Opwaartsche Wegen. Jaargang 18

[p. 64]

C. Rijnsdorp
Nietzsches laatste kwartier

Naar aanleiding van J.A. Rispens' ‘De Dichter van den Zarathustra in verband met onzen tijd’, N.V. Uitgeversmij. De Tijdstroom, Lochem.

Wie het Christendom verlaat, houdt daarvan toch altijd iets aan en over zich. Onverschillig of hier een vervluchtiging heeft plaats gehad, of een intact laten om zich des te feller tegen het verlatene te keren, - wie eenmaal in nauw contact met het Christelijk geloof is gevormd, behoudt daarvan de sporen.

In de meeste gevallen aarzelen wij het woord ‘renegaat’ op de lippen te nemen - ten dele uit onvermogen de mensen in het hart te zien, ten dele ook uit lafheid. De verloren zoon, die immers terugkeerde, dekt met zijn crediet de onzekerheid omtrent het einde van al zijn broers.

Is een aan het Christendom ontgroeide, indien hij een scheppend kunstenaar is, of een denker, of beide, in een nog niet ontkerstend Europa, eigenlijk niet de interessantste mens? En dat naar links en naar rechts. De ‘rechts’ achtergeblevenen zien hem na met spijtige genegenheid, of, in zwakke ogenblikken, als iemand die moediger was, consequenter dan zijzelf. Ze begrijpen zijn spraak, zijn motieven, zijn thema's. Het lijkt of de wereld van het Christelijk geloof in haar ontbinding eerst recht tot kunst of kunstige gedachte wil worden. De kerktaal verkrijgt, zodra zij maar even van haar regelrechte betekenis is verschoven, een wonderlijk fascinerende glans. Dogma's blijken overrijk aan aesthetische waarden; toespelingen op Bijbelse personen en gebeurtenissen, bepaalde wendingen en woorden, geven, vooral in de poëzie, bestand en kleur aan de stijl. De gelovige herkent, in dit artistiek verband, zijn geestelijk huisraad onmiddellijk en toch nauwelijks;

[p. 65]

hij protesteert en bewondert, hij zoekt verweer, maar voelt zich toch verrijkt, hij is nieuwsgierig en meteen nadenkend geworden.

De ‘links’ staanden begroeten den aan het Christendom ontkomene met sympathie. Wat de uitgetredene doet, hebben velen onder hen vóór hem gedaan. De anderen waarderen de frisheid, waarmede de noviet zijn ogen opslaat in de pas verruimde wereld, de naïve gretigheid, waarmee hij die betreedt. Zij hebben een fijne neus voor een geur in zijn kleren, die nu zonder gevaar ‘angélique’ kan worden genoemd, dat onbenoembare, dat een stille, fijne moeder reeds van vóór zijn geboorte af aan in hem heeft aangekweekt, en dat soms ook aanwezig was in een blik of een handgebaar van zijn vader. Dat gaat nu een Rembrandtiek coloriet worden, of een wijsgerige grondgedachte, een edele, muzikale chromatiek uit de school van César Franck, of een thema voor een Ibseniaans drama, een schema voor een essay van Carlyle of tedere vormgevoeligheid in verzen als van Rilke. Het noemen van deze namen moet hier natuurlijk niet te letterlijk worden opgevat; het houdt geen oordeel in, hoogstens wijst het een richting aan. Aan het Christendom ontkomenen zijn doorgaans actieve, bewegelijke geesten; zij zijn een verrijking voor het algemeen: vragen van goed en kwaad, van recht en wet, van God en mens brengen verfrissing in de kring van hen, wier levensbegrip tot een nauwelijks nog subliem te heten erotiek was tezamen geschrompeld.

De tijd is nog niet ten einde, waarin zulke figuren, indien zij althans behoorlijk boven de middelmaat uitsteken, onmiddellijk of op de duur bij Christen en niet-Christen in het brandpunt der belangstelling komen te staan. Dit zal niet altijd zo blijven, maar daarover straks. Wat van talloze enkelingen kan worden gezegd, n.l. dat hun fantasie of gedachten rijkelijk hebben geprofiteerd van het Christendom, dat ze practisch of theoretisch verlieten, kan tot op grote hoogte ook van onze gehele Westeuropese beschaving worden getuigd. Stervend Christendom schijnt een opvallend grote culturele vruchtbaarheid te bezitten. Of moet men zeggen: indien dit aan het dorre hout gebeurt, wat behoorde dan aan het groene te geschieden?

