een voor de meisjes. Het gaat daarbij immers om het benadrukken van de verwantschap binnen een gezin.

Het gebruik van ‘a’ of ‘ah"

Het woord a of ah is van oorsprong geen naamsdeel. Het is bedoeld om in combinatie met een xing of het tweede deel van een samengestelde persoonsnaam aan die naam een bepaalde mate van familiariteit of affectie toe tekennen. Het wordt overigens ook gebruikt in combinatie met verwantschapsbenamingen, zoals: vader, moeder, broer, zus, oom etc. De weergave van dit woord kan plaatsvinden met twee verschillende karakters: in de noordelijke dialecten, dus ook in het Mandarijns/Putonghua, met een karakter dat in het zuiden als o of oh wordt uitgesproken en in de zuidelijke dialecten, waaronder het Hakka en Kantonees, met een karakter dat in het noorden als ya wordt gelezen.

2. Het namenrechtelijk kader in Suriname

Aanvankelijk was de aandacht van de autoriteiten uitsluitend gericht op naamsveranderingen. Er hadden zich diverse gevallen voorgedaan van een erflater die onder een andere naam schulden bleek te hebben achtergelaten. Om de hieruit voortspruitende problemen te voorkomen werd in 1724 een plakaat uitgevaardigd (Plakaatboek, deel I, no.308, p. 363-4). Hierin werd bepaald dat een ieder die een andere naam had aangenomen, bij notariële akte diende te verklaren dat hij schulden aangegaan onder de vorige naam

[p. 49]

erkende en zou vereffenen.

Bij het Besluit van 1828, waarbij op 1 juli 1828 de Burgerlijke Stand werd ingesteld, werd een einde gemaakt aan de tot dusver onbeperkte vrijheid om geslachtsnamen en voornamen te wijzigen. Het werd aan de vrije burger niet meer toegestaan om een andere geslachtsnaam of voornaam aan te nemen dan die welke reeds bekend waren in de registers. Wijziging van geslachtsnaam of voornaam kon voortaan slechts plaatsvinden door tussenkomst van de gouverneur.

In 1869 maakte de invoering van het Burgerlijk Recht een definitief eind aan de geldigheid van het Rooms-Hollandse recht. Het hoofdstuk over persoonsnamen heette ‘Van naams- en voornaamsveranderingen’. In navolging van de Franse wet kwam er een gescheiden regeling voor de wijzigingen van namen: geslachtsnamen door de gouverneur (dat wil zeggen de administratie) en voornamen door de burgerlijke rechter.

De bepaling die de verkrijging van een geslachtsnaam vastlegde, werd op 1 januari 1946 ingevoerd in het Surinaams Burgerlijk Wetboek als artikel 56a: ‘Wettige en door den vader erkende onwettige kinderen dragen den geslachtsnaam van den vader; onwettige, niet door den vader erkende kinderen, dien van de moeder.’

Het Keizerlijk Decreet van 11 Germinal An XI (dat is: 1 april 1803), dat in 1811 in Nederland van kracht was geworden, is nimmer in Suriname ingevoerd. Bij deze wet werd de verplichting aan de burgers opgelegd tot het aannemen en voeren van een vaste geslachtsnaam en werd tevens een beperking in de keuze van toelaatbare voornamen voorgeschreven. Als voornamen werden slechts die uit de heiligenkalenders en de oude geschiedenis, met name de Griekse, Romeinse en bijbelse geschiedenis, geaccepteerd. De Nederlandse regel die bepaalt dat als voornaam niet mag dienen een geslachtsnaam tenzij deze geslachtsnaam reeds eerder als voornaam is gehanteerd, is in Suriname volledig onbekend. Deze vrijheid heeft niet geleid tot de vorming van veel dubbele namen, waarvoor in Nederland zo wordt gevreesd.

