OSO. Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde en Geschiedenis. Jaargang 7

[p. 77]

De Hakka's van Suriname. Aspecten van het verbale systeem van hun taal
Helen Chang m.m.v. William Man A Hing en Hein Eersel^1.

1. Inleiding

Geschiedenis van de Hakka - Chinezen

De Hakka's (gast of vreemde(ling)) zijn Han-Chinezen^2. die vanaf de vierde eeuw n.C. tot in de tweede helft van de 19e eeuw in een vijftal golven uit Midden-China^3. naar het zuiden zijn getrokken en zich voornamelijk hebben gevestigd in de provincie Guangdong (Kwangtung), hun nieuwe thuisland, waarvan het district Meixian in het noordoosten als hun cultureel centrum wordt beschouwd. Om verschillende redenen, zoals oorlogsgeweld, landgebrek en vijandige gezindheid van de plaatselijke bevolking, zijn grote groepen verder naar het zuiden (Fujian, Hainan en Taiwan) en het zuidwesten van China (Guangxi en Sichuan) verhuisd. Aan de emigratiegolven uit China naar het buitenland hebben zij eveneens een belangrijke bijdrage geleverd, waardoor zij hedentendage praktisch overal ter wereld te vinden zijn.

In gemeenschappen overzee waar de Hakka's een kleine minderheid vormen worden zij meestal op grond van hun geboorteplaats in de provincie Guangdong als Cantonezen aangeduid.^4. Dit is zeker het geval wanneer zij zich in de praktijk dienen te richten naar een meerderheid die Cantonees spreekt. In landen of plaatsen waar zij echter de absolute meerderheid uitmaken van de Chinese kolonie, wordt voornamelijk Hakka gesproken. Hier dienen de anderssprekenden zich aan te passen. Deze laatste situatie kan men aantreffen op enkele plaatsen in Maleisië, Tahiti, Jamaica en Suriname.

Het aantal Hakka's is bij benadering niet vast te stellen. Door verschillende schrijvers worden dan ook cijfers opgegeven die uiteenlopen van 20 tot 60 miljoen.

In het nederlandstalig gebied komt het begrip Hakka als trefwoord in geen enkel naslagwerk of encyclopaedie van na de Tweede Wereldoorlog voor. Onder deze omstandigheden kan het van belang zijn om voor een goed begrip de positie en de rol van de Hakka's enigermate in hun context te plaatsen. De Hakka's blijken zowel in als buiten China regelmatig een rol van grote betekenis te hebben gespeeld. Ter illustratie een willekeurig aantal voorbeelden van personen die ook buiten hun eigen land bekendheid genieten: Hung Hsiuchuan (Leider van de Taiping-opstand); Sun Yatsen (Vader van de Republiek); Deng Xiaoping (Partijleider in de Volksrepubliek China); Han Suyin (Schrijfster) en Lee Kuan Yew (Minister-President van Singapore).

1. William Man A Hing leverde een bijdrage aan sectie 1 van dit artikel en schreef sectie 4. Hein Eersel redigeerde de secties 1, 2 en 3.

2. Er bestaat nog veel misverstand over de Hakka's, zowel bij Chinezen als niet-Chinezen. Zo deed een oude Chinese immigrant in Kleurkatern Vrij Nederland van 14 september 1985, p. 10, de volgende merkwaardige uitspraak: ‘Voor jullie zijn Chinezen Chinezen. De Chinezen van de Bantammerstraat waren han. Die voelden zich niet verwant met de hakka's uit Hong Kong.’ Het begrip ‘Han-Chinezen’ wordt gebruikt om etnisch-Chinezen te onderscheiden van de zogenaamde nationale minderheden. De Hakka's behoren ook tot de groep van etnisch-Chinezen. Evenals de Cantonezen geven zij er echter de voorkeur aan om zich ‘Tang-mensen’ (‘Tong-ngin/Tang-ren’ naar de Tangdynastie van 618-905 a.D.) te blijven noemen in plaats van ‘Han-mensen’ (‘Han-ren’ naar de Han-dynastie van 206 v.C.-220 n.C.).

3. Ook over de herkomst van de Hakka's leest men bij tijd en wijle vreemde berichten. Eén daarvan trof ik aan bij Vermeulen (1984: 243, noot 18): ‘De Hakka's stammen af van oud-Chinese volksgroepen die vanaf de achtste eeuw n.C. in verschillende golven vanuit Centraal-Azië (cursivering van M.A.H.) naar het Zuiden van China trokken. (Shih, 1967: 306v)’. Deze stelling is niet te vinden in het geciteerde werk van Paul Shih. Zie hiervoor ook Tseng, 1983: 15).

4. Vgl. Vogel (1972: 24): ‘Because of this rich diversity, even the term “Cantonese” has many meanings. To non-Kwangtungese, “Cantonese” is sometimes even used to mean residents of Kwangtung Province. Most commonly, however, Cantonese refers to those who shared the language and culture of the fourteen-county area of Canton prefecture in modern imperial times. Because others share this culture to a greater or lesser degree, there are no sharp dividing lines, but to the purest Cantonese, the Hakka and the Ch'ao-chou people are not yet Cantonese.’
De vraag is of de bedoelde groepen het ook op prijs zouden stellen om te worden gekarakteriseerd als Cantonezen in de zin zoals door Vogel is aangegeven.

De Hakka-taal

De Hakka's hebben bij hun trek van Midden-China naar het zuiden naast hun zeden en gewoonten ook hun (spreek-)taal meegenomen die grotendeels in-

[p. 78]

tact is gebleven in de Moi-Yan (Meixian)-versie. In deze vorm gelijkt zij nog het meest op het Putonghua (nationale taal) en wordt zij aangemerkt als het standaard-Hakka.

Het Hakka van de groepen die verder zuidwaarts zijn getrokken heeft daarentegen meer invloeden ondergaan van andere plaatselijke talen. Over het algemeen houdt men het er op dat het ergens tussen het Putonghua en het Cantonees staat.^5. Het onderscheidt zes tonen en heeft de uitgangen k, m, p, t en ng behouden.

