OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 9

[p. 7]

Indiaanse geografische namen in Suriname en de overige Guyana's
Just Wekker

Het is bekend dat de mens bij het zoeken en inrichten van zijn woonplaats zaken en voorvallen die indruk op hem gemaakt hebben, in de geografische naamgeving verwerkt. Hierdoor vormt zo'n naam een schakel tussen de mens en zijn woongebied, de geografische naam wordt deel van de geschiedenis van de mens.

In dit artikel wil ik ingaan op het aandeel dat de verschillende Indiaanse volken hebben gehad in de geografische naamgeving van ons land en de overige Guyana's. Onder de Guyana's wordt begrepen de landstreek tussen de Orinoco en de Amazone. Dit gebied werd ook aangeduid als de Wilde Kust en Caribana. Volgens De Goeje (1934) is ‘Guyana’ vrij zeker de naam van een Indianenstam aan de Beneden-Orinoco. Geografische namen worden verdeeld in toponiemen (plaatsnamen), hydroniemen (namen voor waterlopen) en oroniemen voor terreinreliëf; de algemene aanduiding voor alle soorten geografische namen luidt: choroniemen. In het onderstaande bespreek ik eerst de migratie- en vestigingsgeschiedenis van de Indianen in de Guyana's. In sectie 2. ga ik in op de ouderdom en authenticiteit van de indiaanse choroniemen. Vervolgens bespreek ik achtereenvolgens indiaanse hydroniemen, oroniemen en toponiemen.

1. Indianen

Migraties

Een van de meest recente opvattingen, die voor het gehele gebied der indiaanse migraties naar de Guyana's het meest aanvaardbaar lijkt, wordt door J.J. Janssen (1974) als volgt geschetst:

De jagerstammen, die omstreeks 12.000 jaar geleden in Alaska hun trek begonnen, bereikten reeds 1000 jaar later Vuurland. De migratieroute ging naar het zuiden over de landengte van Panama en splitste zich daar in verschillende richtingen. Omstreeks 9 of 10.000 jaar geleden verschenen de eerste palaeolitische jagers in Zuid-Suriname. Hun stenen pijlpunten en andere werktuigen werden in grote getale gevonden op de Sipaliwinisavanne. Omstreeks 3000 voor Christus waren Indiaanse stammen in het centrale Amazone bekken erin geslaagd zich door middel van landbouw een bestaan te verschaffen. De periode van de grote jachtpartijen was voorbij terwijl het succes in de landbouw zo groot was, dat de stammen talrijk werden en er behoefte ontstond aan nieuwe landbouwgronden. Een steeds durende migratie langs de rivieren met de jonge alluviale afzettingen nam een aanvang. Zo trokken groepen Arowak-sprekende Indianen via de Rio

[p. 8]

Negro naar de Orinoco en de kusten der Caraïbische Zee.

Behalve archeologische vondsten (potscherven, petroglyphen, slijpgroeven en dergelijke) is ook de studie der indiaanse talen en taalfamilies van groot belang gebleken voor de reconstructie van de gebeurtenissen in dit deel van het Zuidamerikaanse continent, sinds de uitvinding van de landbouw. Zo was het mogelijk de migratie van zo'n groep Arowakken te reconstrueren, die omstreeks 500 na Christus vanuit het westen het laagland der Guyana's binnenkwam. Tenslotte bewoonde deze groep het kustgebied van Guyana (voorheen Demerara, Essequibo en Berbice), Suriname en Frans-Guyana. Waarschijnlijk omstreeks het jaar 1100 is de invasie van Karaïben er de oorzaak van geweest, dat de Arowakken hun bloeiende landbouwtechnieken (kleiterpen, kanaaltjes, landbouwakkers, raised fields) en hun woonplaatsen moesten opgeven. De migratie c.q. veroveringstochten van de Karaïben volgden weer de grote rivieren. Langs de Orinoco kwamen zij aan de kusten der Caraïbische zee, terwijl zij via de benedenloop van de Amazone ook de kust van de Atlantische Oceaan bereikten.

Stammen, taalfamilies en aantallen Indianen

Door John Gillen (1948) wordt een uitgebreid overzicht gegeven van de stammen, stamnamen en onderverdelingen van de Arowakken en Karaïben. Paul Kirchoff beschrijft in dezelfde uitgave van het Handbook of South-American Indians de Warrau-stam. Deze stam komt in Suriname niet meer voor, wel in Guyana; in Venezuela vormt hij de grootste minderheidsgroep. Voor ons onderwerp spelen de talen der Arowakken en Karaïben een rol. De Goeje (Encyclopedie van Nederlandsch West-Indië 1914-'17: 380) geeft het volgende overzicht van de indiaanse taalfamilies in de Guyana's:

‘de Karaïbische taalfamilie (Kalienja, Ojana, Aparai, Trio, Saloema, Pianakoto),
de Arowakasche of Maipoersche taalfamilie (Arowaksch),
de Tupi-Guarani taalfamilie (Emerillion) en
de Warau of Guarauno taalfamilie.’

