Opwaartsche Wegen. Jaargang 18

[p. 192]

J.H. uit den Boogaard
Kunst en kinderboek

Is een letterkundig tijdschrift de plaats, waar men over kinderboeken kan schrijven? In eerste opwelling zal men dit ontkennen. Letterkundig proza en kinderboeken, (ik splits opzettelijk), plaatst men in een boekhandel misschien naast elkander, in een tijdschrift waar ‘fraaie letteren’ worden beoefend, en waar deskundig wordt gecritiseerd, zal een artikel over kinderboeken misplaatst wezen.

Tot de letterkunde behoren kunstvoortbrengselen, waarin het schone (in ruimste zin) wordt uitgedrukt door de taal.

De kunst, waarin de wereld als object staat tegenover het ik als het voorwerp der innerlijke waarneming.

De kunst, die aan de diepste ziele-roerselen van de mens uiting kan geven.

De kunst, waarin het menselijk gevoel van alle melodramatiek gezuiverd wordt.

De kunst, waarin de waarheid (zij het dan volgens het begrip van den kunstenaar) wordt gediend en vertolkt.

Mag men, sprekende over deze hoge beginselen, het kinderboek een bespreking waardig keuren?

Ik meen van wel. Dit boek kan, in zijn hoedanigheid als kinderboek, een tolk zijn, van datgene wat een kind innig ontroert. Wat uitbeelding geeft aan zijn persoonlijk levensgevoel. Want juist de schrijver van een goed kinderboek beschouwt de kinderlijkheid niet alleen, neen, in hemzelve moet dit kinderlijke gemanifesteerd zijn tot een wezenlijke eenheid met de meer gecompliceerder natuur van de volwassen mens. Hij staat niet alleen maar achter zijn boek, neen, hij geeft zich tevens, wellicht geheel onbewust, in zijn boek.

In een goed kinderboek is de menselijke ontroering even echt, even oorspronkelijk en levend, als in ieder ander waarlijk kunstwerk. Een bespiegelende ontleding van de karakters zal er nooit

[p. 193]

plaats hebben, schrijnende levenstragiek hoort er niet in thuis, maar de intensiteit van het menselijk gevoel is daar niet minder om. Kunst is geen kunst door zijn gecompliceerdheid. Het kan het zijn ondanks zijn gecompliceerdheid. Het kind, dat blijmoedig zijn mooie glazen knikker offert, is in wezen even zuiver als een mens, die een deel van zijn fortuin ten offer brengt. Het geval alszodanig is van betrekkelijk belang, de wijze waarop de schrijver inhoud geeft aan zijn stof, bepaalt de waarde.

En nu zou ik willen vragen: is datgene, wat zich in de kinderlijke geest afspeelt van minder waarde, dan hetgeen de volwassen mens denkt en is? En met de waarde bedoel ik hier de absolute waarde van het mens-zijn in volkomen zin, niet de betrekkelijke voor het bijzondere geval. Op een bepaalde leeftijd en in bepaalde omstandigheden zal het ene boek mij meer ‘geven’ dan het andere. En deze betrekkelijke waarde wisselt voortdurend, ongeacht de aesthetische waarde van het kunstwerk. Het zuiver aesthetisch genot is een waarde op zichzelf, die bovendien problematisch is door een verenging van de betekenis van het kunstwerk. Kunst pakt de gehele mens en een volkomen objectieve beoordeling is daarom niet mogelijk. Steeds spreekt men vanuit zijn mens-zijn, en waar men dit tracht te isoleren tot aesthetische begrippen, ontneemt men het kunstwerk zijn gloed en overtuiging.

Zeker, het kind zal de verfijning der woordkunst niet kunnen waarderen; het zal de probleemstelling niet doorvoelen en het zal een psychisch conflict niet ‘begrijpen’. Maar de kinderlijke beleving is daarentegen vaak voller en meer onvoorwaardelijk. Dit laatste is van belang, van veel belang. Een kind voelt soms veel zuiverder de echtheid van het hem gebodene dan de bij voorbaat kritisch ingestelde volwassene. Theoretisch critiseert het kind niet; maar wie het kind uit zijn dagelijkse praktijk kent, goed kent, weet hoe heftig zijn beleving is, hoe oorspronkelijk zijn zienswijze, hoe scherp zijn beeldspraak is.

Men kan, om een voorbeeld te noemen, deze beeldspraak niet ‘vangen’ door een kind b.v. opstellen te laten maken. Uit de praktijk blijkt mij telkens weer, hoe een anders fijn-waarnemend kind, hopeloos staat tegenover het neerschrijven van zijn indrukken, die het al pratende zo alleraardigst weer kon geven.