Typisch is het woord voor ‘ik’, te weten: ngai. Hiermee kan deze taal zích onderscheiden van de andere. Het is niet verwonderlijk dat de Hakka's wel eens als ‘ngai-ngin’ (ngai-ren), d.i. de ‘ngai-mensen’ of het ‘ngai-volk’, worden aangeduid.

5. Vgl. Dyer Ball (1903: 324): ‘Their language is more akin to Mandarin, being a halfway house between Cantonese and Mandarin: “The Hakka dialect is the remnant of a phase of transition through which the common Chinese language passed in developing itself from Cantonese to Mandarin.”’

De Chinezen in Suriname

De Chinezen kwamen van 1853 tot 1874 als contract-arbeiders naar Suriname. Na 1874 vertrokken de Chinezen als vrije emigranten uit China, daar de Chinese regering emigratie onder contract verbood.

De Chinese nakomelingen passen zich aan de westerse samenleving aan, niet in de laatste plaats door vermenging met andere etnische groepen. Door de oudere Chinese immigranten wordt de benaming lai-ap of lai-ab (zie Tseng 1983: 50) wel eens gebruikt voor hun plaatselijke nakomelingen. Lai-ap betekent modder- of bastaardeend. Ook hoort men in dit verband de term fan-ap in de betekenis van vreemde of buitenlandse eend. In deze gedachtengang zijn zij die in China zijn geboren de z.g. tjien-ap of zuivere eend. De bedoelde zuiverheid dient men overigens niet (in de eerste plaats) te zoeken in het etnische element maar meer in het culturele. Deze uitdrukkingen zijn op zichzelf niet pejoratief bedoeld, maar zij kunnen in bepaalde gevallen afhankelijk van de context ongunstig gebruikt, opgevat of uitgelegd worden. Een andere onderscheiding die ook wordt gehanteerd is die tussen reeds langer gevestigden, de z.g. lau-hak en de nieuwkomers, de z.g. sin-hak.

De volgende Chinese dialecten zijn nu in Suriname te onderscheiden:

-	het Hakka, dat door de meeste Chinezen wordt gesproken. Zoals eerder hierboven opgemerkt, bestaat de Chinese kolonie in Suriname voor het overgrote deel uit Hakka's die afkomstig zijn uit het zuidelijk deel van de provincie Guangdong. De taal die door hen wordt gesproken, is derhalve niet (standaard) Moi-yan (Meixian) Hakka, maar een versie die door Mercer wordt genoemd het Sin-On Hakka.^6.
-	het Pundhi, dat voornamelijk door Hong-Kong-Chmezen wordt gesproken.
-	het Mandarijns, ook wel Ket-Ngi of Zhin-Jim genoemd, dat bijna uitsluitend in de ambassadekring en bij contacten met deze wordt gebezigd.

Het Hakka van iemand die in China is geboren en/of opgegroeid, verschilt van dat van een hier geboren en getogen Chinees. Invloeden van de hier gesproken talen zijn onvermijdelijk. Soms worden vanwege een gebrekkig Chinees vocabulair hele woorden uit vooral het Nederlands en het Sranan Tongo overgenomen. Een uit China afkomstige zegt van een Surinaamse Chinees dat de laatste ‘achterste-voren’ praat. Een Surinaamse Chinees brengt veranderingen aan in de syntactische structuren, maar meestal zonder consequenties voor de betekenis. Naast het juiste Khaitit sit (letterlijk vertaald: Snel eet) of Man-man sit (Langzaam eet), zegt men ook Sit khaitit of Sit man-man naar analogie van het Nederlandse ‘Eet snel’ of ‘Eet langzaam’. Welke van de twee structuren men ook gebruikt, men blijft verstaanbaar.

Het Hakka-vocabulair in Suriname vertoont ook verschillen met dat in China. Lutli is het Surinaams-Hakka woord voor ‘politie’, terwijl men in het Hakka van China kimzhat zegt. Voor het woord ‘telefoon’ bestaat er ook een Surinaams-Hakka woord, namelijk dungsen, naast het oorspronkelijke dhen-

6. In zijn leerboek voor het Sin-on Hakka heeft Mercer zich gebaseerd op het materiaal dat hij heeft verzameld in Noord-Borneo.

[p. 79]

wa. In dit artikel heb ik me verder niet verdiept in deze materie.

Werkwijze

Het Hakka dat ik heb bestudeerd is het Hakka dat ik spreek en dat ik heb getoetst bij zes andere Hakka-sprekers. De eis waaraan al mijn informanten moesten voldoen was het mondeling beheersen van het Hakka. Ofschoon twee van hen in China zijn geboren, kunnen ze allen ook het Nederlands spreken. De genoemde twee mensen beheersen het schriftelijk Nederlands in mindere mate.

Er waren evenveel vrouwelijke als mannelijke informanten, namelijk drie om drie. Wat de leeftijd betreft, variëren ze van ± 18 tot ± 50 jaar. Aan mijn jongste twee informanten kwam ik door in de klassen waarin ik les gaf, te vragen wie van de (weinige) Chinese leerlingen het Hakka beheerste. Via kennissen kreeg ik twee andere informanten, waarvan één in de vijftiger en zestiger jaren Chinese les gaf bij Chung Fa Foei Kon. De laatste twee informanten ken ik persoonlijk, De gegevens verzamelde ik uit gesprekken met deze mensen.

Ik pretendeer niet hèt Hakka te hebben beschreven, want binnen elk Chinees dialect bestaan subdialecten die onder andere afhankelijk zijn van de plaats van herkomst van de spreker. Vaak ben ik ook intuïtief te werk gegaan.

De gebruikte spelling

De geromaniseerde spelling van het Mandarijns, de officiële taal van de Volksrepubliek China, wordt de Pinyin-spelling genoemd, of kortweg het Pinyin. Het Pinyin heeft naast de 26 letters van het Romaanse alfabet: 4 tweeklanken (zh, ch, sh en ng), 2 onderscheidende tekens (‘en’) en 4 toontekens. Deze 4 toonhoogten zijn ook terug te vinden in het Hakka:

1.	vlakke toonhoogte, aangegeven door ¯, bijv, mā = moeder
2.	stijgende toonhoogte, aangegeven door ˊ, bijv, má = schreeuwen, uitschelden
3.	dalende toonhoogte, aangegeven door ˋ, bijv, mà = paard
4.	duikende toonhoogte, aangegeven door ˇ, bijv, mǎ = mazelen.