en voegt hieraan toe: ‘Als gevolg van het ontbreken van een letterschrift bezit geen dezer talen een eigen litteratuur, waardoor wij voor studie aangewezen zijn op hetgeen Europeanen met behulp hunner kennis van de taal te boek stelden of uit den mond der Indianen opteekenden.’ Deze opmerking geldt, zoals in het vervolg van dit artikel zal blijken, in het bijzonder met de betrekking tot de indiaanse geografische naamgeving. Daarbij zijn - onder andere vanwege de transcriptie volgens Nederlandse spellingsgewoonten - nogal wat steken gevallen. Had de toegepaste transscriptie, met allerlei misspellingen en inconsequenties, ons geen parten gespeeld, dan hadden de oorspronkelijke geografische namen ons meer over de geschiedenis der Indianen kunnen vertellen. Groot is ook de onzekerheid omtrent de aantallen Indianen in de Guyana's op enig tijdstip in de geschiedenis. Nog in deze

[p. 9]

eeuw verzuchtte de Gouverneur-Generaal van Suriname Van Panhuys (1921-'22: 95): ‘In Suriname zegt het Bestuur: “Wij hebben zoveel inwoners”, maar daar zijn de Bosnegers en Indianen niet bijgerekend.’ Tot dan toe vonden er slechts schattingen plaats, waarbij veelal gebruik gemaakt werd van gegevens van missie en zending. Het is daarom niet wel doenlijk een aannemelijke opgave te doen van het aantal Indianen in Suriname ten tijde van de komst der Europeanen in onze regio.

Hoewel het hem ongelooflijk voorkwam, vermeldt Abbenhuis (1943: 93) hetgeen de Engelse geograaf Majoor Scott in 1668 hieromtrent doorgaf (en wat door De Goeje werd onderschreven); het getal der indiaanse bevolking in Suriname ten tijde van de ontdekkingen wordt hierin op 100.000 zielen gesteld. Scott schrijft: ‘De grootste stammen van Indianen in Guyana zijn de Karaïben. Zij wonen aan de Oyapok, op het eiland Mecaunia nabij Cayenne en aan de Aprouaque met 11.000 families. Aan de Marowijne met ruim 800 families. Daar wonen ook evenals aan de Sinnamary in Gayene (Frans-Guyana, J.W.) 1400 paracutto-Indianen (waarschijnlijk bedoeld: Paragoto-indianen, J.W.). Aan de Suriname, Commewijne, Saramacca, Coppename en Corantijn wonen ruim 5000 Karaïben-families. Ten westen van de Corantijn tot Wina^1. wonen ruim 8.000 Arawakken-families. Verder wonen daar 400 Warrau-families, in kleine dorpen aan de zee, terwijl er aan de Orinocomonding nog 5000 families van Warauws wonen.’ Deze getallen zijn natuurlijk niet nauwkeurig, maar geven toch een indicatie dat er vroeger in de kustvlakten veel Indianen woonden.

Hoe het ook zij, ten aanzien van Suriname weten wij uit diverse reisverslagen en journalen uit de eerste helft van de zeventiende eeuw, zoals die van R. Harcourt (1609), Jesse de Forest (1625) en David Pietersz de Vries (1634), dat er in het gebied van de Marowijnerivier Indianen waren. Kaarten uit de tweede helft van de zeventiende eeuw geven Indiaanse dorpen langs de Cottica aan, terwijl de dagboeken van de Moravische zendelingen vanaf 1735 de aanwezigheid van Indianen aan de Para-, Coppename-, Saramacca-, Nickerie-, Maratakka en Corantijnrivier vermelden.

1. De bij de beschrijving van Majoor Scott behorende kaart is helaas verloren gegaan, waardoor de exacte ligging van met name “Wina”, ergens ten westen van de Corantijn, niet te achterhalen is.

Onjuiste naam voor mensensoort

Albert Helman (1982: 27) formuleert het kort en bondig, waar hij stelt dat men nog altijd, bijna vijf eeuwen na de ‘ontdekking’ van Amerika, zonder enig onderscheid te maken van ‘Indianen’ spreekt en de onbekende mensensoort van toen blijft aanduiden met de meest foutieve naam die te bedenken valt. Zij werden namelijk gezien als ‘primitieve’ inwoners van het Indië, waarnaar zo naarstig vanuit het oosten werd gezocht. Ook wij zullen nog lang moeten blijven spreken van ‘Indianen’ en zodoende een groot aantal zeer van elkaar verschillende volken op één hoop gooien.

De namen waarmee zij zichzelf aanduidden, werden door de blanken, die ze wereldkundig maakten, gewoonlijk misverstaan en door elkaar gehaald,

[p. 10]

waardoor veel verwarring ontstond. Nog moeilijker wordt het, als men bemerkt dat de namen van de voornaamste groepen in Suriname niet oorspronkelijk of eigen zijn. De Karaïben zijn door een Fransman aldus genoemd (Abbenhuis 1943: 83). Zelf noemen zij zich Kaliña, hetgeen ‘mens’ betekent. Volgens De Goeje (1914-'17: 101) bestaan de volgende synoniemen voor Karaïb: Carinya, Kalina, Galibis, Carribees, Caribes, Cariben en Caribisi. De Arowakken hebben deze naam van de Karaïben gekregen (Abbenhuis 1943: 83). Zelf noemen zij zich in Suriname Lokono, dat is: ‘mens’.

