OSO. Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde en Geschiedenis. Jaargang 6

[p. 201]

De historische ontwikkeling van de comparatiefconstructie in het Sranan als ‘post-creolisering’
Jacques Arends

1. Inleiding¹

De comparatiefconstructie² behoort niet bepaald tot de veel bestudeerde onderwerpen in de moderne creolistiek.³ Ook in de discussie over de rol van universalia en substrata bij het ontstaan van creoolse talen (de zogenoemde ‘universals-versus-substrata-controversy’) speelt zij geen belangrijke rol. Zo ontbreekt zij bijvoorbeeld in Bickertons argumentatie voor zijn versie van de universalistische opvatting, de zogeheten ‘language bioprogram hypothesis’ (LBH) (Bickerton, 1981, 1984). Maar ook in het kamp van de tegenstanders, de ‘substratisten’, wordt deze constructie niet veelvuldig in de strijd geworpen. Eén van de belangrijkste representanten van deze richting, Mervyn Alleyne, noemt haar in zijn Comparative Afro-American slechts in het voorbijgaan (1980: 154 v). In Boretzky's minder bekende, maar even belangrijke monografie over de substraat-these (1983: 104-107) wordt er iets meer aandacht aan besteed. Het ligt voor de hand dat beide auteurs, in hun poging substraat(=Westafrikaanse)-invloed in creoolse talen aan te tonen, hun aandacht vooral richten op de variant die het duidelijkst verwant is aan het meest prominente type in de relevante Westafrikaanse talen: de seriële comparatiefconstructie ofwel ‘Exceed-comparatief’ (zie tabel 1).

Is de aandacht voor de comparatief in creoolse talen in het algemeen al niet overweldigend, voor het Sranan is deze constructie zelfs nauwelijks bestudeerd. Ik ken alleen een artikel van Sebba (1982) waarin er wat dieper op ingegaan wordt, maar vanuit een hedendaags, synchroon standpunt. Mijn benadering echter is historisch en het doel is het beschrijven en waar mogelijk verklaren van de ontwikkeling die deze constructie tussen het midden van de achttiende en het midden van de twintigste eeuw heeft ondergaan. Het beginpunt is bepaald door het ontbreken van substantiële documenten in de periode daarvóór, het eindpunt is zo gekozen dat enige afstand wordt bewaard tot de snelle veranderingen en de daarmee gepaard gaande variatie die kernmerkend zijn voor de situatie sinds de dekolonisatie. Om de ontwikkeling in schema te kunnen brengen heb ik de onderzochte periode (vrij willekeurig) in vier segmenten verdeeld: Fase I (1750-1800), Fase II (1800-1850), Fase III (1850-1900) en Fase IV (1900-1950).

De rest van dit artikel is als volgt opgebouwd. Paragraaf 2 gaat over de gegevens waarop het onderzoek is gebaseerd. In paragraaf 3 wordt de comparatief in universeel-typologisch perspectief geplaatst en worden kenmerken besproken van deze constructie in talen die in dit verband van be-

1 Dit artikel is een herziene versie van een voordracht gehouden op de Sixth Biennal Conference of the Society for Caribbean Linguistics, 27 - 30 augustus 1986, University of the West Indies, St. Augustine, Trinidad. Het is geschreven in het kader van een onderzoeksproject dat gefinancierd wordt door de Stichting voor Wetenschappelijk Onderzoek van de Tropen (WOTRO). Ik dank Pieter Seuren (Nijmegen), Renata de Bres, Hein Eersel en Robbie Morroy (Paramaribo) voor het becommentariëren van een eerdere versie van dit artikel; de drie laatstgenoemden waren bovendien zo vriendelijk mij tijdens mijn bezoek aan Suriname in hun kennis van zowel modern als ouder Sranan te laten delen. Zowel het deelnemen aan het congres als het bezoek aan Suriname werd mogelijk gemaakt door de financiële steun van de Nederlandse Organisatie voor Zuiver Wetenschappelijk onderzoek (ZWO). Bovendien dank ik de heer H. Leeuwenberg van het Rijksarchief te Utrecht voor het beschikbaar stellen van het materiaal.

2 Binnen het kader van dit artikel wordt de categorie ‘comparatiefconstructie’ beperkt tot die gevallen waar twee NP's (zelfstandige naamwoorden, of groepen van zelfstandige naamwoorden) op een bepaalde parameter worden vergeleken, zoals in ‘Jan is groter dan Piet’. Ik volg Stassens terminologie (Stassen, 1985: 26) in het benoemen van de parameter (‘groot zijn’) als comparatief predicaat, de vergeleken NP (‘Jan’) als comparee, en de NP die als maatstaf fungeert (‘Piet’) als standaard. Deze beperking houdt in dat zinnen waar moro als kwantor optreedt of waar iets anders dan twee NP's met elkaar wordt vergeleken, niet in het sample zijn opgenomen. Dit betekent niet dat dit soort zinnen minder interessant zijn; comparatieven in beperkte zin zijn echter beter onderling vergelijkbaar en dekken bovendien de gehele scala aan mogelijkheden die zich in het Sranan voordoen.

3 Pas tijdens het schrijven van dit artikel werd ik geattendeerd op de dissertatie van Gilman (1972), die gewijd is aan een onderzoek van de comparatief in Cameroonian Pidgin English. Helaas heb ik deze studie niet meer kunnen raadplegen.

[p. 202]

lang zijn, namelijk Westafrikaanse (met name uit de Kwa- en Bantu-subfamilies van Niger-Congo) en creoolse talen. Paragraaf 4 schetst de historische ontwikkeling van de comparatief in het Sranan. In paragraaf 5 tenslotte probeer ik de geobserveerde ontwikkeling in een ruimer kader te interpreteren in een poging het speciale karakter van syntactische verandering in een creoolse taai aan te tonen. Om deze verandering, die onderdeel is van een ‘groeiproces’ van een jonge, als het ware haar identiteit zoekende taal, te onderscheiden van normale taalverandering, wordt de term ‘postcreolisering’ geïntroduceerd. Tevens probeer ik te laten zien dat er geen scherpe grens loopt tussen de periode van creolisering en postcreolisering, en dat derhalve de opvatting var creolisering als een niet-continu proces dat in één generatie voltooid is (een basisassumptie van Bickertons hypothese), een fictie is. Dit betekent dat factoren die traditioneel worden aangevoerd bij het verklaren van het ontstaan van creoolse talen (zoals universalia en substrata) ook een rol spelen bij de daarop volgende ontwikkeling. Bovendien blijkt uit de ingrijpende veranderingen die plaatsvinden tijdens die ontwikkeling dat de statische opvatting van creoolse talen (met andere woorden dat zij sinds hun ontstaan weinig veranderingen zouden hebben ondergaan) een aperte misvatting is. Deze constatering is des te belangrijker omdat deze opvatting ten grondslag ligt aan vèrgaande uitspraken over de ontstaansfase van deze talen.