[p. 66]

In een volledig ontkerstend Europa zou Nietzsche als denker nauwelijks meer interessant zijn. Zijn beste tijd schijnt voorbij, nu de ‘grote politiek’, die hij voorspelde te zullen maken en die onder onze ogen, niet zonder Nietzsches invloed, ja onder zijn rechtstreeks geestelijk vaderschap wòrdt gemaakt, een feit is geworden. Een halve eeuw lang kon Nietzsche, na aanvankelijke miskenning, een der interessantste figuren van de Westerse beschaving blijven. Eerst was het zijn ongelofelijke stoutmoedigheid, later zijn gebleken cultuur-profetisch vermogen, die hem belangwekkend maakten. Maar gedurende lange jaren was het leven nog niet zo slecht; iets van het interessante van deze figuur straalde af op wie zich met hem bezighield; er was nog genoeg Christendom in de wereld en in Europa om het aroma te kunnen opsnuiven, dat om en aan zijn anti-christelijke aforismen hing. Men kon, om het populair te zeggen, des te rustiger op het Christendom schelden, omdat men er nog in alle opzichten op teerde. Zich bezighouden met Nietzsche was een intellectueel spel van hoge orde, bergtourisme thuis; het was prettig-gevaarlijke lectuur en meteen goed voor je stijl.

Sindsdien is het inderdaad ‘kouder geworden’. Er heeft een enorm warmteverlies plaats gevonden. En de genialiteit van deze figuur, de kwaliteiten van zijn stijl, de geur van zijn Christelijke herkomst, het is er alles nog, maar daarachter begint zich meer en meer een demonische werkelijkheid af te tekenen, voor een deel vervulling van wat hij heeft gewild en voorspeld, een vervulling, die hemzelf zou hebben verschrikt, ja met ontzetting geslagen. Een beschaafd, vriendelijk, fijn mens schrijft flonkerende aforismen over heden en toekomst, maar die glans, die warmte is afkomstig uit een andere wereld dan die, waarheen zijn verlangen zich richt. De kunst is, evenals het water, een slechte warmtegeleider; als de zon reeds weg is, is Nietzsches werk nog warm. Maar men moet een kind zijn en de ogen sluiten, om niet te zien wat zich daar achter ons boven de duinen samenpakt.

Rispens klaagt terecht over de vergroving, die de gedachten van Nietzsche in de practijk hebben ondergaan, afgezien nog van de omstandigheid, dat zoveel verschillende richtingen en

[p. 67]

personen zich op Nietzsche beroepen. Zijn gedachten gaan hun eigen weg; ze zijn in zekere zin autonoom geworden en hebben Nietzsche achter zich gelaten, maar in een andere zin dan hij bedoelde.

En naarmate Europa zich ontkerstent, gaat ook de mogelijkheid verloren datgene in Nietzsche te bewonderen, ja te beminnen, wat in hem erfenis van het Christendom was. Europa is bezig het orgaan te verliezen om de uit Christelijke bodem gegroeide kunst en cultuur lief te hebben, te waarderen en te verstaan. Nietzsches eruditie, zijn fijnheid van geest, zijn cultuur, was zijn grote misverstand. Wat hij mee heeft helpen voorbereiden, is een onversneden ‘Nihilismus’, dat oneindig lelijker, maar oneindig werkelijker is dan het interessante nihilisme, waarover Nietzsche meende te hebben getriumfeerd. De tijd is misschien reeds gekomen, dat Nietzsches geesteskinderen hun vader dilettantisch, halfslachtig en burgerlijk zullen gaan vinden, behept met de duizend vooroordelen van een humanistisch-christelijke samenleving.

Heeft Rispens, ofschoon hij de gedachtengang van deze beschouwing stellig niet zal onderschrijven, reeds bij het opstellen van zijn belangwekkende lezing verzet aangetekend tegen de vergroving van Nietzsches ideeën in de practijk, hoezeer is sindsdien het proces versneld! En dat maakt het herlezen van Rispens' voortreffelijke studie, mede door het levendig worden van zoveel eigen herinneringen aan ‘uren met Nietzsche’, tot een pijnlijke bezigheid. Het is vandaag niet meer mogelijk, over Nietzsche te schrijven en te spreken als voor vijf, zes jaren. Wat in zijn werk ook voor een positief gelovige ‘genietbaar’ was, is dit nauwelijks meer. Wat zegt mij geestesaristocratie bij den vader ten overstaan van wat ik van zijn kinderen zie? Ook als het ene kind het andere verloochent en bestrijdt?

Welk een zielige figuur is in deze tijd de intellectueel, die niets heeft dan zijn eruditie, zijn smaak, zijn verfijning. In bewogen tijden, als de instincten en driften ontbonden worden, schuift men hen opzij. Ze zijn te gecompliceerd, te pretentieus, te hangerig.

Geen protesten, geen scherpe ontledingen van de toestand,

[p. 68]

geen geschrijf op een afstand kan baten. Wat geen wortel heeft, wordt verwoest. Machteloze haat, die den hater verteert, is alles wat den ontwortelden intellectueel van heden overblijft. De storm van een grote afval vaagt de wereld. Het is eigenlijk een wonder, dat men dit nog vrij kan schrijven en laten drukken. Cultuurarbeid en literatuur hebben alle ‘belangrijkheid’ verloren. Maar daarvan ontdaan, blijven impulsen opstijgen uit de cultuur- en genadebron Christus. De Hovenier leeft en de hoven zullen bloeien.