2. Ouderdom en authenticiteit der opgetekende geografische namen

Archeologie en radio-carbon-meting (het C-14-onderzoek) hebben ons een beeld verschaft van de migratie, de leefgewoonten en de aardewerkcultuurfase der oorspronkelijke bewoners lang voordat de Europeanen naar de Guyana's kwamen. Over de verdere geschiedenis van de autochtone bevolking tasten wij in het duister tot het tijdstip der ‘ontdekking’ van Amerika. Ook lang vóór de Europeanen de ‘wilde kust’ beschreven, hadden zeker de grotere rivieren een eigen naam, doch deze namen leerden wij pas kennen nadat zij in reisverslagen en op kaarten verschenen, getranscribeerd naar hoofdzakelijk de Nederlandse schrijfwijze.

De eerste beschrijving van de rivieren tussen de Orinoco en de Amazone is van de Engelse zeeman Captain Lawrence Keymis, stuurman onder Walter Raleigh tussen 1594 en 1596, in zijn reisverslag getiteld ‘A Relation of the Second Voyage to Guianan Performed and Written in the year 1596’. Van de rivieren van Suriname noemt hij Marowini, Shurinama, Cupanamma en Curitini.

De eerste bekende Nederlandse kaart waarop de riviermondingen der Guayna's zijn aangegeven, is die van J. Hondius, Nieuwe Caerte van het wonderbaer ende goudtrijke landt Guiana (1599), vervaardigd naar de bevindingen van de bovengenoemde Lawrence Keymis. De hierop herkenbare Surinaamse riviernamen zijn: Cuarawini, Comojowini, Saranano, Saramo, Copanamo, Mickhery (Nickerie) en Coreteny. Gaandeweg verschijnen meer reisbeschrijvingen en kaarten van expedities en kolonisatoren en neemt ook het aantal opgetekende geografische namen toe. Met de Engelse kolonisatie verschenen de eerste herkenbare plaatsnamen in Suriname (anonieme kaart uit 1667 in de Blathwayt atlas), terwijl vanaf 1671 (de eerste gedrukte kaart van de hand van Willem Mogge) een serie Nederlandse kaarten verscheen met steeds meer Indiaanse choroniemen.

In volgorde van tijd zijn dit de kaarten van respectievelijk A. de Lavaux (1737 en 1770), I. Moseberg (1801), J.F.A. Cateau van Rosevelt en J.F.A.E. van Lansberge (1882), L.A. Bakhuis en W. de Quant (1930) (zie Koeman 1973). De kaarten van Lavaux en Moseberg hebben betrekking op Noord-Suriname; Van Rosevelt en Van Lansberge nemen grote delen der boven-

[p. 11]

rivieren op, terwijl Bakhuis en De Quant alle voorgaande opmetingen alsmede de resultaten van de wetenschapppelijke expedities van 1900 tot 1911 in kaart brachten. Naarmate de onderzoekers het binnenland der Guyana's verder exploreerden, verschenen er meer geografische namen, ook van de zogenaamde bovenlandse Indianen, op de kaarten.

Vergelijking van opeenvolgende kaarten geeft vaak aanleiding tot twijfelen aan de authenticiteit van geografische namen, een en ander vanwege het transcriptieprobleem, misspellingen of onnauwkeurigheid der kartografen. In het kielzog van deze twijfel verschijnt het etymologische probleem, waaraan zeer terecht slechts weinigen zich wagen. Slechts wanneer er zekerheid bestaat ten aanzien van de korrekte spelling van een geografische naam, kan getracht worden de eventuele betekenis of geschiedenis van die naam te achterhalen, vooropgesteld dat men voldoende bekend is met de gebezigde indiaanse talen^2..

2. Een enkel voorbeeld ter illustratie: De volledige naam van het watervallen-complex Wonotobo in de Corantijn zou volgens de ontdekkingsreiziger R. Schomburgk moeten zijn: Mawari-wono-topo, hetgeen volgens Ahlbrinck (Encyclopedie der Karaïben) betekent: ‘woon- of slaapplaats van de bosgeest’. Zelf is Ahlbrinck van mening dat Mawari een afkorting is van Kumawari, dat is een soort kraanvogel (Blue Crane); de naam betekent dan: ‘woonplaats van de kraanvogel’. (De Guyanezen duiden dit vallencomplex trouwens aan als ‘Blue Crane Falls’.)
De gebroeders Penard (1907) geven de volgende etymologie van Guyana (of Kaijana): kai = ‘moord’, jana een samentrekking van jamu en nando: ‘lichamen tezamen’, bij elkaar ‘moord op vele mensen’; het zou dus een schandnaam zijn. Pater Tatevin interpreteerde Guiana echter als ‘stromenland’ (Anthropos - internationaal tijdschrift voor volken- en taalkunde, deel 3, Wenen 1908). Zie voorts Rev. James Williams, ‘The name Guiana’ in Journal de la Société des Americanistes de Paris (Nouvelle série XV, 1923). Over de etymologie van de naam Paramaribo heeft R.D. Simons geschreven (1923).