2. De gegevens

De geschreven bronnen waaraan de gegevens voor dit artikel zijn ontleend, zijn vrijwel identiek⁴ aan die welke ik in een eerder onderzoek naar syntactische verandering in het Sranan heb gebruikt (Arends, 1986). Om redenen van plaatsruimte verwijs ik de lezer voor een volledige opgave van de bronnen en voor informatie over auteurschap, aard, kwaliteit en linguïstische betrouwbaarheid van deze teksten naar die publikatie. In totaal zijn vijfentwintig teksten onderzocht (het corpus); alle gevallen van de comparatiefconstructie in iedere tekst (of een deel daarvan) werden genoteerd, resulterend in een verzameling (sample) van 224 zinnen. Het aantal ‘echte’ comparatieven (zie noot 2) bedraagt echter slechts 78. Omdat de geringe omvang van dit sample iedere vorm van kwantitatieve analyse uitsluit, zal ik mij tot (zeker niet minder interessante) kwalitatieve opmerkingen beperken bij het bespreken van de geobserveerde veranderingen. Daarbij komen vragen aan de orde als: Welke varianten zijn er in de loop van de tijd geweest? Wat was hun structuur? Hoe en waarom zijn ze veranderd, of verdwenen?

4 De schaarsheid aan comparatieven in het oorspronkelijke corpus heeft me ertoe gedwongen het met twee extra teksten uit te breiden: een ongedateerd kort verhaal van Eddy Bruma, geschreven rond 1950 (Bruma, 1952) en een Hernhutter vertaling van de Handelingen uit 1829 (Den toe boekoe di Lukas skrifi: 6-281).

3. Linguïstische aspecten van de comparatiefconstructie

In deze paragraaf wordt de comparatiefconstructie geschetst vanuit universeel-typologisch, vanuit Westafrikaans en vanuit creools perspectief. Deze invalshoeken zijn uiteraard niet willekeurig gekozen. Het universeel-typologisch aspect is van belang wegens de zware last die door sommige creolisten op universalia wordt gelegd in hun pogingen de opvallende overeenkomsten tussen historische niet-verwante creoles te verklaren. Nu is het bekend dat iemand als Bickerton zich er niet om bekommert de door hem gepostuleerde universalia empirisch te funderen aan de hand van een onafhankelijk element buiten de creoolse talen. Mijns inziens leidt deze werkwijze tot regelrechte

[p. 203]

circulariteit: wat gemeenschappelijk is aan creoles is universeel (en dus onderdeel van het ‘bioprogramma’ voor alle talen, niet alleen voor creoles); en wat universeel is, is creools (in allerlei niet-creoolse talen immers zijn deze zogenaamde universalia helemaal niet aanwezig). Bickerton tracht een uitweg uit deze cirkel te forceren door aan te nemen dat het bioprogramma in niet-creoolse talen door het taalaanbod wordt onderdrukt, maar dat lijkt me een zwaktebod. Een manier om uit deze cirkel te blijven is het invoeren van een onafhankelijk criterium voor het vaststellen van het universele karakter van bepaalde creoolse kenmerken. Zo'n onafhankelijk criterium meen ik te kunnen vinden in de onderzoeksresultaten van een richting binnen de moderne taalkunde die bekend staat als de Universeel-Typologische Grammatica (zie bijvoorbeeld Comrie, 1981). Met name voor de comparatief is een uitstekende studie voorhanden die ons dergelijke criteria aan de hand doet (Stassen, 1985).

Dat de comparatief ook vanuit Westafrikaans standpunt bekeken moet worden, ligt voor de hand wanneer men het relatieve belang van de substraat-factor wil vaststellen. De aandacht voor algemeen-creoolse kenmerken is uiteraard, zoals in eigenlijk ieder onderzoek naar enige creoolse taal, op zijn plaats juist vanwege de inderdaad zeer opvallende overeenkomsten tussen allerlei creoolse talen. Maar binnen het kader van dit artikel worden voorbeelden uit andere creoles dan het Sranan slechts spaarzaam aangehaald, en alleen om te laten zien dat genoemde overeenkomsten ook in de comparatiefconstructie aanwezig zijn.

Om de comparatief in het Sranan in een universeel-typologisch kader te plaatsen werd uitgegaan van de hiervoor genoemde studie van Stassen. Aan dit werk, gebaseerd op materiaal uit honderdtien talen, die representatief zijn voor de talen van de wereld, werden de gegevens ontleend voor de typologie in Tabel 1 (Stassen, 1985: 39-47). In de rest van dit artikel zal voor een universeel-typologische ‘inkadering’ van de comparatief in het Sranan worden uitgegaan van deze classificatie.

Het is de moeite waard hier op te merken dat van de elf Niger-Congotalen in Stassens sample er slechts één niet de Exceed-comparatief als primaire optie heeft. Deze ene taal, het Mandinka, heeft SOV-woordvolgorde; dit geldt niet voor de overige tien, die alle SVO zijn (de woordvolgorde die talen met een Exceed-comparatief bij voorkeur hebben). Tegen deze achtergrond is het geen verrassing dat ook de zes Niger-Congo-talen waarvan ik zelf de comparatief heb onderzocht,⁵ allemaal een variant van dit type als eerste keus vertonen. De Kwa-talen binnen deze groep hebben bij voorkeur een Exceed-1 (Ewe, Twi en Yoruba; Igbo heeft een Exceed-2 en een Exceed-3), terwijl de beide Bantu-talen (KiMbundu en KiKongo) een Exceed-2 prefereren. Deze verschillende voorkeuren binen de Exceed-categorie liggen voor de hand, omdat de genoemde Kwa-talen wel, maar de Bantu-talen niet serialiserend zijn. De drie Exceed-typen worden geïllustreerd door de zinnen (1)-(3):

Exceed-1 (Ewe)
(1) so lolo wu tedzi (Westermann, 1907: 101)⁶
paard groot overtreffen ezel
‘een paard is groter dan een ezel’
Exceed-2 (KiMbundu)
(2) iu uatundu una mu kuuaba (Chatelain, 1888-89: 114)
dit overtreffen dat in schoonheid
‘dit is mooier dan dat’

5 De Afrikaanse talen die ik op mogelijke substraatinvloed heb gecontroleerd, zijn: Ewe, Igbo, Twi en Yoruba uit de Kwa-subgroep, en KiKongo en KiMbundu uit de Bantu-subgroep (beide subgroepen behoren tot de familie van Niger-Congotalen). Voor historische en linguïstische argumenten voor de selectie van juist deze talen, zie Arends, 1986.

6 Voorbeeldzinnen worden gevolgd door een aanduiding die bestaat uit de naam van de auteur en/of verkorte titel, jaar van eerste publikatie (in het geval van manuscripten: (vermoedelijk) jaar van schrijven), en paginanummer; dit laatste verwijst naar de bron waarin de tekst werd geraadpleegd (meestal niet het origineel). Iedere zin wordt gevolgd door een glossenvertaling en een vertaling in standaard Nederlands.