[p. 194]

Het is, of zijn verbeelding opeens stokt, of het niet meer ‘hoort’, wat toch oorspronkelijk in hem was. Het somt op en aapt na. Het kind staat steeds in, bijna nooit achter zijn gedachtenleven. En hiermede is het tevens uitgesloten dat een kind, kinderboeken zal kunnen schrijven. Men heeft getracht het dit te laten doen. In Amerika heeft men ‘proefnemingen’ daarmee genomen, en kinderopstellen gepubliceerd. Waar deze opstellen uitgroeiden tot een ‘boek’ waren ze onleesbaar, en de anders zoo orspronkelijke kindertaal wemelde van verwaterde cliché's.

Het zal dus steeds tot de taak van de volwassene behoren om kinderboeken te schrijven. Van deze taak hebben vele ‘schrijvers’ een dankbaar gebruik gemaakt om hun beurs te spekken, zoals dit eveneens het geval is bij vele ‘roman’ - schrijvers. Onder deze schrijvers bestaat er echter ook een categorie, die goede ontspanningslectuur wist te brengen. Ook dit genre heeft natuurlijk zijn waarde. Maar daar naast en daar boven staat toch een kleine kring van schrijvers die iets diepers en iets schoners hebben bereikt. Welke zich niet alleen tot taak hebben gesteld kinderboeken te schrijven, maar die zich ook met al hun aandacht en met heel hun wezen hebben geconcentreerd op het kinderlijk beleven. Het waren meestal geen theoretici, wien dat gelukt is, het waren mensen in wie, en door wie het kinderlijke in het kind, maar ook in den mens, vorm heeft gekregen. En ook deze vorm sprak tot het kind, want ze was des kinds! Maar evenzeer wisten deze boeken vele ouderen meer en inniger te ontroeren, dan beroemde modeboeken hen dit hadden kunnen doen.

Wat is nu de oorzaak, dat die eenvoudige kinderboeken konden geven, wat beroemde mode-boeken niet vermochten. Was het de eenvoud, de romantiek van eigen jeugd, de weinige gecompliceerdheid van het gedachten-leven?

Dit zou het kunnen zijn, als slechts bij eenvoudigen van geest deze waardeering gevonden werd. En met eenvoudigen van geest, bedoel ik dan wel te verstaan, de weinig ontwikkelden, de niet-gestudeerden.

Maar wie zou een Alexandre Vinet, een P. Oosterlee, om een paar voorbeelden te noemen, daaronder willen rangschikken. Nee, de oorzaak ligt dieper.

[p. 195]

Er was in die kinderboeken een zuiverheid van sfeer, een verkwikkende echtheid van menselijke gevoelsuitbeelding, welke aan de knappe, geraffineerde mode-romans ontbraken. En waar kunst in wezen waarachtigheid is, waar de verzorging der taal, en de zuiverheid der beeldspraak, hoe kinderlijk ook, goed en echt zijn, waar zelfs soms sprake kan zijn van een goede karakterontleding, zal het daar misplaatst zijn, om, zij het dan ook in bescheiden zin, van kunst te spreken?

Het komt ons voor dit te mogen ontkennen. Als men zich zorgvuldig ontdoet van elk vooroordeel, als men met zijn grotemensen-gewichtigheid even een loopje durft nemen, en nu eens werkelijk tracht objectief te oordelen, dan meen ik, dat deze conclusie niet zonder meer opzij geschoven kan worden. Een andere vraag is wellicht deze: Heeft deze zaak onze belangstelling? Het lijkt ons, dat een ieder, die direct of indirect met kinderen en opvoeding te maken heeft, deze belangstelling dient te hebben.

De opvoeding is in wezen een vraag naar het ‘zijn’ der opvoeders, maar wie zal ontkennen dat óók het kinderboek zijn paedagogische waarde en -invloed heeft? En hoe vaak zijn deze negatief! Is het niet juist voor den opvoeder een plicht om hier leiding te geven? Juist ook, omdat men hiermede het kind bereid maakt voor het ontvangen van hetgeen diepere kunstuitingen en verfijnder kunstvormen reeds de opgroeiende mens kunnen bieden. En hoe kan men deze leiding geven, als men het meest nodige van leiding: de bezinning, overbodig acht!

Laten we met deze vraag, die eigenlijk geen vraag mag wezen, dit artikel besluiten.

Wellicht dat we in een volgend artikel over die leiding in het algemeen, en over enkele kinderboeken in het bijzonder, iets mogen zeggen.