3. Hydroniemen

De eerste Europese zeelieden die de Wilde Kust bezochten, waren Spanjaarden. Als kartografische documentatie van deze expedities van goudzoekers is bekend de oudste manuscriptkaart van rond 1560, die de kuststreek tussen Orinoco en de Amazone in beeld brengt, vergezeld van instructieve verhalen (zie de bijdrage van Schilder in Koeman 1973). In deze kaart staat over de hele kust van de Guyana's vermeld: ‘Aruaca's’ en daarachter: ‘Caribes’. Op de eerder genoemde kaart van Hondius van 1599, naar de bevindingen van Sir Walter Raleigh en zijn stuurman Lawrence Keymis, treffen wij een overeenkomstig beeld van de bevolking aan. Tussen de ‘Orenoque’ en ‘Esekebe’ of ‘Devonna’ staat: ‘Arwackas’ met de aantekening: ‘dese sijn vrienden van de Spangjaerden’. Meer naar het binnenland zijn er ‘Canibales’ (Caraïben). Langs de Esekebe (Essequibo) ‘Arwachen’ en ‘Jaos’; aan weersijden van de Corantijn wederom Arawaccas tot aan de ‘Cumarawini’ (Marowijne) rivier. Tussen de Marowijne en Cauroara ‘Arwacca's, ‘Iaos’, ‘Charibes’ en ‘Paracuttas’, vervolgens langs de kust tot de ‘Wiapago Rivier’ (Oyapock) ‘Arwaccas en ‘Piroas’ en tenslotte ten oosten van de Oyapock ‘Charibes’.

In 1613 verscheen het reisverslag van Robert Harcourt, A Relation of a Voyage to Guyana, waarin een tabel met de namen van de rivieren die tussen de Amazone en ‘Dessequebo’ in zee uitkomen en van de verschillende volken, die langs de rivier wonen. Voor Suriname ziet de tabel er als volgt uit:

Rivieren	Volken
Marowini	Paragoto, Yaios, Charibs, Arwac
Comawin	Charibs
Selinama	--

[p. 12]

Rivieren	Volken
Suramno	--
Coopannomy	--
Ennecare	--
Coretine	Arwaccas en Charibs

Vergelijkt men de beide kaarten (van 1560 en 1599) en de tabel van Harcourt met de kaart van Pierre du Val, La Guiane, uit 1654, dan blijken er rond het begin van de zeventiende eeuw belangrijke migraties te hebben plaatsgevonden, waarbij de Karaïben de Arowakken verdreven schijnen te hebben. Tussen de ‘Orenoque’ en ‘d'Essekebe’ zijn er nog steeds Arowakken, tussen deze rivier en de Marowijne uitsluitend ‘Caribes’ en ten oosten van de Marowijne ‘Paragotes’ tot aan de Kourourivier, waarlangs ook Arowakken wonen. Bij dit woongebied staat de aantekening: ‘Les sauvages de ces quartiers changent souvent de demeure’.

Het is daarom vrijwel zeker dat de namen der grote rivieren langs de kust van Guyana van Arowakse oorsprong zijn. Ook Focke (1854: 42) is die mening toegedaan, waar hij stelt dat de uitgangen wini, nama, ibo, ika en oeroe Arowaks zijn. Ahlbrinck (1931), sprekende over hydronymisache suffixen, merkt op dat de Karaïb de uitgang ini of wini niet kent en voor ‘water, rivier’ oni of uni gebruikt.

Van Arowakse oorsprong zouden dan, blijkens de zestiende- en zeventiende-eeuwse kaarten, de volgende hydroniemen langs de Surinaamse kust zijn:

Coreteny of Curetine (Corantijn)
Marateka (Maratakka)
Copanomo of Copanima (Coppename)
Saramo of Soramine (Saramacca)
Sarname of Saranamo (Suriname)^3.
Camauwini of Comojowini (Commewijne)^4.
Cumarawini of Marauwiny (Marowijne)

Tussen de Orinoco en de Corantijn werden in die tijd de volgende Arowakse hydroniemen langs de kust aangegeven welke in onbruik zijn geraakt, althans niet meer herkenbaar zijn in huidige namen: Cojony, Macawini, Rucabowini, Cojawiny en Maworony. Langs dit traject zijn thans de volgende hydroniemen van Arowakse oorsprong te vinden: Wa-ini, Akawinni, Ituribisi en Mahaicony.

Ten oosten van de Marowijne langs de tegenwoordige Frans-Guyanese kust, vinden wij op de kaart van Hondius (1599) slechts één Arowakse hydroniem: Comenama (Counamama). Op de kaart van N. Sanson, Part of the map of Guyana (1656) is er een zijtak van de Marowijne dichtbij de kust toegevoegd: Cussewini. Langs de Frans-Guyanese kust zijn op deze kaart wel Indiaanse

3. Het is interessant op te merken dat ook een op de Imataka Mountains in Venezuele ontspringende bronkreek op de rechterover van de Orinoco, volgens de Map of British-Guiana (1910), uitgegeven door Edward Stanford, Geographer to the King, als ‘Surinama R.’ is aangegeven.

4. Behalve de inconsistenties in de spelling der geografische namen, zijn er ook gevallen van taalaanpassing. Marowini, Commowini, Corantini en andere zijn in de zeventiende onderworpen aan de Nederlandse diftongering: Marowijne, Commewijne, Corantijn enz. Deze diftongering is niet toegepast op geografische namen in het binnenland, zoals Sipaliwini, Gonini, Malawini; deze namen werden veel later in kaart gebracht.