In dit artikel heb ik de tonen verwaarloosd.

Het schema dat hierna volgt, geeft een beeld van de klinkers die in dit artikel zijn gebruikt. De fonemen waarvoor een (P) staat en de bijbehorende spelling heb ik overgenomen van het Pinyin. De letters die niet zijn opgenomen, zoals die voor de medeklinkers, hebben min of meer dezelfde klankwaarde als in het Nederlands.

[p. 80]

Volksrepubliek China.
▨ gebieden waar het Hakka gesproken wordt.
(Bron: Beying Review, no. 33, 1980)

[p. 81]

Waar aspiratie voorkomt, is een h geplaatst, zoals zhen = geld, dhang = horen, luisteren, ghi = gaan.

	foneem	spelling	benadelende uitspraak in een andere taal	voorbeeld met vertaling
(P)	/a/	a	aa in maan	ma = moeder
	//	a	a in ham	fan = rijst
(P)	/e/	e	i in hik	he = zijn (o.a.)
(P)	/i/	i	ie in hier	ngi = jij, je
(P)	/o/	o	oo in koor	to = veel
	//	o	o in som	gon = kijken
(P)	/u/	u	oe in hoe	zhu = wonen
(P)	/ai/	ai	ai in aibaja	hai = schoen(en)
(P)	/ia/	ia	ia in Siamees	sia = schrijven
	/ao/	au	ow in how	mau = geen (o.a.)
(P)	/iu/	iu	ieuw in kieuw	kiu = hond
	/oi/	oi	ooi in mooi	loi = komen (o.a.)
(P)	/ui/	ui	oei in loei	sui = water

2. De verbale elementen in het Hakka

Het Hakka heeft net als andere talen zinnen, en dus ook subject-predicaatsverbindingen. Binnen het predicaat is er een woord dat of een woordgroep die een ‘gebeuren’ aangeeft, namelijk het gezegde. Het hoofdelement in zo'n gezegde is het werkwoord of verbum. Ik moet er echter op wijzen, dat bij het gebruik van grammaticale termen, zoals verbum, deze termen niet duiden op de traditionele woordsoorten (zie hierover o.m. Peverelli, 1980).

2.1 Tijd/aspect

In het gezegde kunnen naast het hoofdelement ook auxiliaire elementen voorkomen. Zo'n auxiliair element kan zijn een hulpwerkwoord:

1a	Ngal siong soi
b	Ik wil slapen,

of een element dat de tijd of een aspect aangeeft. We spreken in het vervolg kortheidshalve van aspect, zonder dat daarmee wordt gekozen voor aspectsaanduiding boven tijdsaanduiding door deze elementen. Die discussie valt buiten het bestek van dit artikel.

Het voltooide aspect

Er zijn vier partikels die het voltooide aspect aangeven:

A. Hoi: geeft aan dat het proces dat wordt uitgedrukt door het verbum samen met het subject, is afgelopen:

[p. 82]

2a	Ngai sia hoi jit fung sin
b	Ik schrijf voltooid 1 stuk brief
c	Ik heb een brief geschreven

Hoi wordt direct achter het hoofdelement geplaatst. De volgende zin, waarin het de eindpositie inneemt, is niet grammaticaal: *3 Ngai sia jit fung sin hoi.

B. Loi: geeft aan dat iets is afgelopen. Het sluit de zin af, heeft dus betrekking op de hele voorafgaande zin:

4a	Ngai sia jit fung sin loi
b	Ik schrijf 1 stuk brief voltooid
c	Ik had een brief geschreven. Ik was een brief aan het schrijven.

Als loi op de plaats van hoi staat, is de zin ongrammaticaal: *5 Ngai sia loi jit fung sin.

C. Ko: bevat naast het voltooide aspect ook de woorden: ‘al eens/eerder’:

6a	Ngai gon ko ngi
b	Ik zie (voltooid + al eens) je
c	Ik heb je al eens gezien.

De plaats van ko is direct achter de persoonsvorm en het heeft betrekking op het onderwerp + het hoofdelement.

Dat ko het voltooide aspect in zich heeft, blijkt uit het niet grammaticaal zijn van de volgende zinnen, waarin de onder A en B genoemde hoi en loi samen met ko het voltooide aspect tweemaal vertegenwoordigen:

*7	Ngai gon hoi ko ngi
*8	Ngai gon ko ngi loi

D. Tau

9a	Ngai gon tau ngi
b	Ik zie voltooid je
c	Ik heb je gezien

Waarom in sommige zinnen tau het voltooide aspect aangeeft en niet hoi (of omgekeerd) vereist nader onderzoek.

Het duur-aspect

Als een proces voortduurt, wordt dit aangegeven met behulp van het partikel kin:

10a	Ngai sia kin
b	Ik schrijf duur-partikel
c	Ik ben schrijvende. Ik schrijf.

De plaats van kin is ook direct achter het hoofdelement:

11a	Ngai sia kin jit fung sin pin ngi
b	Ik schrijf duur-partikel 1 stuk brief aan je
c	Ik ben bezig een brief aan jou te schrijven.

2.2 Modaliteit

Bij het spreken heeft het Hakka meestal een uitroeppartikel en wel aan het einde van de zin. De uitroeppartikels zijn modale partikels, daar ze meestal een houding van de spreker ten opzichte van het gebeuren in de zinnen in zich hebben.

Het gebruik van deze partikels is niet willekeurig; er bestaan ten aan-

[p. 83]

zien hiervan selectie-restrictie-regels. Enkele veel voorkomende modale par tikels met hun restrictie zijn:

- Te: wordt gebruikt bij zinnen die een duurproces aangeven, dus alleen bij zinnen waarin het duurpartikel kin voorkomt. Vaak zit in te een afkeuring.