[p. 204]

Tabel 1. Typologie van de comparatiefconstructie

Type comparatief	Woordvolgorde (voorkeur)	Structuur^* (X is groter dan Y)
Separatief	SOV^**	X groot vanaf Y
Allatief	VSO/VOS	X groot naar/voor Y
Locatief	SOV/VSO	X groot op/bij Y
‘Exceed’:^*** Exceed-1 (serieel) Exceed-2 Exceed-3	SVO SVO SVO	X groot overtreffen Y X overtreffen Y (in) grootheid X groot overtreffend Y^****
Conjunctie Partikel	geen voorkeur geen voorkeur	X groot, Y klein; X groot, Y niet groot X groter dan/als/of/noch/maar Y
Gemengd	geen voorkeur	verschillende mogelijkheden

Exceed-3 (Igbo)
(3) o no ala oma kara ibe ya (Turner, 1949: 215)
het is in goede aarde overtreffend de ander
‘het is in betere aarde dan de andere’

Behalve over de genoemde primaire typen beschikken sommige van deze talen over een secundaire comparatief. Zo heeft het Twi een secundaire Exceed-2 en het Ewe een allatieve én een gemengde comparatief. Deze allatief is weliswaar in de vorm van een seriële constructie gegoten, maar deze is duidelijk niet van het Exceed-type: de serialisatie (met behulp van ‘geven’) dient hier om de datief (‘voor’) uit te drukken. Deze constructie is semantisch beperkt tot het vergelijken van twee objecten in leeftijd of rang, en wordt geïllustreerd in zin (4):

* In de gegeven varianten in de kolom ‘structuur’, zijn woordvolgorde en aan-c.q. afwezigheid van een koppelwerkwoord buiten beschouwing gelaten.

** S=subject (onderwerp), O=object, V=werkwoord.

*** De benaming ‘Exceed’ is hier onvertaald gelaten en verwijst uiteraard naar het in dit type gebruikte werkwoord, dat in het Engels meestal met ‘to exceed’ of ‘to surpass’ weergegeven wordt.

**** In plaats van een deelwoord kan hier ook een andere vorm van het werkwoord voorkomen (bijv. een van een werkwoord afgeleid zelfstandig naamwoord).

[p. 205]

Allatief (Ewe)
(4) Kwasi enye hoho na-m (Westermann, 1907: 102)
Kwasi is oude geven-mij (Kwasi is oud voor mij)

De gemengde variant in het Ewe is een combinatie van een Exceed-1 en een Conjunctie-comparatief, waarbij de standaard-NP in het eerste conjunct (en dus vóór de ‘vergeleken NP’) genoemd wordt, wat uit universeel oogpunt tot de gemarkeerde volgorde ‘standaard-NP - vergeleken NP’ leidt:

Gemengd (Exceed-1 + Conjunctie)
(5) tagbatsu le sue, adede gale sue wu (Westermann, 1907: 102)
vlieg is klein, mier is klein overtreffen (=kleiner)
‘een mier is kleiner dan een vlieg’

De rest van deze paragraaf is gewijd aan een bespreking en illustratie van de rijkdom aan comparatiefconstructies in het Sranan, zonder daarbij nog historische ontwikkelingen in de beschouwing te betrekken (dat gebeurt in de volgende paragraaf). Het gaat er hier slechts om de variatie aan mogelijkheden vroeger en nu te laten zien, waarbij overigens wel ter vergelijking hier en daar gegevens uit andere creoolse talen worden gebruikt. Voor deze laatste is de eerst aangewezen bron Boretzky's eerder genoemd werk, dat gegevens bevat over de comparatief in creoolse talen van alle Westeuropese lexicale bases (met name Principense, Sranan, Haïtiaans, Negerhollands, Papiamentu en Krio). Voor de Franse creoles is er daarnaast nog het eerdere werk van Goodman (Goodman, 1964: 90-92), dat veel nuttige informatie verschaft.

De gegevens over het Sranan zijn afkomstig uit de eerder genoemde historische bronnen, uit linguïstische literatuur en van moedertaalsprekers. Wanneer men ook het moderne, post-koloniale Sranan in de beschouwing betrekt, zijn voor de gehele (gedocumenteerde!) geschiedenis van deze taal de volgende varianten waargenomen:

-	de Allatieve Comparatief;
-	de Exceed-1- en de Exceed-2-comparatief;
-	de Conjunctiecomparatief;
-	de Partikelcomparatief (in twee varianten: partikel leki of na);
-	de Gemengde Comparatief.

Met uitzondering van de Exceed-2, die bij mijn weten voor geen enkele andere creole is gedocumenteerd, is het Sranan in het vertonen van deze verschillende varianten afzonderlijk niet bijzonder; wèl is dat het geval voor de vijf varianten gezamenlijk, omdat in geen enkele andere creoolse taal, voor zover ik kan nagaan, deze vijf synchroon of diagroon voorkomen (noch enige andere combinatie van deze omvang). Op de vraag hoe deze verscheidenheid te interpreteren en op mogelijke consequenties voor het concept van creolisering wordt ingegaan in paragraaf 5. Hieronder worden de verschillende varianten geïllustreerd en besproken.

De Allatieve Comparatief. Dit type is in het Sranan slechts één maal aangetroffen⁷ en wel in een zin die hetzelfde semantische domein betreft (vergelijking van leeftijd) waartoe dit type ook in het Ewe (zie zin (4)) beperkt is:

Allatief (Sranan)
(6) a grandi va mi (Schumann, 1783: 113)
hij oud voor mij
‘hij is ouder dan ik’

Deze zelfde constructie wordt ook aangetroffen in het achttiende-eeuwse Sa-

7 Renata de Bies wijst me op het voorkomen van een comparatiefconstructie in hedendaags Sranan die veel wegheeft van de Allatieve comparatief en bovendien dezelfde semantische beperkingen kent. Een verschil is dat deze constructie (als in: a gi mi fo yari, lett.: ‘hij geeft mij vier jaar’, d.w.z. ‘hij is vier jaar ouder dan ik’) altijd een bepaling van kwantiteit bevat (in dit geval fo yari), die het leeftijdsverschil aangeeft.