[p. 13]

hydroniemen aangegeven, maar deze zijn van Karaïbische oorsprong, te weten vanaf de Marowijne: Maroni (Marowijne), Organabo, Iracoubo, Karouiabo (de laatste hebben betrtekking op kleinere waterlopen). De latere Indiaanse hydroniemen (die vanaf de achttiende eeuw op de kaarten verschijnen) worden op een aantal uitzonderingen na geacht aan de Karaïbische taalgroep te zijn ontleend. Tot de uitzonderingen (alle Arowaks) kunnen worden gerekend: (in Suriname) Sipaliwini, Gonini, Cottica, Perica, Matapika, Casewinika, Peninika; (in Frans Guyana) Siparouini, Inini, Marowini, Sikini; (in Guyana) Kuyuwini, Imataka; (in Brazilië) Unini, Pan-ini en Cafuini. De meeste kleinere waterlopen, riviertjes (kreken) en zijtakken of bronrivieren der grote stromen, hebben de uitgangen oni of uni, hetgeen ‘water’ betekent in het Karaïbisch. Ook het plaatsbepalend suffix bo is afkomstig uit die taalgroep; het wordt zowel voor waterlopen, plaatsnamen als voor terreinreliëf gebruikt. Hieronder volgen enkele voorbeelden van Karaïbische hydroniemen op uni, oni en bo.

Guyana
-oni	-uni	-bo
Caroni (Venezuele)	Mazaruni	Essequibo
Mahaicony	Cuyuni	Itabo
	Siparuni	Mutanambo
	Puruni
	Rupunumi
	Kartuni
Frans-Guyana
-oni/-uni	-bo
Maroni	Organabo (rivier, plaats, savanne)
Grand Yaoni	Iracoubo (rivier, plaats, savanne)
Caloni	Karouabo (kreek, rots)
Matarony	Corocibi (kreek)
	Alaparoubo (kreek)
	Corcaibo (kreek)
	Nancibo (kreek)
	Armontabo (kreek)
Suriname
-oni/-uni	-bo
Kuruni	Wasjabo
Tapanahoni	Kabalebo
Mapa-oni	Wayambo
Arakoni	Kurmotibo
	Siparipabo (vroeger Appewakkakr.)

[p. 14]

Nog een aantal andere waterlopen in Suriname die van indiaanse origine zijn doch een ander achtervoegsel hebben, verdienen vermelding:

-	Noord-Suriname (tussen de zeekust en 4^o N. Br.): Tibiti, Sipari, Maupuri, Kaburi, Onibisi, Tapuripa, Coropina, Arawara, Kwama, Para, Mapane;
-	Zuid-Suriname: Kamani, Kutari, Ulemari, Palumeu^5., Waremapan (ook wel Wahmapan).

Ook in Guyana komen dergelijke hydroniemen voor, bijvoorbeeld Anabisi River, Waiamu River. Voorbeelden uit Venezuela zijn: Rio Paraqua, Rio Apure.

Nog een groep hydroniemen in Suriname van indiaanse oorsprong kan vermeld worden, die welke betrekking heeft op riviereilandjes, rotsen, stroomversnellingen (sula) en watervallen:

-	Wonotobo (in de Corantijn); deze naam verschijnt voor het eerst in kaart bij R. Schomburgh (1843). Vóór die tijd werd deze val slechts aangegeven op de kaart van Sanders uit 1720 en wel onder de naam: Carune (Caruni, Caroni?);
-	een tweetal rotsen in de Corantijn met indiaans beeldschrift, respectievelijk bij het Sakora eiland (4^o53'N, 57^o53'W) en in de Wonotobovallen onder de naam Temiri (moet zijn: timèrè, Karaïbs voor ‘met tekens voorzien’)^6.;
-	Maipuri-tabiki (4^o58'N, 57^o45'W) in de Corantijn (maipuri is Karaïbs voor ‘tapir’);

In het Wajana- en Trio-gebied (respectievelijk de Lawarivier en de Palomeu) werden de volgende sula geregistreerd^7.:

-	Karapahatpeu sula (Ojana tpeu: ‘er was’; karapa: boomsoort Carapa guianensis);
-	Alamapatatpeu sula (Ojana patare/pata: ‘plaats’, alama: wesp; vroegere wespenplaats);
-	Aleje patare sula;
-	Pelelu patare sula (pelelu: ‘kikvors’);
-	Konopopata sula (konopo: ‘regen’);
-	Panakiri-icholi (icholi: ‘sula’, panakiri: de blanke, de hollander).^8.

Op de Carte de la Guyane 1: 500.000 van het Institut Géographique National treffen we nog de volgende indiaanse sula-namen aan in de Litani: Conotopat icholi, Malipapane icholi, Paloulou icholi, Icholi Hapo pata, Icholi Pakira eméni, Icholi Wataou Tiliti, Yalou pata pteu, Goupi pata pteu, Loeitoeloe (toeloe: ‘sula’), Awaratoeloe, Pakatatoeloe.

Van deze categorie kunnen in Guyana onder andere de volgende genoemd worden; Kanaimafall en Maipuri Island (vergelijk met Maipuri-tabiki hierboven). In Frans Guyana: Saut Nacibo, Saut Taparoubo (beide inde Sinamary) en ook een Saut Maipuri in de Manarivier.

5. Sommige Karaïbische stammen gebruiken, naast para, paru/palu en/of tuna voor de aanduiding van water: Parima, Plumeu, Barima, Paruma; de achtervoegsels -ima, -ime of -imeu betekenen ‘groot’ (De Goeje 1909: 290).

6. Een dergelijke rots bevindt zich ook in de Marowijne bij het Indianendorp Bigiston; deze is echter niet van een naam voorzien.

7. De belangstellende lezer wordt aanbevolen de verslagen van de Tapanahoni-expeditie door A. Franssen Herderschee en de Toemoekhoemak-expeditie door L.A. Bakhuis met bijbehorende kaarten en afbeeldingen te raadplegen, in het Tijdschrift van het Aardrijkskundig Genootschap, resp. 1905 (no.6) en 1908 (no.5).