12a	Ki sit kin fan te
b	Hij/Zij eet duur-partikel rijst afkeuring-uitroep
c	Hij/Zij is nog bezig rijst te eten

- Jo: als de zin vragend is en het vraagpartikel wordt gevormd door mau, dan kan jo achter de zin geplaatst worden. Een houding van ongeduld kan in jo zitten. (Zie ook sectie 4.)

13a	Ngi ghi mau jo?
b	Je gaat vraagpartikel ongeduld-partikel
c	Ga je nog?

- We of je: kunnen geplaatst worden in gebiedende zinnen. Net als bij het vorige uitroeppartikel, komt hier een houding van ongeduld voor, misschien zelfs sterker. (Zie ook sectie 4.)

14a	Khaitìt sit we, of: Khaitit sit je
b	Snel eet ongeduld-partikel
c	Eet snel no (Surinaams-Nederlands)

- Ha of jo: komen voor in ontkennende zinnen. Ha gebruikt de spreker bij een verbod van hem aan de hoorder:

15a	Ngi m m zhun ghi ha
b	Jij niet mag gaan verbod-partikel
c	Jij mag niet gaan, hoor
16a	M m mau ghi ha
b	Niet gaan verbod-partikel
c	Ga niet hoor.

Bij een ontkennende zin die betrekking heeft op de spreker zelf, wordt jo gebruikt (zie ook sectie 4):

17a	Ngai m m ghi jo
b	Ik niet ga verbod-partikel
c	Ik ga niet hoor.

2.3 Copula

Als er een referentiële identiteit bestaat tussen het subject en het naamwoordelijk deel van het gezegde, dan treden he of zho op als copula. Deze referentiële identiteit uit zich in het substantivisch-zijn van het naamwoordelijk deel.

18a	Ngi he jisang, of: Ngi zho jisang
b	Je bent dokter

Ontbreekt de identiteit tussen het subject en het naamwoordelijk deel, dan worden in het Hakka deze twee delen met elkaar verbonden zonder een verbum:

19a	Ki dhai
b	Hij/Zij groot
c	Hij/Zij is groot.
20a	Ki lindhai
b	Hij/Zij flink
b	Hij/Zij is flink.

2.4 Distributie

Daar de flexie geen rol speelt in het Hakka, zal ik bij het beschrijven van

[p. 84]

de verbale elementen de nadruk leggen op de distributie van deze elementen.

De eerste positie

Ju aan het begin van de zin heeft de betekenis van: ‘Er is/Er zijn’:

21a	Ju jit zhak ngin ham ngi
b	Er is 1 stuk mens roep je
c	Er is iemand die je roept.
22a	Ju hau to zhazhai zhoi kaidhau
b	Er zijn heel veel fietsen op straat.

De tweede positie

Als een aardrijkskundige naam voorafgaat aan ju, dan behoudt het zijn betekenis van: ‘Er is/Er zijn’:

23a	Zhoi Suriname ju to fudhiap
b	In Suriname er zijn veel vlinders
c	In Suriname zijn er veel vlinders.

Ju na een onderwerp fungeert als werkwoord en betekent: hebben, bezitten:

24a	Ngai ju zhen
b	Ik bezit geld.

De ontkenning van zin 24a is:

25a	Ngai mau zhen
b	Ik bezit geen geld.

In zin 25a vervult mau de functie van werkwoord, met als betekenis bezitten, + een ontkenning.

26a	Ngai mau sit menpau
b	Ik aux.+ontkenning eet brood (+voltooid)
c	Ik heb geen brood gegeten

Ook in 26a staat mau in de tweede positie, maar er is een hoofdwerkwoord in deze zin, namelijk sit. Hierdoor krijgt mau een auxiliaire functie, naast de ontkennende functie. (Zie tevens sectie 4. Het voltooide aspect van mau wordt besproken in 2.9.)

De eindpositie

Mau in de eindpositie is een vraagpartikel (zie sectie 4):

27a	Ngi sit fan mau?
b	Jij eet rijst vraagpartikel?
c	Eet je rijst?

2.5 De bouw van de verbale constituent

Naast het werkwoord zijn in de verbale constituent te vinden:

a.	een direct object: 28a Ngai zhak fa b Ik pluk bloemen.
b.	een indirect object: 29a Ngi sia pin ngai b Jij schrijft aan mij c Jij schrijft me.

Vóór het indirect object moet pin geplaatst worden. Als we van zin 29a pin weglaten, krijgen we een ongrammaticale zin:

[p. 85]

*30a	Ngi sia ngai
b	Jij schrijft me.

Indien in een zin pin als werkwoord optreedt, dan komt de voorzetselfunctie van pin te vervallen:

31a	Ngai pin ngi
b	Ik geef je.
*32a	Ngai pin pin ngi
b	Ik geef aan je.

Bij het voorkomen van zowel het direct als het indirect object in één zin, is de volgorde: Subject-Verbum-Direct Object-Indirect Object:

33a	Ngi zhak fa pin ngai
b	Jij plukt bloemen voor mij
34a	Ngai pin sui ngi
b	Ik geef water je
c	Ik geef je water.

De volgorde Indirect Object-Direct Object is niet mogelijk in het Hakka:

*35a	Ngai pin ngi sui
b	Ik geef je water.

c. een adverbiale bepaling:

36a	Ngai kinka zhak fa
b	Ik nu pluk bloemen
c	Ik pluk nu bloemen
37a	Ngatiu zhoi nga zhu
b	Wij hier wonen
c	Wij wonen hier.

De plaats van de adverbiale bepaling is tussen subject en verbum. Als de bepaling van zin 36a op een andere plaats komt te staan, dan krijgen we de volgende ongrammaticale zinnen:

*38	Kinka ngai zhak fa
*39	Ngai zhak fa kinka.

Lau kan betekenen: met of voor; ‘voor’ in de betekenis van: in de plaats van. Het voorwerp waarin lau het voorzetsel is, staat in de zin op dezelfde plaats als de adverbiale bepaling:

40a	Ngai lau ngi zhak fa
b	Ik voor jou pluk bloemen
c	Ik pluk bloemen voor je
41a	Ngai lau ngi hangkai
b	Ik met jou wandel
c	Ik wandel met je.

