Opwaartsche Wegen. Jaargang 17

[p. 427]

P.H.M.
Het spiegeltje van Venus

Nico van Suchtelen heeft, in een geschrift van ongeveer 150 bladzijden, en waarvan de titel het opschrift van dit stukje vormt, uiting gegeven aan zijn afkeer van de talrijke dwaasheden, waaraan de beschaafde twintigste eeuwer zich schuldig maakt en zijn bitterheid gelucht over allerlei wantoestanden en onrechtvaardigheden, waaraan onze samenleving zoo overrijk is. Daarbij heeft hij gebruik gemaakt van een schrijfvorm en -trant, waarvan hij eerder bewezen heeft, hoezeer ze hem ‘liggen’: van het verhalende essay, waarin de monologen en dialogen der optredende sujetten de gedachten, de visies en de argumenten des schrijvers bevatten en formuleeren.

In het eerste gedeelte van zijn werkje richt de auteur zich tegen het volk, voornamelijk evenwel tegen de regeering van een rijk beoosten onze landsgrenzen, dat hij (het teekent zijn verbittering) ‘Satanië’ noemt. Het tweede en grootste deel van het boekje heeft evenwel een aantal harde dingen te zeggen tot hen, die bezig zijn, zich geestelijk zoowel als moreel te herbewapenen. De journalist Jansen valt in slaap, wanneer hij, ergens in een restaurant, zich gereed maakt tot het schrijven van een verhandeling. Ernst August Jansen, een zijner 18e eeuwsche voorvaderen komt tot hem van de planeet Venus, waar hij na zijn dood woont en welks regeering hem uitgezonden heeft om menschen en toestanden op aarde te bestudeeren en daarover rapport uit te brengen. Het behoort ook tot zijn taak, den aardelingen een nieuw evangelie te brengen. De journalist neemt zijn familielid mee om hem met mensch en ding in contact te brengen. Ernst August lacht smalend om de practische toepassingen van allerlei uitvindingen en ontdekkingen. Venus is de Aarde eenige cultuurfasen vooruit. Daar kan men zich, louter door concentratie der aandacht verplaatsen, waarheen men wil, zien en hooren, wat men wil, doch ook zich op de hoogte stellen van bedoelingen en gedachten der medeschepselen. Leugen en oneerlijkheid bieden daarom geen practische voordeelen en zijn deswege zoo goed als niet meer te vinden.

Maar de 18e-eeuwer krijgt den volgenden dag alle gelegenheid,

[p. 428]

zich te verbazen, te schrikken, zich boos te maken en zijn verontwaardiging en hoon te spuien. Van Suchtelen brengt, ten eigen nutte, het contact tot stand tusschen een geavanceerd sterveling en het leven in onzen tijd. De critiek, die hij Ernst August in den mond legt, eerst bij een bezoek aan ‘Satanië’, later tijdens de jour van Mevrouw Goedkoop-Ten Beste is geestig geformuleerd en scherp, soms goedmoedig spottend, soms sarcastisch en bijtend. Het is de critiek van een zeer ontwikkeld en beschaafd Nederlander, die weliswaar bedroefd en verbitterd, verontwaardigd, en beschaamd is over wat rondom gebeurt en tot uiting komt, doch die de overtuiging niet loslaten kan, dat de menschheid slechts tijdelijk is terecht gekomen in de poel van ongerechtigheid, dwaling en waan, dat zij bij eigen kracht en inspanning zich wel weer, hetzij vroeg of laat, opwerken zal uit het moeras.

De striemendste woorden worden gebruikt, de scherpste kwalificaties gebezigd om de rechtsverkrachting, de dwang, de wreedheid en de zelfverheerlijking, waaronder men in ‘Satanië’ lijdt, te hekelen. ‘Volslagen barbaren’ mompelt Ernst August, als zijn nazaat hem veel heeft laten zien en hij voegt er aan toe: ‘erger dan de holbewoners’. In dit eerste gedeelte van het boekje is geen sprake van een requisitoir; ook niet van een betoog met bewijsvoering. De auteur heeft zichzelf slechts lucht verschaft door zijn gevoelens uit te spreken en op papier te zetten.

In vele opzichten is het grootere tweede gedeelte daarom beter. De beschrijving van de ‘jour’ van Mevrouw Goedkoop - Ten Beste, waarheen de journalist zijn voorvader medeneemt, is sterk gechargeerd, doch in z'n overdrijving toch niet on-waar omdat de gevaarlijke kanten van het Oxfordsche house-party geval, meer in het bizonder die van het ‘deelprincipe’ zeer scherp en zeer juist zijn onderscheiden. Wat den indruk versterkt is, dat al de gevaren niet worden opgesomd in een abstract betoog, doch getoond in de houding en het gedrag der figuren, welke de schrijver voor de verbeelding van den lezer oproept.