8. De betekenissen zijn ontleend aan De Goeje (1909, 1934, 1981) en Ahlbrinck (1931).

[p. 15]

4. Oroniemen

De Indiaan heeft altijd de savanne of een rivierdal opgezocht als woonplaats. Het is dus niet verwonderlijk dat hij er weinig belang in stelde heuvels en bergen als oriënteringspunten van een naam te voorzien. Vandaar dat er relatief weinig indiaanse oroniemen te vermelden zijn. De Goeje (1908: 1122) merkt hierover op: ‘De Indianen geven trouwens alleen aan enkele hoge toppen een naam; een gebergte is voor hen eenvoudig “bergen” of “veel bergen”.’ Ook is er geen specifiek woord, voor- of achtervoegsel om dergelijke entiteiten aan te geven; wel komen onder andere de suffixen -(i)ka en -bo in een aantal indiaanse oroniemen voor.

Enkele voorbeelden uit de regio Venezuela/Guyana zijn: Imataka mountains, Haiamtepu mountains, Roraima en Pakaraima mountains (pakara = ‘rieten doos’, ima = ‘groot’ in het Karaïbs; de naam heeft volgens De Goeje (1909: 291) te maken met de eigenaardige vorm van het gebergte). In Frans-Guyana treffen we aan: Organabo, Paraicabo en Montabo. In Suriname zijn bekend:

-	Maäbo, aan de Saramaccarivier; bekend sinds 1860, voor het eerst in kaart bij Cateau van Rosevelt in 1882.
-	Tebu aan de Boven-Tapanahoni; volgens De Goeje betekent Trio tebu of tepu ‘steen, rots’. Het grote Trio-dorp aan de rotsige oever van de Boven-Tapanahoni heet Pelelutepu (pelelu = ‘kikvors’).
-	Kasikasima of Kasikasimin aan de Palomeu. De bosnegers in deze regio noemen deze berg ‘twalfu hede tebu’, naar het aantal toppen van deze kale rots.
-	Tumuk-Humak-gebergte. Bovenlandse Indianen zeggen Tjimi-Tjimak (Schmidt 1942, Geyskes 1957, Findlay 1967)^9..

Knopaiamoi: aan de Noordzijde van de Litani met uitzicht op het Tumuk-Humak-gebergte.

-	Alimimuni, in het Grensgebergte. De Goeje (1909: 1049) vermeldt dat dit in het Trio betekent: ‘verblijfplaats van de kwata-aap.

9. Een Frans geograaf, G. Marcel, wijdt in Journal de la Société des Américanistes, II (1898) een artikel, ‘L'apparition Cartographique des Monts Tumuc-Humac’, aan dit gebergte, waarin hij uitgebreid de etymologie van dit oroniem behandelt. Hij komt tot de bevinding dat de naam niet afkomstig is van Indianen uit de Guiana's, maar in 1887 door Henri Coudreau werd geïntroduceerd. Dit is onjuist! Want reeds in 1862 verscheen het dagboek van August Kappler over de Nederlandse-Franse grens-expeditie langs de Marowijne en haar bronrivieren, waarin van het Tumuk-Humak-gebergte gewag gemaakt wordt (‘Holländisch-Fransösische Expedition ins Innere von Guiana, sept. bis nov. 1861’, in Petermann's Geographische Mitteilungen, Heft V).

5. Toponiemen

Indiaanse toponiemen in Suriname

Terwijl de namen van de grote waterlopen in Suriname en nabuurlanden over het algemeen van Arowakse oorsprong zijn, danken de oudere plaatsnamen in de kustvlakte van de Guyana's hun ontstaan aan de Karaïben. Dit blijkt onder meer uit het Karaïbisch achtervoergsel -(i)bo, dat in vele toponiemen voorkomt. Naast dit suffix -bo zijn ook de achtervoegsels -mbo en -(i)ka kenmerkend voor Karaïbische namen^10..

10. Ahlbrinck stelt dat -bo in feite -po hoort te zijn; als suffix gebruikt duidt het met het voorafgaande woord de plaats aan waar iemand of iets zich bevindt, -ka betekent volgens Ahlbrinck ‘er is’.

Oudste vermeldingen

De ons bekende kaarten uit de eerste helft van de zeventiende eeuw bevatten

[p. 16]

geen toponiemen. De oudste op schrift gestelde plaatsnamen in Suriname treffen we aan in A relation of the habitations and observations of the River of Marvin and the adioyning Regions (Purchas his Pilgrimes, London 1625). Dit verslag handelt over de tocht die zekere Anton Fisher in gezelschap van twee blanken en negentien indianen in 1609-'10 ondernam naar de Boven-Marowijne. De toponiemen die hij, naast vele namen voor zijtakken van de Marowijne, opgaf zijn: Tauouramune en Moreshego.

Het toponiem Parmurbo (Paramaribo) aan de ‘Surrenant’ (Suriname) verschijnt voor het eerst in het protocol van de notaris Frederick van Banchem d.d. 31 januari 1617 (Schilder 1973, noot 48).