[p. 206]

ramaccaans en in het hedendaagse Krio:
(Sranan)

Allatief (Saramaccaans)
(7) ju grandi vo mi (Schuchardt, 1914: 67)
jij oud voor mij
‘jij bent ouder dan ik’

Allatief (Krio)
(8) a big fo yu (Hancock, 1987)
hij oud voor jou
‘hij is ouder dan jij’

De Exceed-1- en Exceed-2-comparatief. De Exceed-1-constructie wordt gevormd door middel van een serialisatie waarin het ‘exceed-werkwoord’ in serie staat met het comparatieve predicaat. Het Exceed-2-type bevat weliswaar eveneens een ‘exceed-werkwoord’, maar ditmaal niet in een seriële constructie; het comparatieve predicaat wordt uitgedrukt door een zelfstandig naamwoord of een werkwoord dat de functie van een zelfstandig naamwoord heeft. De txceed-1-comparatief wordt door veel linguïsten als dè creoolse comparatief gezien, natuurlijk wegens de ‘Kwa-connectie’ (bijvoorbeeld Hall, 1966: 82), en komt dan ook niet alleen in het Sranan maar ook in veel andere creoles voor. Dat is echter niet het geval met de Exceed-2, die ik in nog geen enkele andere creoolse taal heb aangetroffen.

Exceed-1 (Sranan)
(9) lei hati moro soro (Herskovits en Herskovits, 1936: 168)
leugen kwetst overtreffen wond
‘een leugen doet meer pijn dan een wond’

Exceed-2 (Sranan)
(10) a moro mi na koni (Donicie, 1959: 43)
hij overtreft mij in slimheid
‘hij is slimmer dan ik’

De Conjunctiecomparatief. Deze constructie komt weliswaar niet in de door mij onderzochte teksten voor, maar wordt wel in het hedendaagse taalgebruik aangetroffen (persoonlijke mededeling van Hein Eersel). Bovendien vormt zij geen zuiver type in zoverre, dat de herhaling van het predicaat in het tweede conjunct (als men daar al van spreken kan) ontbreekt en bovendien de ontkenning op een gemarkeerde plaats staat (namelijk vóór het onderwerp van ‘het tweede conjunct’). Het is natuurlijk ook goed mogelijk dat beide verschijnselen met elkaar samenhangen. De gedachte dat deze comparatief niet samenhangt met de na-variant van de Partikelcomparatief wordt nog versterkt door het gegeven dat de Conjunctiecomparatief semantisch beperkt is tot niet-menselijke standaard-NP's (meestal dieren), waarbij de ‘vergeleken NP’ meestal wèl een menselijk wezen aanduidt. Deze restricties gelden niet voor de na-Partikelcomparatief.

Conjunctie(Sranan)
(11) a law no krabu (Hein Eersel, persoonlijke mededeling)
hij gek niet krab
‘hij is gekker dan een krab’

Dit type komt ook in andere creoles voor (getuige (12)), maar schijnt daar in tegenstelling tot het Sranan niet (meer) produktief te zijn.

[p. 207]

Conjunctie (Jamaican)
(12) it dirty no shit (Mervyn Alleyne, persoonlijke mededeling)
het smerig niet stront
‘het is smeriger dan stront’

De Partikelcomparatief. Het Sranan kent historisch twee comparatiefpartikels, leki en na, waarvan het laatste niet meer wordt gebruikt. Hoewel dit type comparatief in veel andere creoles voorkomt (het behoort samen met de Exceed-1 zelfs tot de meest frequente types), is het Sranan tamelijk uitzonderlijk in de keuze van de gebruikte partikels. Voor zover ik heb kunnen nagaan is er geen enkele andere anglofone creoolse taal (d.w.z. een creoolse taal met een aan het Engels ontleende woordenschat) die als comparatiefpartikel een reflex van het Engelse like gebruikt;⁸ de meeste gebruiken een afgeleide vorm van het Engelse than (Hancock, 1987). Na als partikel komt wel in enkele andere creoles voor, namelijk in negentiende-eeuws Jamaican⁹ enin hedendaags Gullah.

In de leki-variant kan de comparatief-markeerder moro vóór of ná het predicaat komen. Bij voorgeplaatst moro is in ouder Sranan het werkwooord de vrijwel verplicht aanwezig, in modern Sranan is het echter bijna altijd afwezig. Deze ontwikkeling wordt in de volgende paragraaf besproken en daarom hier niet geïllustreerd.

Partikel (leki) (Sranan)
(13) futu moro hessi lekki boto (Schumann, 1783: 107)
voet meer vlug dan boot
‘lopen gaat sneller dan varen’

Partikel (na) (Sranan)
(14) ju langa morro na mi (Schumann, 1783: 172)
jij groot meer dan ik
‘jij bent groter dan ik’

Partikel (na) (Gullah)
(15) i big mo na une (Turner, 1949: 215)
hij groot meer dan jullie
‘hij is groter dan jullie’

De Gemengde Comparatief. Het gemengde type is een combinatie van de Exceed-1- en de Partikelcomparatief: het bevat zowel het adverbiale moro (‘meer’) vóór, als het seriële, verbale Exceed-woord moro¹⁰ (‘overtreffen’) ná het comparatieve predicaat.¹¹ Vergelijk (16);

Gemengd (Sranan)
(16) M'ma, fu san ede den bakra moro tranga moro wi? (Bruma, 1952: 174)
Mama, voor welke reden de blanke meer sterk overtreffen ons?
‘Mama, waarom zijn de blanken sterker dan wij?’

Deze gemengde constructie, die in het Sranan overigens pas is aangetroffen na 1900, komt in de francofone Caraïbische creoles, waar werkwoord en bijwoord niet (zoals in het Sranan) dezelfde vorm hebben, veel vaker voor. Vergelijk bijvoorbeeld zin (17):

Gemengd (Dominica Creools)
(17) Yo pli move pase nu (Boretzky, 1983: 105)
zij meer slecht overtreffen ons
‘zij zijn slechter dan wij’

8 De vraag is natuurlijk waarom het Sranan wel en andere creoles niet het Engelse like als model hebben gekozen voor hun comparatiefpartikel. Een mogelijkheid is natuurlijk dat deze talen in een eerdere fase wel een vorm van like hebben gekend, maar deze tijdens decreolisering hebben vervangen door een variant van than. Het gebruik van leki als comparatiefpartikel in het Sranan is waarschijnlijk gerelateerd aan dat van kuma (Port. como = ‘zoals’) in dezelfde functie in het Saramaccaans, dat ook, net als leki, het partikel is waarmee zowel gelijkheid als ongelijkheid uitgedrukt kan worden. Bovendien geeft reeds het woordenboek van Schumann alleki als variant voor kuma (Schuchardt, 1914: 80). Overigens is het identificeren van het ongelijkheidspartikel met het gelijkheidspartikel geenszins uniek: ook het Duits en (gesproken) Nederlands doen dit (als). Terzijde: als ook het Papiamento comparatiefpartikel ku teruggaat op Portugees como (en niet que), dan is daarmee waarschijnlijk ook het probleem opgelost, gesignaleerd door Muysken (1977: 88), dat dit partikel, indien gevolgd door een pronomen, een nasaal te zien geeft, zoals in: mi ta mas grandi kuné: ‘ik ben groter dan hij is’.