Als lau op een andere plaats staat dan tussen subject en verbum, ontstaan er ongrammaticale zinnen:

*42	Ngai zhak fa lau ngi
*43	Lau ngi ngai zhak fa.

Soms is de volgorde: Object-Subject-Verbum mogelijk. Als voorwaarde geldt dat het benadrukkende he vóór het object moet staan.

44a	He sui ki oi
b	benadrukkend partikel water hij wil
c	Water wil hij

[p. 86]

2.6 Het verbum in lijdende zinnen

De lijdende vorm heeft de volgende kenmerken:

- het lijdend voorwerp van de bedrijvende

- het subject van de bedrijvende zin komt samen met pin tussen het subject en het verbum te staan.

45a	Ngai ta ngi
b	Ik sla je
45a'	Ngi pin ngai ta
b'	Jij door mij slaan
c'	Jij wordt door mij geslagen
46a	Ngai ta hoi ngi
b	Ik sla voltooid je
c	Ik heb je geslagen
46a'	Ngi pin ngai ta hoi
b'	Jij door mij slaan voltooid
c'	Jij bent door mij geslagen(geworden)
47a	Ngai ta ngi loi
b	Ik sla je voltooid
c	Ik had je geslagen
47a'	Ngi pin ngai ta loi
b'	Jij door mij slaan voltooid
c'	Jij was door mij geslagen (geworden)

Als een adverbiale bepaling in de zin staat, zoals ‘gisteren’, dan is de volgorde: Subject-Adverbiale Bepaling-‘pin-bepaling’-Verbum:

48a	Ngi kinka pin ngai ta
b	Jij nu door mij slaan
c	Jij wordt nu door mij geslagen.

2.7 Het verbum in gebiedende zinnen

De gebiedende wijs wordt gevormd door het verbum zonder een subject:

49a	Loi
b	Kom
50a	Dhang
b	Hoor/Luister.

Bepalingen worden vóór het verbum geplaatst:

51a	Khaitit sit
b	Snel eet
c	Eet snel.

2.8 Het verbum in vragende zinnen

Vragende zinnen zijn te verdelen in ja/nee-vragen en vraagwoord-vragen.

Ja/nee-vragen

Een volledige keuzevraag is het volgende voorbeeld:

52a	Ngi ghi hanti ngi m m ghi?
b	Jij gaat of jij niet gaat?
c	Ga je of ga je niet?

Zo'n vraag wordt meestal verkort tot:

53a	Ngi ghi m m ghi?
b	Jij gaat niet gaat?
c	Ga je of niet?

Meestal heeft een vragende zin een vraagpartikel. Er zijn drie soorten vraagpartikels:

[p. 87]

A. M m mau: wordt bij het spreken samengetrokken tot mau.

Mau is een zinsbepaling; het sluit de zin af. Het komt alleen voor in zinnen die in de tegenwoordige tijd staan. Het volgende voorbeeld is eerder in deze nota gebruikt; vandaar dat ik het hetzelfde nummer heb laten behouden:

27a	Ngi sit fan mau?
b	Jij eet rijst vraagpartikel?
c	Eet je rijst?
*27'	Ngi sit mau fan?
*27''	Ngi sit hoi fan mau?
*27'''	Ngi sit fan loi mau?

Zin 27' is niet juist, doordat mau niet in de eindpositie staat. Hieraan voldoen de zinnen 27'' en 27''' wel, maar in deze zinnen komen de voltooide partikels hoi en loi voor, waardoor ze ook ongrammaticaal zijn.

B. Mm zhen: komt voor in zinnen met een voltooid partikel. De plaats van dit vraagpartikel is ook aan het einde van de zin. (Zie ook sectie 4.)

54a	Ngi sit loi fan mm zhen?
b	Jij eet voltooid rijst vraagpartikel?
c	Heb je rijst gegeten?
55a	Ngi sitfan loi mm zhen?
b	Jij eet rijst voltooid vraagpartikel?
c	Had je rijst gegeten?

C. He mm he, meestal samengetrokken tot: he me. De plaats waar dit vraagpartikel komt te staan is vóór het verbum. Het kan zowel in zinnen in de tegenwoordige tijd als in zinnen in de voltooide tijd gebruikt worden. Het is te vergelijken met het Nederlandse: ‘Is het zo dat...?’

56a	Ngi he me sit fan?
b	Jij vraagpartikel eet rijst?
c	Eet je rijst?
57a	Ngi he me sit hoi fan?
b	Jij vraagpartikel eet voltooid rijst?
c	Heb je rijst gegeten?
58a	Ngi he me sit fan loi?
b	Jij vraagpartikel eet rijst voltooid?
c	Had je rijst gegeten?

Bij het beantwoorden van ja/nee-vragen die als vraagpartikel mau hebben, wordt volstaan met de herhaling van alleen het verbum bij een bevestiging of met het ontkennende mm + het verbum bij een ontkenning.

Het antwoord op vraag 27 is bij een bevestiging: Sit en bij een ontkenning: Mm sit. Het bevestigend en het ontkennend antwoord op vraag 54 zijn respectievelijk: Sit hoi. en Mau sit. En op vraag 55: Sit loi. en ook Mau sit. Voor de vragen 56, 57 en 58 gelden dezelfde antwoorden: He voor de bevestiging en Mm he, vaak afgekort tot Me voor de ontkenning.

Vraagwoord-vragen

Deze vragen zijn te verdelen in drie groepen:

A. Vragende bijwoorden: staan tussen subject en verbum.

59a	Ngi zhoi lai zhu?
b	Jij waar woon?
c	Waar woon je?
60a	Ngi kitsi ghi?
b	Jij wanneer gaat?
c	Wanneer ga je?
61a	Ngi zho-makai kiau?
b	Jij waarom huilt?
c	Waarom huil je?

De volgende vraagwoord-vragen vertonen een andere structuur:

[p. 88]

62a	Ngi onzho makai miang?
b	Jij heet wat naam?
c	Hoe heet je?
63a	Ki he kito tiam?
b	Het is hoeveel tijd?
c	Hoe laat is het?
64a	Ngi hau mau?
b	Jij goed vraagpartikel?
c	Hoe gaat het met je?