Op de eerste kaart van Suriname, de manuscriptkaart uit 1667, voorkomende in de William Blathwayt-atlas, treft men naast Paramaribo nog een tiental plaatsnamen, waarvan de meeste reeds van de kaart verdwenen zijn. Enkele voorbeelden: Weshimbo, Toorarica^11., Wiampibo, Mawaribo en Indians Yambo.

11. Een typisch voorbeeld van verschillende spellingvormen van toponiemen: tussen 1667 en 1686 treffen we drie onderling verschillende schrijfwijzen voor deze plaatsnaam, te weten: Toorarica, Torarica, Torrarica.

Plantagenamen

Tot het begin van de achttiende eeuw hadden de plantages in Suriname geen eigennaam en werden aangeduid met de naam van de eigenaar (Wekker 1989: 41). Uit een plakaat, uitgegeven te Paramaribo in 1706 (West-Indisch Plakaatboek dl I), blijkt dat bij het keuren van suiker de keurders ‘de namen der plantages en derselve eigenaars’ dienden te vermelden. De plantagenamen die in die tijd tot stand kwamen, zijn met name in de eerste kaart van Alexander de Lavaux (1737) terug te vinden alsmede in diverse notariële akten. De kaart van Lavaux omvat de zogenaamde oude kolonie, dat wil zeggen het gebied tussen de Marowijnerivier tot aan de Saramaccarivier, vanaf de Atlantische oceaan tot de parallel 5^o10'N. Men treft er talloze indiaanse namen op aan.

Het gebruik van -bo- en -ka-toponiemen als plantagenamen schijnt zich tot de eerste helft van de achttiende eeuw beperkt te hebben. Bij de aanleg van nieuwe plantages langs de Beneden-Commewijne en affluenten (na de ingebruikname van het fort Nieuw-Amsterdam in 1749) kregen deze gronden Europese namen. Dit geldt ook voor de plantages langs de Beneden-Suriname vanaf de Para tot aan zee. Ook aan de Cottica zijn dan de -bo-toponiemen verdwenen. Indiaanse toponiemen treft men later ook niet aan voor de plantages en nederzettingen die na 1790 in Saramacca, Coronie en Nickerie werden aangelegd.

-bo-toponiemen naar Lavaux 1737
Commewijne	Perica	Para
Cannewappebo	Nw. Timotibo	Ambraribo
Crawasibo	Soribo	Copimawabo

[p. 17]

Fragment van de kaart van Ottens uit 1688. Veel plantages worden met de namen van de eigenaars aangeduid.

[p. 18]

Fragment van de kaart van Alexander de Lavaux van 1737. Veel plantages hebben indiaanse namen (Palmeneribo, Pomibo, Copinawabo, Topibo, Osembo, Onoribo, Acaribo enz.).

[p. 19]

Commewijne	Pericaca	Para
Cucracabo		Mawacabo
Jukemombo	Mótkreek	Majacabo
Knopomobo	Macracabo	Matawaribo
Macreabo		Onoribo
Mawaribo	Suriname	Osembo
Nw. Acaribo	Acaribo	Sawacubo
Oranibo	Mopentibo	Topibo
Penoribo	Palmeneribo
Potribo	Pomibo
Siparipabo	Quamaho
Simirintibo	Surimombo
Sinabo
Wayambo
-ka-toponiemen naar Moseberg 1801
Perica	Suriname	Para
Capourika	Auka	Tempouca/Tempoea
	Abroka/Abroea
	Urapanika
	Wayapinnika

Met uitzondering van een enkele hebben deze plantagenamen geen enkele functie meer, anders dan een historische. Zij kunnen zelfs niet dienen als oriëntatiepunt langs de rivieren, omdat het oerwoud elk teken van bewoning heeft weggewist.

Het fenomeen van -bo-toponiemen voor plantages vindt men niet terug in de buurlanden. Daar werden uitsluitend Europese namen gebezigd. Wel zijn er indiaanse namen gegeven aan nederzettingen en bestuursposten. In Frans-Guyana: Organabo, Iracoubo en Pariacubo; in Guyana: Koriabo (vooral bekend bij archeologen), Amotopo, Arakaka, Bartika, Orealla, Epira, Apoteri, Kwaimata, Pirara en Anai; in Venezuela: Cumarebo, Guayabo, Maracaibo, Sinamaica, Guanani en Guayana.

De naamgeving van indiaanse dorpen en nederzettingen in Suriname

Er dient duidelijk onderscheid gemaakt te worden tussen de Benedenlandse Indianen (Karaïben en Arowakken) en de Bovenlandse Indianen (Trio en Wajana). De eerste groep heeft permanente woonplaatsen, waarvan sommmige reeds 200 jaar en ouder zijn, bijvoorbeeld Albina (Karaïben) en Apura (Arowakken). De Bovenlandse Indianen verlieten hun woonplaatsen, zodra het dorpshoofd was gestorven en om diverse andere redenen. Een

[p. 20]

vergelijking van de namen der Trio- en Wajana-dorpen die zijn verzameld tijdens wetenschappelijke expedities, toont dit overtuigend aan. Geen van de toponiemen die in 1905 tijdens de Tapanahoni-expeditie werden opgetekend (vermeld op de kaart van F. Spirlet uit 1913), blijkt in 1940-'41 nog te bestaan (Schmidt 1942).^12.

Door toedoen van kerkgenootschappen als Surinam Interior Fellowship en Missionary Aviation Fellowship, die vanaf 1960 in Suriname opereren, is hierin veandering gekomen. De Trio's en Ojana's verblijven thans in vier wooncentra.^13.