9 De laatste attestatie is van 1895 (Cassidy en Le Page, 1980: 314).

10 Dat moro behalve bijwoord ook werkwoord is, blijkt uit zinnen als: hangri morro mi: ‘honger overweldigt me, ik ga dood van de honger’ (Schumann, 1783: 194).

11 Sebba (1982: 1) citeert voorbeelden van nog een tweede gemengde comparatief, zoals: Kofi moro bigi moro leki Kwaku: ‘Kofi is groter meer dan Kwaku, Kofi is groter dan Kwaku’. Ook het Saramaccaans kent deze tweevoudig redundante constructie. In mijn Sranan-corpus komt zij echter niet voor.

[p. 208]

Dergelijke constructies kan men in principe op twee manieren analyseren: ofwel als Exceed-1-constructie met redundante comparatief-markering van het predicaat, ofwel als Partikelcomparatief met gerelexificeerd comparatiefoartikel. De tweede mogelijkheid ligt minder voor de hand, omdat we dan ook een variant als tranga moro moro (naar analogie van tranga moro leki) zouden verwachten, welke zich echter niet voordoet.

4. Historische ontwikkeling

De historische ontwikkeling van de comparatiefconstructie in het Sranan wordt weergegeven in Tabel 2 (zie onder).

Tabel 2. Historische ontwikkeling van de comparatiefconstructie in het Sranan^*

	Periode
Type comparatief	1750-1800 (Fase I)	1800-1850 (Fase II)	1850-1900 (Fase III)	1900-1950 (Fase IV)	na 1950
Allatief	+	-	-	-	-
Exceed: Exceed-1	+	+	+	+	+
Exceed-2	-	-	-	-	+
Conjunctie	-	-	-	-	+
Partikel: leki	+	+	+	+	+
na	+	+^**	+	-	-
Gemengd	-	-	-	+	+

De rest van deze paragraaf is gewijd aan een bespreking van deze tabel, met name wat betreft de volgende elementen daaruit:

-	het verdwijnen van de Allatieve Comparatief en de Partikelcomparatief met na;
-	de veranderingen in de Exceed-1-comparatief en de Partikelcomparatief met leki;
-	de introductie van de Exceed-2-comparatief, de Conjunctiecomparatief en de Gemengde Comparatief in deze eeuw.

Alvorens deze afzonderlijke elementen uit de tabel te bespreken is het zin-

* De tekens + en - betekenen: wel/niet aangetroffen in de gebruikte bronnen.

** De na-comparatief komt in mijn bronnen in deze periode niet voor; we mogen echter veilig aannemen dat zij buiten mijn bronnen wel is voorgekomen gezien het voorkomen in beide aangrenzende periodes.

[p. 209]

vol, vooruitlopend op de volgende paragraaf, hier het meest opvallende algemene kenmerk aan de orde te stellen, namelijk de grote variatie aan comparatiefconstructies gedurende de gehele gedocumenteerde geschiedenis van het Sranan. Er is in de tabel geen periode met minder dan drie opties (al zijn in sommige gevallen twee daarvan varianten van één hoofdtype). De periode na 1950 spant wat dit betreft de kroon met vijf varianten, die tot vier hoofdtypen terug te brengen zijn. Maar ook Fase I mag er zijn met vier varianten onder drie hoofdtypen. Vanuit universeel-typologisch gezichtspunt is dit zeer opvallend: in Stassens sample van honderdtien talen zijn er vierendertig met meer dan één optie, en slechts enkele met meer dan één secundaire variant (Stassen, 1985: 168). Met andere woorden: vergeleken met de andere talen van de wereld heeft het Sranan een grote rijkdom aan comparatieven. En ook al begint de vroegste gedocumenteerde periode rond 1750 (m.a.w. ongeveer driekwart eeuw na creolisering), het is duidelijk dat een dergelijke variatie (nog afgezien van de veranderingen binnen het comparatieve systeem) niet te rijmen valt met enige sterke versie van de bioprogramma-hypothese. Immers, als dat bioprogramma tijdens creolisering een of ander comparatieftype aan het Sranan heeft opgelegd, juist omdat dat type ‘biologisch’ het meest in aanmerking kwam, waarom zou dan datzelfde Sranan binnen enkele generaties zich al zozeer aan het dictaat van dat programma onttrekken dat het een ware proliferatie van typen te zien geeft, die per definitie biologisch veel minder voor de hand liggen? Op dit probleem wordt in de volgende paragraaf dieper ingegaan. Hieronder volgt nu een bespreking van de genoemde elementen uit tabel 2.

Het verdwijnen van de Allatieve Comparatief na 1800 kan waarschijnlijk het best in verband worden gebracht met de aanwezigheid tout court van dit type in het Sranan. Het feit dat deze comparatief in het Sranan tot hetzelfde semantische domein beperkt was als in het Ewe, en dat haar aanwezigheid in beide talen typologisch gemarkeerd is (het type komt bij voorkeur voor in talen waarin het werkwoord voorin de zin staat; in Sranan en Ewe is dat niet zo - beide zijn SVO), doet vermoeden dat het het culturele belang van dit conceptuele domein is dat tot de introductie van dit type heeft geleid. Wat betreft het Sranan zou dan dezelfde factor in omgekeerde richting (het afnemen van dit belang ten gevolge van de-Afrikanisering) verantwoordelijk gesteld kunnen worden voor het verdwijnen ervan.

De bespreking van het verdwijnen van de na-comparatief na 1856 zal voorafgegaan moeten worden door een beantwoording van de vraag wat na eigenlijk voor element is. Naast de afleiding uit het Engelse nor die hier wordt voorgestaan en hieronder beargumenteerd, is er in principe tenminste nog één andere mogelijkheid, namelijk dit na op te vatten als het algemene in alle creoolse talen voorkomend voorzetsel na.¹² In dat geval zou het niet gaan om een Partikel- maar om een Locatreve Comparatief. Hiertegen pleiten echter de typologische gemarkeerdheid (de Locatieve Comparatief heeft een voorkeur voor SOV/VSO-talen) alsook de aanwezigheid van een comparatiefmarkeerder (moro) in deze constructie (immers taaltypologisch voornamelijk beperkt tot de Partikelcomparatief). Veel aannemelijker is de opvatting dat dit na is afgeleid van het Engelse nor, dat volgens de Oxford English Dictionary tot het einde van de negentiende eeuw in comparatiefconstructies werd gebruikt en volgens Joly (1967: 17) zelfs tot op heden in gebruik is in hedendaagse dialecten. Een voorbeeld hiervan wordt gegeven in zin (18):

(Amerikaans dialect)
(18) he's richer nor you'll ever be (Stassen, 1985: 63)
hij is rijker noch jij zult ooit zijn
‘hij is rijker dan jij ooit zult zijn’

12 Andere, theoretische mogelijkheden zijn nog de afleiding uit het allatieve na in het Ewe (vergelijk zin (4)) en afleiding uit het Engelse than. De eerste mogelijkheid is zeer onwaarschijnlijk wegens het beperkte semantische domein en wegens het feit dat in de Sranan-allatief dit na juist niet is overgenomen. De (on)waarschijnlijkheid van de tweede mogelijkheid kan ik, wegens onvoldoende kennis van de fonologische aspecten, niet beoordelen.