B. Vragende voornaamwoorden: Staan achter het verbum.

65a	Ngi he langin?
b	Jij bent wie?
c	Wie ben je?
66a	Ngi zho makai?
b	Jij maakt wat?
c	Wat maak je?

C. Vragende voorzetselpronomina: staan tussen subject en verbum.

67a	Ngi lau langin kau?
b	Jij met wie speelt?
c	Met wie speel je?
68a	Ngi lau makai ghi?
b	Jij met wat gaat?
c	Waarmee ga je?

2.9 Het verbum in ontkennende zinnen

In deze paragraaf wordt bekeken: de relatie tussen het verbum en de negatie in verschillende soorten zinnen.

De negatie in de tegenwoordige tijd

In de tegenwoordige tijd wordt de negatie gevormd door mm vóór het verbum:

69a	Ngai mm sit fan
b	Ik ontkenning eet rijst
c	Ik eet geen rijst.

Als een adverbiale bepaling aanwezig is, blijft mm zijn plaats vlak vóór het verbum behouden:

70a	Ngai kinka mm ghi
b	Ik nu ontkenning ga
c	Ik ga nu niet.

Alleen in zinnen met lau verschuift mm van plaats en komt het daarvóór te staan:

71a	Ngi mm lau ngai zhak fa
b	Jij ontkenning voor mij plukt bloemen
c	Jij plukt geen bloemen voor mij.

Zou mm vóór het verbum staan in plaats van voor lau, dan ontstaat een ongrammaticale zin:

*71a'

Ngi lau ngai mm zhak fa.

De negatie in de voltooide tijden

Als de zin in de voltooide tijd staat, dan kan een tweedeling gemaakt worden voor wat de ontkenning betreft:

A. Bij zinnen met hoi en loi wordt de ontkenning gevormd door mm en de partikels hoi en loi worden vervangen door mau.

mm mau vormt een syntactische eenheid en staat vóór het verbum. Bij het spreken vindt er assimilatie plaats, waardoor mm mau wordt uitgesproken als mau. (Zie ook sectie 4.)

[p. 89]

Groep van leerlingen van de Fa-Kiauw-Chinese school te Paramaribo, 1945

[p. 90]

72a	Ngai mau sit fan
b	Ik ontkenning + voltooid eet rijst
c	Ik heb geen rijst gegeten

B. Indien tau of ko in de zin staat, dan wordt bij de ontkenning mm mau vóór het verbum geplaatst, waardoor de zin twee voltooide partikels heeft: mau + tau of mau + ko.

73a	Ngai mau gon tau ki
b	Ik ontkenning + voltooid zie voltooid hem/haar
c	Ik heb hem/haar niet gezien
74a	Ngai mau gon ko ki
b	Ik ontkenning + voltooid zie voltooid + al eens hem/haar
c	Ik heb hem/haar niet eerder gezien

De negatie in gebiedende zinnen

De negatie is hier mm mau vóór het verbum:

75a	Mau ghi
b	Niet gaan
c	Ga niet.

Bij aanwezigheid van een bepaling komt mm mau vóór deze bepaling:

76a	Mau khaitit ghi
b	Niet snel gaan
c	Ga niet snel.

De negatie in vragende zinnen

Ja/nee-vragen bevatten in hun vraagpartikel reeds een ontkennend element, n.l. mm: mm mau, he mm he en mm zhen (zie 2.8).

Waar het bij vraagwoord-vragen mogelijk is een ontkenning te plaatsen, komt deze vóór het verbum te staan:

61a'	Ngi zho-makai mm kiau? (zie 61a)
66a'	Ngi mm zho makai? (zie 66a)

3. Enkele zinselementen

Het Hakka is, zoals ik reeds heb vermeld in 2.4, een taal zonder verbuiging. Vandaar dat er elementen nodig zijn om bepaalde zaken aan te geven, die in andere talen middels verbuigingen tot stand komen. Deze elementen kunnen als bereik een deel van de zin hebben of soms zelfs de gehele zin. Dit laatste is zeker het geval bij de modale partikels.

In dit hoofdstuk zal ik eerst een beknopt overzicht geven van de elementen die in sectie 2 al aan de orde zijn geweest; daarna zal ik in twee korte paragrafen twee ‘nieuwe’ soorten elementen behandelen.

[p. 91]

	soort zin	plaats
Tijd en aspect
hoi	voltooid	na V
loi	voltooid	einde Z
tau	voltooid	na V
ko	voltooid + eerder	na V
kin	duur	na V
Vraag
mm mau	tegenw. tijd	einde Z
mm zhen	volt. tijd	einde Z
he mm he	t.t. + v.t.	vóór V
Negatie
mm	tegenw. tijd	vóór V
mm mau	volt. tijd	vóór V
Modaliteit
o.a. te	duur	} einde Z
we	gebiedend	} einde Z
je	gebiedend	} einde Z
jo	vraagpart.mau/ontk.	} einde Z
ha	ontkennend	} einde Z

3.1 Richting - elementen

De woorden loi en ghi aan het einde van een zin geven richting aan: loi is naar de spreker toe, ghi is van de spreker af. Dat men juist deze woorden gebruikt om richting aan te geven is niet toevallig: loi en ghi komen ook als verba voor met de respektievelijke betekenissen: komen (naar de spreker toe) en gaan (van de spreker af).

77a	Ngi sia sin loi
b	Jij schrijft brief richting spreker toe
c	Jij schrijft een brief

Uit de context moet blijken of loi als richting-element wordt gebruikt of als voltooid element.

78a	Ngi sia sin ghi
b	Jij schrijft brief richting spreker af
c	Jij schrijft een brief

In de woorden ‘hier’ en ‘daar’ van het Hakka zit een richting-element. Geeft het verbum in de zin een richting aan, dan is ‘hier’: loi nga; indien het verbum een toestand weergeeft, dan staat voor het woord ‘hier’: zhoi nga. Zo hebben we voor ‘daar’: zhoi ai (toestand) en ghi ai (richting).