Sommige Karaïbse en Arowakse dorpen hebben authentieke indiaanse namen, zoals Mata, Poika, Washabo; andere dorpen heten naar de hoofdman, zoals Christiaankondre, Corneliskondre en er zijn er ook die uit een Sranantongo omschrijving bestaan, zoals Bigiston, Weti Santi, Rediston. De Trio en Wajana hadden het gebruik hun dorpen van twee namen te voorzien, een echte dorpsnaam en als pars pro toto de naam van de hoofdman. Deze laatste naam werd in het dagelijks gebruik gebezigd (Schmidt 1942: 50).

Overzicht indiaanse dorpen
Karaïben
Konomerume(Donderkamp)	Pierrekondre
Corneliskondre	Redidoti
Kalebaskreek	Calbo
Sabana	Langamankondre
Jospedorp	Christiaankondre
Columbia	Erowarte
Maho	Tapuku
Akalani(Bigi Poika)	Bigiston
Bernharddorp
Arowakken
Wasjabo	Pikin Saron
Apura	Weti Santi
Post Utrecht	Powaka
Cupido	Copi
Tapuripa	Casipora
Koropa (Mata)	Anjumarakondre
Trio	Wajana
Pelelutepu	Kawemhakan (Anapaike)
Kwamalasamutu	Puleowini (Apetina)

12. Interessant is het op te merken dat het dorp Majoli aan de Palomeu, in 1905 geregistreerd, in 1940 reeds verdwenen, in 1987 nog genoemd wordt in De grote Winkler Prins Wereld-atlas (p. 121). De Bos Schoolatlas der gehele wereld en The National Geographic Atlas of the World maakten er Magali van.

13. Verschillende Trio-dorpen in Zuid Suriname werden door de zendelingen in het dorp Alalaparu samengebracht. Wegens uitputting van het onmiddellijk jachtterrein en de visgronden werden de ca. 500 inwoners in 1976/77 overgebracht naar het nieuwe dorp Kwamalasamutu aan de Sipaliwini (Versteeg 1980; zie ook Koelewijn 1987: 3-4).

[p. 23]

Geraadpleegde kaarten der Guyana's

J. Hondius	(1599)
P. du Val	(1654)
N. Sanson	(1656)
Blathwayt atlas	(1667)
W. Mogge	(1671)
H. Sanders	(1720)
A. de Lavaux	(1737 en 1770)
I. Moseberg	(1801)
R. Schomburgk	(1843)
J. Cateau van Rosevelt	(1882)
F. Spirlet	(1913)
L. Bakhuis en W. de Quant	(1930)
Institut Géographique National	(1950/1963)
National Geographic Atlas of the World	(1975)
De Grote Winkler Prins Wereldatlas	(1987)

Literatuur

Abbenhuis, M.F. Volksplanting. Paramaribo.

Ahlbrinck, W. C.s.s.R. 1931 Encyclopedie der Karaïben, behelzend taal zeden en gewoonten deze Indianen. Amsterdam: Koninklijke Akademie van Wetenschappen (Verhandelingen der K.A.W., Afdeeling Letterkunde, Nieuwe Reeks, deel XXVII).

Encyclopaedie van Nederlandsch West-Indië 1914-'17 (herdruk 1981)

Findlay, D.G.A. 1976 Trio en Wayana Indianen in Suriname. Paramaribo (overdrukken uit De West).

Geyskes, D.D. 1957 ‘Met de Oajana's op stap’, Vox Guyana Vol. II no. 5 en 6.

Gillen, John 1948 ‘Tribes of the Guianas’, in Handbook of South American Indians, Vol. III 1948.

Goeje, C.H. de 1909

[p. 24]

‘Aardrijkskundige namen in Guyana en omliggende landen’, in Tijdschrift van het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (TKNAG), deel XXVI/2: 78 e.v.

Goeje, C.H. de 1934 ‘Suriname ontdekt’, in TKNAG, deel LI/1: 57 e.v.

Janssen, J.J. 1974 ‘Uit Suriname's prehistorie’, Suralco Magazine 1.

Koelewijn, Cees (with Peter Rivière) 1987 Oral literature of the Trio Indians of Surinam. KITLV, Caribbean Series 6. Dordrecht, Foris Publications.

Koeman, C. e.a. 1973 Schakels met het verleden. De geschiedenis van de kartografie van Suriname 1500-1971. Amsterdam, Thatrum Orbis Terrarum.

Panhuys, L.C. van 1921-'22 ‘Het aantal en de woonplaatsen van de Bosnegers en Indianen in Suriname’, West-Indische Gids 3/4.

Schilder, G. 1973 ‘Een historisch overzicht van de ontdekking van Suriname tot 1667’, in C. Koeman e.a. 1973.

Schmidt, L. en G. Stahel 1942 Verslag van drie reizen naar de Bovenlandsche Indianen. Bulletin no. 58, Landbouw proefstation in Suriname.

Versteeg, A.H. 1980 ‘Archeologisch onderzoek te Kwamalasamuto (Zuid-Suriname)’, Mededelingen Surinaams Museum, no. 30.

Wekker, J.B. 1976 ‘Surinaamse toponiemen’, Mededelingen Surinaams Museum, no. 19 en 20.

Wekker, J.B. 1989 ‘Vestigingen aan en ontvolking van de Boven-Commewijne’, OSO 8/1: 39-54.