De afschaffing van de slavernij bracht de verplichting met zich mee dat de vrijgelatenen een vaste geslachtsnaam en voornaam kozen (zie het artikel van Van Stipriaan in dit nummer). Voor enkele andere bevolkingsgroepen werd op 1 januari 1919 het artikel 63bis in het Surinaams Burgerlijk Wetboek ingevoerd. In dit artikel kwam er een verplichting voor de Brits- en Nederlands-Indische immigranten om een vaste geslachtsnaam en voornaam te kiezen, terwijl aan de Indianen en Bosnegers slechts de bevoegdheid werd gegeven om zulks eveneens te doen.^1. Het verschil in benadering dient te worden toegeschreven aan de mate waarin door deze onderscheidene groepen werd deelgenomen aan het maatschappelijk verkeer. Bij al deze groepen was het gebruik van een vaste geslachtsnaam en eigennaam niet bekend. Dit in tegenstelling tot de Chinese immigranten, die dan ook in dit

1. Van de Bosnegers is bekend dat zij bij het kiezen van een geslachtsnaam en voornaam in bepaalde gevallen gebruik maakten van namen van andere bevolkingsgroepen. Zo komt de naam Man A Hing (geschreven als Manahing) bij hen voor als voornaam; zie de volgende niet gepubliceerde vonnissen van de Kantonrechter in het Eerste Kanton inzake aanvulling en verbetering van de registers van geboorten: 18 oktober 1978 (A.R. no. 784984); 2 april 1982 (A.R. no. 821921) en 21 april 1982 (A.R. no. 823083).

[p. 50]

wetsartikel niet worden genoemd. Onder deze regeling is het mogelijk dat meerderjarige kinderen een andere zelf gekozen geslachtsnaam voeren dan hun later kiezende ouder. Immers de geslachtsnaam van de ouder zal slechts gelden voor zijn minderjarige kinderen ten tijde van zijn keuze. Overigens bestaat deze regeling, met zijn verplichting voor de Aziatische immigranten tegenover de bevoegdheid voor de Indianen en Bosnegers, nog steeds.

3. De ontwikkeling van Surinaams-Chinese namen

Romanisatie

Uit een eigen onderzoek dat eind 1983 is afgesloten, blijkt dat het aantal enkelvoudige xing's in Suriname minder dan 100 bedraagt. Dubbele geslachtsnamen in Chinese zin (fuxing's) komen er niet voor. De namen zijn grotendeels geromaniseerd (in latijns alfabet overgezet) vanuit het Hakka en het Kantonees. Vroeger waren de weinige namen uit het Mandarijns in het Wade-Giles- systeem overgezet, maar door de komst van nieuwe migranten uit de Volksrepubliek China worden in toenemende mate romanisaties volgens het Hanyu Pinyin systeem aangetroffen. Het Pinyin-systeem is de officiële romanisatie van het Mandarijns/Putonghua van de Volksrepubliek China. Voor de romanisatie uit dialecten als het Hakka bestaat geen standaard systeem. Tot de vanuit het Hakka, op zijn Nederlands geromaniseerde, xing's behoren de volgende voorbeelden (met de bijbehorende Pinyin romanisatie tussen haakjes erachter): Chin (Chen); Jap (Ye); Jie (Yu); Jong (Yang); Liauw (Liu); Man of Wan (Wan); Siem (Shen); Sjauw (Xiao); Tjeeuw (Zou); Tjin (Zhen); Tjoe (Zhou/Zhu); Tjoen (Zhong); Tjon (Zhang); Tsai (Cai) en Woei (Wei).

Nieuwe vormen van geslachtsnamen

De Chinese namen hebben in Suriname een opvallende ontwikkeling doorgemaakt in die zin dat zowel volledige, onvolledige en oneigenlijke namen als fantasie-namen de functie van geslachtsnaam zijn gaan aannemen.

Volledige namen: Deze bestaan uit een xing en een ming. Voorbeelden zijn: Chan Pin Yin; Chin A Sen; Chiu Hang; Fong Poen; Lie Pauw Sam; Lijkwan; Tjoen Ma Joen; Wan Soe Moy; Wong Kon Loi; Wong Lun Hing; Wong Tsang Soi. De delen van deze namen worden als regel los van elkaar geschreven, met als uitzondering Lijkwan. Het fenomeen dat een combinatie van een xing en een ming als geslachtsnaam gaat fungeren, is niet uniek want het komt ook voor in Indonesië, zij het in mindere mate. Maar daar worden de delen (xing en ming) juist als een geheel geschreven: Ongkiehong, Panglaykim.

Onvolledige namen: in dit geval bestaan de namen slechts uit een eigennaam

[p. 51]

(ming). Voorbeelden zijn: Asin; Atjak; Cheu Choi; Samsin. Hier worden de namen wel als een geheel geschreven, met als uitzondering Cheu Choi.