79a	Ngi zhoi nga zhu
b	Jij hier woont
c	Jij woont hier
80a	Ngai pan loi nga zhu
b	Ik verhuis hier wonen
c	Ik verhuis naar hier om te wonen
81a	Ngai zhoi ai zhu
b	Ik daar woon
c	Ik woon daar
82a	Ngai pan ghi ai zhu
b	Ik verhuis daar wonen
c	Ik verhuis naar daar om te wonen

Zhoi nga en zhoi ai komen tussen het onderwerp en het verbum te staan: loi nga en ghi ai staan direct achter het verbum.

[p. 92]

In de volgende twee zinnen lijken de richting-elementen overbodig, maar ze worden om mij niet duidelijke redenen toch niet weggelaten:

83a	Ngai khet song ghi
b	Ik klim boven (van de spreker af)
c	Ik klim naar boven
84a	Ngai khet ha loi
b	Ik klim beneden (naar de spreker toe)
c	Ik klim naar beneden.

3.2 Nadruk-elementen

He kan de nadruk leggen op bepaalde woorden in een zin of op de gehele zin:

85a	Ki he sit fan
b	Hij/Zij (nadruk op:) eet rijst
c	Hij/Zij eet rijst
86a	He ki kun tau
b	(nadruk op:) Hij/Zij doet voltooid
c	Hij/Zij heeft het gedaan.

Hau is ook een nadruk-element, maar het benadrukt meestal het naamwoordelijk deel van een gezegde als dat adjectivisch is:

87a	Ngi hau dangwa
b	Jij (nadruk op:) gehoorzaam
c	Jij bent erg gehoorzaam.

4. Aantekeningen bij de secties 2 en 3

Het partikel ‘ó’

Het in 2.2 als jo beschreven partikel is in feite ó dat in bepaalde gevallen aís een jó waarneembaar kan zijn. Jó wordt als ongeduld-partikel aangeduid of zoals is opgemerkt: ‘Een houding van ongeduld kan in jo zitten’.

In dit verband lijkt het zeker niet onnodig om te wijzen op het feit dat, gelijk bekend, de j de eigenschap bezit om zich onder bepaalde omstandigheden sterk te manifesteren. Voor het Hakka zijn onder meer van belang de gevallen waarin:

a.

sprake is van een nadruk waardoor als het ware een verdubbeling optreedt van de j ten opzichte van het direct daarop aansluitend woord of woordsegment dat met een vocaal begint. Voorbeeld: loi ó.

b.

bepaalde vocaal-combinaties aanwezig zijn die een invoeging van de j tot gevolg hebben. Voorbeelden: a/e; e/a; e/o; i/a; i/e en i/o. Zin 13a: Ngi ghi mau jó? is derhalve niet correct. Correct zou zijn: Ngi ghi mau ó? Voorts wordt gesteld: ‘Bij een ontkennende zin die betrekking heeft op de spreker zelf wordt jo gebruikt’, met als voorbeeld: 17a Ngai mm ghi jó. Deze zin zou dus dienen te worden weergegeven als volgt: Ngai mm ghi ó.

Het partikel ó is bedoeld om een nadruk te leggen die afhankelijk van de mededeling op verschillende wijzen dient te worden weergegeven. Enkele voorbeelden ter adstructie:

Een ‘ó’-klank:

1.	Ngi ju mau ó? Jij hebben niet met nadruk, dus: heb je of heb je niet?
2.	(Ngi) liáng ó (Jij) mooi met nadruk, dus: (Jij bent) mooi, hoor. (ironisch bedoeld)
3.	(Ngai) keeuw ó. (Ik) genoeg met nadruk, dus: (ik heb) al genoeg, hoor.

[p. 93]

Een ‘jó’-klank:

1.	Ngi zho ma-kai ó? Jij maken/doen wat met nadruk, dus: Wat doe/maak je toch?
2.	Ngi loi mm loi ó? Jij komen niet komen met nadruk, dus: Kom je nou wel of niet?
3.	Hé mm hé ó? Waar niet waar met nadruk, dus: Is het nou waar of niet?

Het gebruik van ó is dus zoals uit de gegeven voorbeelden blijkt, niet beperkt te beschouwen tot een ontkennende zin die betrekking heeft op de spreker zelf.

Het partikel ‘je’

Hetgeen hierboven is aangevoerd ten aanzien van het partikel ó geldt mutatis mutandis evenzeer voor het z.g. partikel je. Met andere woorden gaat het hier om een partikel é in plaats van je. De voorbeeldzin 14a dient alsdan te luiden: Khaitit sit é in plaats van khaitit sit je. Een jé wordt wel duidelijk waarneembaar in de zin: khaitit loi é voor ‘kom toch snel’.

Waarneembaar in bepaalde gevallen is ook een wé in plaats van je. Hier is waarschijnlijk evenzeer sprake van het partikel é met een ingevoegde w die dan een soortgelijke functie vervult als de j. Naast khaitit sit é is ook mogelijk khaitit sit wé en in plaats van loi é is ook loi wé gangbaar.

De woordvolgorde

In het Chinees is de woordvolgorde van groot belang voor de inhoudelijke betekenis van de zin. Dit kan aan de hand van voorbeeldzin 26a worden duidelijk gemaakt: Ngai mau sit menpau voor ‘Ik heb geen brood gegeten’. De begeleidende verklaring luidt als volgt: ‘Ook in 26a staat mau in de tweede positie, maar er is een hoofdwerkwoord in de zin, namelijk sit. Hierdoor krijgt mau een auxiliaire functie, naast de ontkennende functie’. Deze verklaring is in zoverre juist, omdat mau in deze zin immers direct naast het hoofdwerkwoord sit is geplaatst. Men lette bijv. op de volgende wijziging van de woordvolgorde: Ngai mau menpau sit. De zin betekent nu: ‘Ik heb geen brood om te eten’. In deze constructie hoort mau bij menpau en dus niet (meer) bij sit. Het woord mau betekent ‘niet’ of ‘niet hebben’ en is geen vraagpartikel zoals wordt gesuggereerd met de voorbeeldzin 27a: Ngi sit fan mau? voor ‘Eet je rijst?’. Voorts dient aangenomen te worden dat de stelling ‘Mm mau wordt bij het spreken samengetrokken tot mau’, op een misverstand berust: Mau is een samentrekking van mm ju, d.i. ‘niet hebben’.