[p. 210]

Deze etymologie wordt versterkt door het gegeven dat in het Engels dit nor historisch de vorm na had, volgens de English Dictionary van Wright (1903: 297) in sommige dialecten zelfs tot in het begin van de twintigste eeuw. Deze laatste toevoeging is niet zonder belang, omdat dit dialectgebruik een mogelijke verklaring biedt voor de introductie van na in het Sranan, namelijk via dialect sprekende contractarbeiders, die tijdens de Britse heerschappij veelvuldig aanwezig waren (Rens, 1953: 76v). Deze Engelse etymologie wordt bovendien versterkt door het feit dat het verwante, maar veel minder door het Engels beïnvloede Saramaccaans dit na niet kent als comparatiefpartikel. Het verdwijnen van de na-comparatief in de loop van de negentiende eeuw zou verklaard kunnen worden uit het feit dat deze constructie niet meer doorzichtig was, aangezien na in het Sranan verder alleen in geheel andere functies voorkwam (copula, determinator, prepositie). Het feit dat na als comparatiefpartikel nog wel voorkomt in enkele andere creoles (Gullah, Jamaican) met een Engelse woordenschat wijst erop dat de terugtrekking van het Engels uit Suriname in de zeventiende eeuw hierin wellicht een rol gespeeld heeft. Ook de eerder genoemde zware functionele belasting van na in het Sranan (zie ook Arends, 1986) is een mogelijke factor. Het naast elkaar bestaan van de leki- en de na-comparatief tussen het midden van de zeventiende en het midden van de achttiende eeuw is een indicatie dat de tweede simpelweg door de eerste vervangen is.

Beide comparatief-typen die gedurende de gehele gedocumenteerde periode aanwezig zijn (Exceed-1- en Partikelcomparatief met leki), hebben in de loop van die periode veranderingen ondergaan. Wat betreft het eerstgenoemde type is die verandering zeer marginaal: waar we als Exceed-werkwoord steeds moro aantreffen, wordt één maal, aan het begin van deze eeuw pasa gevonden:

(Sranan)
a langa pasa 40 voet (Makzien 1902: 14)
het lang voorbijgaan 40 voet
‘het is langer dan 40 voet’

In de hedendaagse taal schijnt de variant met pasa echter vrij normaal te zijn (Sebba, 1982: 1). In het Saramaccaans (zowel van de achttiende eeuw als van de twintigste eeuw) (Schuchardt, 1914: 82; De Groot, n.d.: 77) en in het moderne Ndjuka (Huttar, 1981: 318) wordt de functie van Exceed-werkwoord nog steeds door (een variant van) moro vervuld, terwijl (een variant van) pasa gebruikt wordt in excessieve (‘te’) en absolutieve (‘zeer’) contexten en in comparatieven zonder standaard-NP. Dat deze laatstgenoemde functies ook in het Sranan door pasa worden vervuld blijkt uit het volgende citaat van Trefossa:

(Sranan)
(19) -Eifeltoren (sic!) hey pasa (Voorhoeve en Lichtveld, 1975: 204)
Eiffeltoren hoog voorbijgaan
‘de Eiffeltoren is erg hoog (of: hoger)’

In dit verband is het interessant op te merken dat ook in het Yoruba in de gewone comparatief en in de excessief twee verschillende Exceed-werkwoorden gebruikt worden. Het is natuurlijk mogelijk dat pasa eerder in de genoemde functies in de Surinaamse creoles is geïntroduceerd (vanuit Portugees passar) en dat in een latere fase moro aan het Engels is ontleend om de echte comparatief uit te drukken.

De verandering in de leki-comparatief bestaat hierin dat bij vooropgeplaatst moro (moro kon en kan zowel voor als achter het predicaat staan) de

[p. 211]

copula de van vrijwel verplicht aanwezig vrijwel verplicht afwezig geworden is. Deze ontwikkeling wordt geïllustreerd in de zinnen (20) en (21):

(Sranan)
(20) mie dee morre zatte likki tare drinki hosse (Van Dyk, ca. 1770: 46)
ik ben meer goedkoop (zatte =shatu ‘kort’?) dan andere drinkhuizen
‘ik ben goedkoper dan andere herbergen’

(21) yu hanu moro hebi leki di fo mi (Herskovits en Herskovits, 1936: 188)
jouw hand meer zwaar dan die van mij
‘jouw hand is sterker dan de mijne’

Normaliter treedt ook in modern Sranan de copula de op tussen onderwerp en naamwoordelijk deel van het gezegde, wanneer deze twee niet direct op elkaar volgen. Het feit dat moro zich aan deze regel is gaan onttrekken zou als volgt verklaard kunnen worden. Vanaf de vroegst gedocumenteerde periode wisselt de positie van moro ten opzichte van het predicaat, wellicht tengevolge van het feit dat moro zowel de functie van het in het Engels voorop geplaatste more als het achter gevoegde -er-suffix vervult. Ook kan interferentie met de Exceed-comparatief, die immers achter het comparatieve predicaat een (werkwoordelijk) moro bevat, niet uitgesloten worden. Aangezien nu bij achter geplaatst moro de ‘de-insertieregel’ niet geldt (subject en predicaat volgen immers direct op elkaar) is moro, naar analogie van het Engelse -er-suffix, misschien langzaam als deel van het predicaat beschouwd gaan worden en is generalisatie hiervan naar voorop geplaatst moro een mogelijke verklaring voor verandering. Met andere woorden, het voorop geplaatste moro wordt niet langer als een afzonderlijk, tussen subject en predicaat interveniërend morfeem ervaren, maar wordt gegrammaticaliseerd tot een van het predicaat deel uitmakend affix, waardoor de niet meer verplicht aanwezig is.