Oneigenlijke namen: Deze kunnen in geen enkele zin worden beschouwd als een naam. Voorbeelden zijn: Sjak Shie, wat betekent: ‘mevrouw Sjak’ (Sjak is een xing); Tjon Shie: ‘mevrouw Tjon’. Shie, ook gespeld als Shi of Shee, hierboven vermeld in de betekenis van clan- of geslachtsnaam, duidt ook de meisjesnaam aan van een vrouw, dus mevrouw Chang Tsai Shee is de weergave van: mevrouw Chang geboren (née) Tsai.

Fantasienamen: deze hebben alleen de vorm en de klank gemeen met Chinese namen. Een voorbeeld is: Fa Sie Oen. De oorsprong van deze naam is niet bekend. De personen die deze naam voeren, hebben in het Chinees een heel andere xing.

Ontstaansgeschiedenis

Van de oorzaken die tot het ontstaan en de ontwikkeling van dit soort namen hebben geleid, kunnen de volgende worden genoemd:

(i)De Chinese contractarbeiders dienden bij aankomst opnieuw te worden geregistreerd, aangezien hun namen op de scheepsmanifesten op zijn Engels waren geromaniseerd. Er kwamen vrij veel onregelmatigheden voor in de vorm van persoons- en naamsverwisselingen. Sommige personen bleken onder een andere naam te hebben gereisd, bijvoorbeeld in geval de plaats van een ‘uitvaller’ was ingenomen. Weer anderen hadden er behoefte aan om onder een andere naam verder door het leven te gaan. Hieronder zijn ook de gevallen van ‘contractsovername’ begrepen, waarbij het contract van iemand anders was overgenomen. Aangezien de betrokkenen niet beschikten over een identiteitspapier, was zo'n wisseling makkelijk te realiseren. De werkgever, aan de andere kant, was het om het even wie onder welke naam het contract ging uitdienen. De controle begon pas nadat een begin van uitvoering van het contract had plaatsgevonden. Bij de registratie werden de geslachtsnaam (xing) en de eigennaam (ming) niet duidelijk aangegeven en niet gescheiden door een komma, zoals dat voor Nederland is bepaald door de Rechtbank Rotterdam op 2 december 1946, N.J. 1947 no. 669. De ambtenaren van de registratie hebben overigens voortreffelijk werk verricht, zeker als men bedenkt dat zij al die vreemde namen op het eerste gezicht moesten opschrijven. De opvatting die men hier en daar tegenkomt, als zouden de namen toen zijn verbasterd, raakt kant noch wal en is niet gebaseerd op kennis van zaken.^2. Voorzover kan worden nagegaan zijn de namen vanuit drie dialecten: Foekinees, Hakka en Kantonees opgetekend.

(ii) Verschillende immigranten kregen een niet-Chinese voornaam door een

2. De naam Lijkwan wordt herhaaldelijk geïnterpreteerd als Lijk-wan (Spong 1984, Dierick 1985) in plaats van als Lij-Kwan. Wie deze naam zo wenst te blijven lezen, schuift in feite zijn eigen onkundigheid af op anderen.

[p. 52]

Chinese straatventer. Pentekening door A.H.A.H.M. Borret, 1880. (foto Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde)

[p. 53]

christelijke doop of door bewoners uit hun buurt. Door dit proces vond er een verdringing en opschuiving van de namen plaats. Als voornaam werd slechts de niet-Chinese naam erkend, terwijl de volledige Chinese naam als een familienaam werd beschouwd. Bekend is het geval van Lijkwan (ook: Lay-Koon), die in 1872, aan de vooravond van zijn overigens tot tweemaal toe mislukte executie, ter gelegenheid van zijn doop door een predikant van de Moravische Broedergemeente de voornaam ‘Paulus’ kreeg, welke hij tot het eind van zij leven heeft behouden. Als gevolg daarvan was zijn officiële naam sindsdien Paulus Lijkwan.