Mm zhen

Over Mm zhen wordt vermeld: Mm zhen komt voor in zinnen met een voltooid partikel. De plaats van dit vraagpartikel is ook aan het einde van de zin’.

Voorbeeldzin 54a luidt: Ngi sit hoi fan mm zhen voor ‘Heb je rijst gegeten?’. Mm zhen betekent ‘nog niet’ met een sterke nadruk op het tijdselement, waarmee kan worden aangegeven dat een bepaalde handeling nog niet heeft plaats gevonden. Aan het eind van een zin geplaatst, krijgt de zin wel een vragend karakter. De correcte vertaling van voorbeeldzin 54a dient te luiden: ‘Heb je nog geen rijst gegeten?’ (letterlijk: ‘Jij eet voltooid rijst nog niet?’).

In een niet vraag-zin staat mm zhen steeds bij het hoofdwerkwoord. Aldus kan voorbeeldzin 54a omgezet worden in: Ngi mm zhen sit fan voor ‘Je hebt nog geen rijst gegeten’. Mm zhen is evenmin als mau een vraagpartikel.

[p. 94]

Over ‘mm’, ‘mau’ en ‘mm zhen’

Functie en betekenis van deze woorden kunnen het best worden duidelijk gemaakt aan de hand van enkele voorbeelden.

1.	Ngai mm sit fan. Ik eet geen rijst.
2.	Ngi mau sit fan. Jij hebt geen rijst gegeten.
3.	Ki mm zhen sit fan. Hij heeft nog geen rijst gegeten.

Voor de goede orde kan overigens worden opgemerkt dat al deze voorbeeldzinnen ook vragend gemaakt kunnen worden zonder een omzetting van de woordvolgorde.

1.	Ngai mm sit fan? - Eet ik geen rijst?
2.	Ngi mau sit fan? - Heb je geen rijst gegeten?
3.	Ki mm zhen sit fan? - Heeft hij nog geen rijst gegeten?

[p. 95]

Literatuur (beknopt)

Ankum-Houwink, J.C. 1974. ‘Chinese contract migrants in Surinam between 1853 and 1870’. Boletin de estudios latinoamericanos y del Caribe, 17: 42-68.

Chi Hsin 1978. Teng Hsiao-Ping. A political biography. Hong Kong, Cosmos Books.

Dyer Ball, J. 1903. Things Chinese or Notes connected with China. 4th ed. Revised and Enlarged. Hong Kong/Shanghai/Yokohama and Singapore, Kelly & Walsh Ltd.

Eersel, Ch. H. 1975. De Surinaamse taalsituatie. Paramaribo, z. uitg.

Ethnologue 1978. B.F. Grimes, R.S. Pittman a.o. (red.). 9th ed. California, Wycliffe Bible Translators.

Fraser, J. 1981. De Chinezen: portret van een volk (vert. uit het Engels door M. de Kuyper-Snel). Utrecht enz., Veen.

Han Suyin 1968. The Crippled Tree. London, Mayflower Books.

Hashimoto, Mantaro J. 1973. The Hakka Dialect. A Linguistic Study of its Phonology, Syntax and Lexicon. Cambridge, University Press.

Josey, Alex 1971. Lee Kuan Yew. New completely revised and reset edition. Singapore, Asia Pacific Press.

Lamur, H.E. 1976. ‘De groei van de Chinese groep van Suriname; 1964-1970’. Nieuwe West-Indische Gids, 51/1.

Man A Hing, W.L. z.j. China; Ríjk van het Midden. Stencil t.b.v. oriëntatiecursus MO-B Nederlands.

Man A Hing, W.L. 1979. ‘Het Chinees in Suriname’. De West, 16 oktober. Paramaribo.

Man A Hing, W.L. 1982. ‘Overzicht van de invoer van Chinese contractarbeiders in Suriname’. Mededelingen van de Stichting Surinaams Museum, 36: 36-51.

Mercer, Bernard 1930. Hakka-Chinese lessons. London, Sheldon Press.

Peverelli, P.J. 1980. ‘Redetwisten over rededelen: de westerse indeling van de woordsoorten toegepast op het Chinees’. Forum der Letteren, 21.

Shih, V.Y.C. 1967. The Taiping ideology. Its sources, interpretations and influences. Seattle, University of Washington Press.

Snelleman, J.F. 1921. ‘Chineesche immigranten in Suriname’. De West-Indische Gids, 2.

Streefland, E.A. 1961. ‘De Chinese bevolkingsgroep; I Volk in de verstrooiing; II Geestelijk leven’. Schakels, uitgave van het kabinet van de vice-

[p. 96]

ministerpresident, 's-Gravenhage,

Toorn, M.C. van den 1982. Nederlandse grammatica. 8e herz. dr. Groningen, Wolters-Noordhoff.

Tseng, Franklin W.F. 1983. Van minderheid tot minderheid. Etniciteit en verandering onder Surinaamse Chinezen. Doctoraalscriptie culturele antropologie aan de Universiteit van Amsterdam.

Verhey, Elma 1985. ‘Amsterdams Chinatown: De Binnenbantammerstraat’. Kleurkatern van Vrij Nederland van 14 september.

Vermeulen, Hans 1984. Etnische groepen en grenzen. Surinamers, Chinezen en Turken. Weesp, Het Wereldvenster.

Vogel, Ezra 1972. Canton under Communism. Programs and Politics in a Provincial Capital 1949-1968. Tweede dr. Cambridge, Harvard University Press.

Vömel, J.H. 1913. ‘Der Hakkadialekt. Lautlehre, Silbenlehre und Betonungslehre’ (diss. Leipzig). T'oung Pao, 14: 597-696. Leiden, E.J. Brill.

Word lists and languages 1978. B.F. Grimes, R.S. Pittman e.a. (red.). 9th ed. California, Wycliffe Bible Translators.