De term ‘introductie’ voor het rond of na 1950 in mijn corpus voor het eerst verschijnen van de Exceed-2-, de Conjunctie- en de Gemengde Comparatief is in zoverre verkeerd, dat allerminst vaststaat dat deze drie typen ook pas toen werden geïntroduceerd. Met name voor de in (10) geïllustreerde Exceed-2-comparatief is een veel oudere oorsprong denkbaar, aangezien dit type ook in beide door mij op comparatieven onderzochte Bantutalen voorkomt. De veronderstelling dat deze comparatief in een eerder stadium via substraatinvloed in het Sranan is terechtgekomen en simpelweg door toeval niet in mijn corpus voorkomt, lijkt mij dan ook gerechtvaardigd. Het optreden van de Conjunctiecomparatief in de moderne spreektaal en de afwezigheid ervan in mijn corpus valt moeilijker te verklaren. Het idiomatische, ‘colloquial’ karakter verklaart misschien het ontbreken in schriftelijke bronnen, maar het voorkomen van dit type in het Sranan blijft toch een klein raadsel. Wel zijn er twee factoren aan te wijzen die de Conjunctiecomparatief tot een uitgelezen kandidaat maken voor een creoolse taal: de semantische transparantie (zie noot 13) van de constructie en de typologische neutraliteit ten opzichte van basis-woordvolgorde. De gemengde comparatief tenslotte lijkt een klassiek voorbeeld te vormen van wat in de culturele antropologie ‘syncretisme’ genoemd wordt: het combineren van twee elementen van verschillende oorsprong (het Westafrikaanse Exceed-werkwoord en het Europese bijwoord, beide gelexicaliseerd als moro) tot een nieuw, duidelijk afwijkend geheel. Daarmee is deze constructie nog niet taalkundig verklaard en het is de vraag in hoeverre dergelijke gemengde typen zich überhaupt

[p. 212]

voor een taal-specifieke verklaring lenen (voor een poging dergelijke gemengde typen in een universalistisch, en niet tot de comparatief beperkt kader te verklaren zie Stassen, 1985: 236 v).

5. Conclusies

Zoals in de inleiding al kort werd uiteengezet, doen in de moderne creolistiek bij het interpreteren van allerlei verschijnselen in creoolse talen twee typen verklaringen opgeld, die men grofweg zou kunnen betitelen als de substraat-hypothese en de bioprogramma-hypothese. Afgezien van de vraag of het juist is beide hypotheses te beschouwen als elkaar uitsluitend, valt deze dichotomie op nog een ander punt te kritiseren, namelijk dat van (potentiële) onvolledigheid. Wanneer beide hypotheses tot hun belangrijkste kenmerk werden teruggebracht, zijn ze als volgt te karakteriseren. Bij het aanvoeren van substraat-factoren doet men een beroep op de mogelijkheid van transmissie van taal, op het opnemen in een taal van een element (kenmerk, regel) van buiten die taal, met andere woorden de substraat-factor is een externe factor (in de zin van: gelegen buiten de taal in kwestie). De bioprogrammatische verklaring beroept zich op de mogelijkheid van creatie van taal, de vormgeving van een grammatica door het aangeboren, universele menselijk taalvermogen, zonder dat daar een andere taal aan te pas komt, m.a.w. de bioprogrammatische factor is intern (in de zin van: onafhankelijk van enige taal). De vraag is nu of het gerechtvaardigd is dat beide hypotheses exclusiviteit zouden opeisen als dè externe, resp. interne factor. Het antwoord op de vraag is ontkennend. Beide factoren kunnen immers met andere aangevuld worden. Zo kan men bij interne factoren bijvoorbeeld denken aan semantische transparantie,¹³ (Greenbergiaanse) taaluniversalia¹⁴ en, in een transgenerationeel model van creolisering, ook aan factoren van taal-interne ontwikkeling. Een belangrijke externe factor wordt gevormd door de relevante extra-linguïstische, met name demografische en historische variabelen, zoals bevolkingsopbouw, mortaliteit, nataliteit e.d. Het gaat mijns inziens niet aan dergelijke, potentieel belangrijke elementen van de discussie uit te sluiten.

In dit verband is het van belang een basisassumptie van de moderne creolistiek, en niet alleen van de Bickertoniaanse ‘school’, in herinnering te roepen, namelijk de (meestal impliciete) aanname dat creoolse talen van nu een betrouwbaar beeld geven van diezelfde talen in de tijd van hun ontstaan. Deze aanname is, voorzover zij het Sranan betreft, onjuist. Dat blijkt niet alleen uit de veranderingen in het comparatief-systeem, maar ook uit de nogal dramatische ontwikkeling van het copula-systeem, zoals beschreven in een eerder artikel (Arends, 1986). Deze aanname is voor een deel te verklaren uit het vrijwel geheel ontbreken van historische studies van creoolse talen, maar moet toch voor een ander deel worden toegeschreven aan ‘wishful thinking’. Men wil dat de huidige staat de ontstaansfase weerspiegelt om zo direct naar het werkelijk interessante probleem, dat van het ontstaan, te kunnen overgaan, zonder zich te hoeven verliezen in het minder spectaculaire, hoofdzakelijk beschrijvende, historische werk.

De hierboven genoemde syntactische ontwikkelingen in het Sranan tonen niet alleen aan dat de moderne variant zeker niet gelijk gesteld mag worden aan die van twee of drie eeuwen geleden, maar ook dat creolisering niet een duidelijk afgebakend proces is dat in één generatie zijn beslag krijgt, maar een geleidelijk gebeuren, dat zich over verschillende generaties uitstrekt. Hiermee in overeenstemming is het gegeven dat alle geobserveerde verschijnselen en veranderingen binnen het comparatiefsysteem in het Sranan met andere dan bioprogrammatische factoren verklaard kunnen worden.

13 Het concept ‘semantische, transparantie’, zoals: gebruikt in dit artikel, is ontleend aan een artikel van Seuren en Wekker (1986), die dit begrip als volgt operationaliseren: ‘(...) a maximization of ST (semantic transparency, JA) involves three strategies for grammars: (1) maximal uniformity of treatment of semantic categories, (2) minimal reliance on rules or rule types that are highly language-particular, and (3) minimal processing. Or to put it briefly, uniformity, universality, and simplicity’.

14 Het begrip ‘taaluniversalia’ wordt hier verstaan zoals in de tak van taalwetenschap die bekend is onder de naam Typologisch-Universele Grammatica en die is voortgekomen uit het pionierswerk van Joseph Greenberg. Een universale is in deze opvatting een linguïstische eigenschap die (bijna) alle talen hebben (zie bijvoorbeeld Comrie, 1981: 17 v). Om een voorbeeld van een implicatieve universale te geven die blijkt uit tabel 1: Als een taal een Exceed-comparatlef heeft, dan is de woordvolgorde SVO (Stassen, 1985: 42).

[p. 213]

Eigenlijk vraagt alleen het voorkomen van de Conjunctiecomparatief om een andere dan een externe verklaring, en een verklaring in termen van semantische transparantie (de constructie is minimaal gegrammaticaliseerd en daardoor conceptueel volkomen doorzichtig) of universalia (de constructie is niet verbonden met een bepaalde woordvolgorde) ligt dan ook voor de hand.

Het heeft er alle schijn van dat het proces van creolisering aan herziening toe is, vandaar dat hier de term ‘postcreolisering’ wordt geïntroduceerd. Als we de geaccepteerde term ‘creolisering’ in aangepaste vorm handhaven (als initiële creolisering), dan lijkt het zinvol om voor de typisch creoolse - want ingrijpende en snelle- veranderingen daarna een andere term te reserveren. Deze term is dus niet bedoeld als vervanging van de term creolisering, maar als nuancering daarvan. Aanvaarding van de nieuwe term (en de daarachter liggende gedachte) betekent wel, dat het begrip ‘creolisering’ een gedeeltelijk andere inhoud krijgt, namelijk van onvolledige, ‘eerstegeneratie-creolisering’. De term ‘post-creolisering’ is bedoeld om aan te geven dat het creoliseringsproces na die eerste generatie nog niet voltooid is, maar zich over een aantal generaties voltrekt.