4. De situatie in Nederland

De ervaring heeft geleerd dat de Surinaams-Chinese namen in Suriname in de praktijk geen problemen hebben opgeleverd of opleveren. Ze hebben een bekende klank en een zekere bekendheid verworven in die samenleving; zij zijn volledig geaccepteerd. In Nederland is de situatie anders. Hier wordt, vanuit een andere achtergrond, argwanend tegen deze namen aangekeken. Aanvankelijk werden zij zonder problemen toegelaten, maar vanaf de uitspraak van de Rechtbank te Rotterdam in 1946 is men er meer aandacht aan gaan besteden. Zo werden bij de naturalisatie tot Nederlander van Chinezen uit Suriname op grond van het Statuut voor het Koninkrijk de namen zoveel mogelijk gescheiden in een xing en een ming. Slechts bij ingewikkelde en langere namen met al of niet westerse eigennamen liet men de komma achterwege. Vermoedelijk ging men daarbij uit van een soort verkregen recht voor de tweede of latere generaties, die in Suriname waren geboren. Opvallend is evenwel dat men in Suriname deze ‘correcties’ negeerde en voorzover nodig ging procederen voor een herstel van de ‘oude of oorspronkelijke’ naam.

Luiking (1967), die deze namen als Nederlands-Chinees beschouwt, stelt voor ze als één geheel te schrijven, dus zoals in Indonesië het geval is en in Suriname bij uitzondering bij een naam als Lijkwan. Borsboom (1982) wil bij de invulling van de persoonskaarten van het bevolkingsregister de namen uitsplitsen en verder van een komma voorzien, zich daarbij beroepend op wet telijke voorschriften. Zie hierover mijn commentaar in BZ (Burgerzaken) van 1985 en 1986.

Hoe het verder over het algemeen met de kennis van Chinese en in casu Surinaams-Chinese namen gesteld is, kan men afleiden uit de volgende voorbeelden:

Nagelkerke (1980) heeft het nodig gevonden om in voorkomende gevallen twee ingangen te laten opnemen voor iedere naam. Voor Chin A Foeng onder de C van Chin en de onder de F van Foeng; voor Fung Kon Sang onder de F van Fung en onder de S van Sang en ga zo maar door. Een nogal absurd systeem, dat geen recht doet aan de structuur en de wijze van functioneren van deze namen en ook een onderschatting van de lezers/gebruikers van zijn

[p. 54]

bibliografie inhoudt.

Het CIP-bureau van de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag heeft het ook bont gemaakt: het wist de jurist P.V. Sjiem Fat, notabene in diens eigen werk (dissertatie, 1986) te lexicologiseren als ‘Fat, P.V. Sjiem’.

Het terugvertalen van geromaniseerde namen in Chinese karakters levert nagenoeg altijd problemen op, vooral wanneer de naam uit een dialect komt. Men dient eerst het dialect te identificeren alvorens een poging kan worden gedaan tot terugvertalen. In Suriname zijn in de loop der tijden praktisch alle uit het verleden stammende namen, zoals die van de contractarbeiders, terugvertaald. Maar aangezien deze terugvertaalde namen slechts in Chinese publikaties werden vastgelegd, heeft het grote publiek hiervan geen kennis kunnen nemen. Tegenwoordig worden dezelfde namen zonder enige kennis van zaken opnieuw terugvertaald, met alle gevolgen vandien. In dit verband kan gewezen worden op de Chinese Telefoon- en Bedrijvengids 1988-1989, waarin verschillende namen ‘vrij’ worden terugvertaald.^3. Deze gang van zaken is ten zeerste te betreuren, daar Chinezen op het punt van namen bijzonder gevoelig en zeer precies zijn en zeker niet kunnen accepteren dat de naam die zij in het Chinees officieel voeren, door anderen anders wordt geschreven.

Op p. 123 van zijn boek De Surinaamse Literatuur: 1970- 1985 heeft Van Kempen een twaalftal namen opnieuw laten romaniseren in het Pinyin-systeem, de officiële romanisatie van het Mandarijns/Putonghua van de Volksrepubliek China. Deze methode heeft geresulteerd in een schrijfwijze van de namen zoals die door de betrokkenen niet werd of wordt gehanteerd. In deze vorm komen de namen dus ook niet voor in de registers en de officiële stukken. De schrijver heeft hiermee slechts bereikt dat de door hem bedoelde personen zo goed als onherkenbaar zijn gemaakt. In elk geval is het usance om in publikaties duidelijk te vermelden dat het om terugvertaalde namen gaat, zulks om te voorkomen dat er misverstanden ontstaan en de betrokkenen en de lezers aanstoot nemen aan een eventueel verkeerde weergave.

3. Een voorbeeld van een foutieve terugvertaling is ook te vinden in een advertentie in de Volkskrant van zaterdag 10 augustus 1985; het gaat hierbij om de Surinaams-Chinese naam Wong Lun Hing (waarover overigens ook de genoemde Chinese Telefoon- en Bedrijvengids is gestruikeld). De correct geschreven Chinese naam van Wong Lun Hing staat vermeld in het Gedenkboek van de Chinese Vereniging Kong Ngie Tong Sang ter gelegenheid van haar 100-jarig bestaan 1880-1980, p.53.

5. Slot

De omstandigheden waaronder de zogenaamde Surinaams-Chinese namen konden ontstaan, zijn inmiddels gewijzigd. De identiteitspapieren en reisdocumenten van migranten zijn explicieter en duidelijker geworden en ook het plaatselijk toezicht bij de registratie lijkt te zijn verbeterd. Hierdoor is de mogelijkheid van het ontstaan van dit soort namen miniem geworden. De vraag die vaak wordt gesteld is hoe dit soort namen dient te worden begrepen. Er is veel voor te zeggen om deze namen als echte geslachtsnamen te beschouwen. Immers, door deze namen kunnen later probleemloos alle nakomelingen teruggevoerd worden tot de stichter van het nieuwe geslacht. Een - niet onbelangrijke - bijkomstigheid is dat voor het opsporen van en

[p. 55]

het contacten leggen met familieleden in China het gebruik van deze namen, in het bijzonder de geslachtsnamen die uit volledige namen (xing + ming) zijn ontstaan, noodzakelijk is, aangezien over het algemeen slechts de stamvader daar nog bekend zal zijn. En het dragen van diens naam heeft een legitimerende functie.

Literatuur

Borsboom, P. 1982 ‘De naam van in Suriname geboren Chinezen en de invulling van de persoonskaart’, in BZ(Burgerzaken) no. 473: 48-51.

Chen Kingyuen en Wang Conghu 1987 Zhongguo Xingshi Daguan. Beijing.

Chinese telefoon- en Bedrijvengids 1988-1989 Rotterdam, Uitgeverij Kamalie.

[p. 56]

Dierick, W. 1985 ‘Een merkwaardige koloniale erfenis: een en ander over Surinaamse familienamen’, in OSO 4/1: 85-91.

Gedenkboek van de Chinese Vereniging Kong Ngie Tong Sang ter gelegenheid van haar honderdjarig bestaan 1880-1980 Paramaribo.

Jones, Russell 1959 ‘Chinese names. Notes on the use of surnames by the Chinese in Malaya’, in Journal of the Malayan Branch, Royal Asiatic Society, vol. XXXII/3

Kempen, M. van 1987 De Surinaamse Literatuur 1970-1985: een documentatie. Paramaribo, Volksboekwinkel.

Lin Shan 1986 What's in a Chinese name (3rd edition). Singapore/Kuala Lumpur/Hong Kong, Federal Publications.

Luiking, H.F.W. 1967 a. ‘Chinees-Nederlandse geslachtsnamen’, in TvO 23: 332-333. b. idem, in NJB 42: 764-765.

Man A Hing, W.L. 1985 ‘Chinese namen in Suriname: met welk recht?’, in BZ(Burgerzaken), no. 506: 259-262.

Man A Hing, W.L. 1986 ‘Nogmaals Chinese namen in Suriname’, in BZ(Burgerzaken), no. 513: 31-32.

Nagelkerke, Gerard A. 1980 Suriname. A Bibliography. Leiden, KITLV (Caribbean Studies).

Oudschans Dentz, Fred. 1941 ‘De geschiedenis van den Burgerlijken Stand en van eenige Familienamen in Suriname’, in De West-Indische Gids 23: 51-59.

Schiltkamp, J.A. en J. Th. de Smidt 1973 West-Indisch Plakaatboek deel I (1667-1761). Amsterdam, Emmering.

Sjiem Fat, P.V. 1986 Biba Willem Sassen. De procureur-Generaal Mr W.K. Sassen Jz. (1870-1871). Curaçaos rechtsleven in de 19e eeuw. Zutphen, Walburg Pers.