Een dergelijke opvatting van creolisering heeft uiteraard consequenties voor de theorievorming over creoolse talen. Het lijkt onontkoombaar dat in dit model, waar gedurende generaties het merendeel van de sprekers niet ‘native’ was (want niet in Suriname geboren), de transmissiefactor een belangrijke plaats toegekend moet worden. Voor een bioprogramma lijkt in deze opvatting echter nauwelijks een rol weggelegd; waar universele factoren hebben meegespeeld, zullen deze eerder op het terrein van (ongestuurde) tweede-taal-verwerving gezocht moeten worden.

[p. 215]

Literatuur

Alleyne, M.C. 1980. Comparative Afro-American. Ann Arbor, Karoma Press.

Arends, J. 1986. ‘Genesis and development of the equative copula in Sranan’, in P.C. Muysken en N.S. Smith (red.) Substrata versus Universals in Creole Genesis. Amsterdam, John Benjamins.

Ashiwaju, M. 1968. Lehrbuch der Yoruba-Sprache. Leipzig, Verlag Enzyclopädie.

Balmer, W. en F. Grant 1929. A Grammar of the Fante-Akan Language. London, Atlantis Press.

Bickerton, D. 1981. Roots of Language. Ann Arbor, Karoma Press.

Bickerton, D. 1984. ‘The Language Bioprogram Hypothesis’. The Behavioral and Brain Sciences, 7: 173-188; 212-222.

[p. 216]

Boretzky, N. 1983. Kreolsprachen, Substrate und Sprachwandel. Wiesbaden, Harrassowitz.

Bruma, E. 1952. ‘Basya Pataka’. De Tsjerne. (Heruitg.: Voorhoeve en Lichtveld, 1975: 168-181.)

Cassidy, F.G. en R.B. Lepage (red.) 1980. Dictionary of Jamaican English. Cambridge, Cambridge University Press.

Chatelain, H. 1888-89. Grammatica elementar do KiMbundu ou Lingua de Angola. Geneva, Charles Schuchardt.

Christaller, J.G. 1875. A Grammar of the Asante and Fante Language Called Tshi. Basel, Evangelical Missionary Society.

Comrie, B. 1981. Language Universals and Linguistic Typology. Oxford, Blackwell.

Den toe boekoe di Lukas skrifi 1966. Haarlem/Paramaribo, Bijbel-genootschap in Nederland en Suriname.

Donicie, A. 1959. De Creolentaal van Suriname. Spraakkunst. Paramaribo, Radhakishun & Co.

Donicie, A. en J. Voorhoeve 1963. De Saramakaanse woordenschat. Mimeo. Amsterdam.

Dyk, Pieter van n.d. Nieuwe en nooit bevoorens geziene onderwijzinge in het Bastert Engels, of Neeger Engels, zoo als het zelve in de Hollandsze colonien gebruikt word. Amsterdam. (Fragment in Lichtveld, U.M. en J. Voorhoeve 1958. Suriname: Spiegel der vaderlandse kooplieden. Zwolle, Tjeenk Willink: 205-235.)

Echteld, J.J.M. 1981. The English Words in Sranan. Groningen, Wolters.

Gilman, Ch. 1972. The Comparative Structure in French, English, and Cameroonian Pidgin English. Northwestern University Ph.D. dissertation.

Goodman, M.F. 1964. A Comparative Study of Creole French Dialects. The Hague, Mouton.

Groot, A. de n.d. Woordregister Saramakaans-Nederlands. z.p.

Hall, R.A. 1966. Pidgin and Creole Languages. Ithaca, Cornell University Press.

Hancock, I.F. 1987. ‘A preliminary classification of the Anglophone Atlantic Creoles’, in G. Gilbert (red.) Pidgin aand Creole Languages: Essays in Memory of John E. Reinecke.

Herskovits, M.J. en F.S. Herskovits 1936. Surinam Folk-lore. New York, Columbia University Press.

Huttar, G.L. 1981. ‘Some Kwa-like features of Djuka syntax’. Studies in African Linguistics, 12:291-323.

Joly, A. 1967. Negation and the Comparative Particle in English. Quebec, Presses de l'Univ. Laval.

[p. 217]

Makzien vo Kristen-soema zieli 1902. Paramaribo.

Muysken, P.C. 1977. ‘Movement rules in Papiamentu’. Amsterdam Creole Studies, 1: 80-102.

Oxford English Dictionary (Compact Edition) 1980. Oxford.

Rens, L.L.E. 1953. The Historical and Social Background of Surinam Negro English. Amsterdam, North-Holland Publ. Co.

Rountree, S.C. en N. Glock 1982. Saramaccan for beginners. Paramaribo, Summer Inst. of Linguistics.

Rowlands, E.C. 1969. Yoruba. London, English Universities Press.

Schuchardt, H. 1914. Die Sprache der Saramakkaneger in Surinam. Amsterdam, Kon. Ned. Akad. Wet.

Schumann, C.L. 1783. Neger-Englisches Wörterbuch. Editio tertia. Ms. Utrecht: Algemeen Rijksarchief.

Sebba, M. 1982. ‘Adjectives and comparatives in Sranan’. Amsterdam Creole Studies, 4: 1-22.

Sebba, M. 1983. The Syntax of Serial Verbs: An Investigation of Serialisation in Sranan and Other Languages. Unpubl. Ph.D. diss. University of York.

Seidel, A. en I. Struyf 1910. La langue congolaise. Paris, Jules Groos.

Seuren, P.A.M. en H.C. Wekker 1986. ‘Semantic transparency as a factor in Creole genesis’, in P.C. Muysken en N.S. Smith (red.) Substrata versus Universals in Creole Genesis. Amsterdam, John Benjamins.

Stassen, L. 1985. Comparison and Universal Grammar. Oxford, Blackwell.

Turner, L.D. 1949. Africanisms in the Gullah Dialect. Chicago, Univ. of Chicago Press.

Voorhoeve, J. en U.M. Lichtveld 1975. Creole Drum. An Anthology of Creole Literature in Suriname. New Haven, Yale University Press.

Westermann, D. 1905. Wörterbuch der Ewe-Sprache. I. Teil. Ewe-Deutsches Wörterbuch. Berlin, Dietrich Reimer.

Westermann, D. 1907. Grammatik der Ewe-Sprache. Berlin, Dietrich Reimer.

Wright, J. 1903. The English Dialect Dictionary. Vol. IV. Oxford.