Het kan niet ontkend worden, dat Van Suchtelen in zijn beschrijving van de house-party vrijwel alle gedachten en overwegingen uitspreekt, die opkomen bij den outsider. Hij hekelt het goedmoedig, maar steriele praten van goed-gesitueerde lieden, het coquetteeren met de zonde, wijst erop hoe onvruchtbaar het ‘biechten’ kan zijn en - bij herhaling - ook wordt, hoe het 't farizeïsme in de hand werkt en de huichelarij en hij spot, alweer

[p. 429]

terecht, met de belustheid op geestelijke relletjes dergenen, die op het ‘getuigen’ verzot zijn. Men zou wenschen dat allen, die aangetast zijn door de Oxford-bacil dit gedeelte van het boekje eens rustig lazen.

Ernst August Jansen van Venus, is aanvankelijk met stomheid geslagen, want dank zij zijn helderziendheid, doorziet hij direct alle gebreken en tekortkomingen niet alleen van elk aanwezig individu, doch bovendien van het doel, waartoe men in dezen kring bijeenkomt. Eerst houdt hij het gezelschap voor den mal, doch dan staat hij op om een rede te houden over het leven op de planeet, vanwaar hij herkomstig is. Ook deze teekening biedt Van Suchtelen de kans veel aardsche dwaasheid in het licht te stellen. ‘Wel leven wij (op Venus) ook graag gevaarlijk, - om eens een woord van een uwer allergrootste blaaskaken te bezigen - maar bij ons is dat woord niet synoniem met ploertig, ruw, opschepperig en wreed’ Maar tegelijk is hier een vluchtige schets te vinden van een utopia naar den zin van den schrijver. Waarop in dit gedeelte vooral echter de nadruk valt is de kwalificatie van beneden-redelijk, toepasselijk op zeer veel van het aarde-leven. Er is zooveel dwaasheid, on-zin, verkeerd begrip en zin-loosheid in ons menschen-leven. Deze visie van den Venus-inwoner Ernst August Jansen is identiek met die van Van Suchtelen.

Daarna volgt het positieve deel van Ernst August's betoog. Nog even striemt hij het ziellooze en onvruchtbare van alle theoretische herbewapening, wijst erop, dat feitelijk niets anders vernieuwd wordt dan de godvruchtige regenten- en regentessengeest der muffe werk- en weeshuizen van zijn eigen tijd, doch houdt dan de theologen voor, dat zij hun strijdvragen hebben te vergeten, dat zij alle onrechtvaardigheid en misdaad, in vroeger tijden door de kerk gesanctioneerd, thans van de door hen verafgode staat terugkrijgen, spreekt vervolgens de staatslieden en diplomaten, de kooplieden en de geleerden toe en vraagt hen tenslotte: ‘Maar beseft ge dan geen oogenblik welke ergernissen en dwaasheden ge zoudt moeten stichten en verrichten wanneer ge werkelijk zoudt herbewapenen, inplaats van uw oude rommeltje wat op te poetsen en op te lappen en zoo weer eindeloos mee te zeulen? Weet ge wat wedergeboorte beteekent? Voelt ge ook maar iets van de geweldige grootsheid van deze allerbanaalste gemeenplaats? Vraagt het anders Gautama, vraagt het Paulus, Mohammed, Franciscus, vraagt het allen, die schoon schip durfden maken

[p. 430]

met hun geest en hun hart, die hun armzalig verleden verloochenden en hun leven, zonder terughouding in dienst stelden van wat zij als eisch van het nieuwe leven erkenden’. In dit citaat ligt o.i. de climax van het betoog en van het geheele boekje. ‘Ge wenscht een betere wereld en betere menschen en ge wilt met uzelf beginnen’ (123) ‘Hervorm uzelf en ge kunt de wereld hervormen’ (123).

Dit is, wat Van Suchtelen te zeggen en te bieden heeft. De rest van het verhaal vertelt, dat en hoe de bijeenkomst ten huize van Mevr. Goedkoop - ten Beste verloopt met het voorstel tot, de formuleering en het verzenden van een motie. Ernst August Jansen keert zeer teleurgesteld naar Venus terug om hulptroepen te halen in den strijd dien hij dus blijkbaar niet opgeeft en de journalist Jansen ontwaakt aan zijn restauranttafeltje.

Men hervindt in het geciteerde hierboven Van Suchtelens kracht en zwakheid. Zijn critiek is scherp en ter snede. Maar wat heeft hijzelf te zeggen? Wat te bieden? Te zeggen niets méér dan precies hetzelfde, wat Ernst Augusts tijdgenooten de godvruchtige regenten en regentessen te zeggen hadden uit hun Aufklärungs-ideeën en hun rationalisme. Ook zij waren in staat, zonder blikken of blozen Gautama, Paulus en Mohammed in één adem te noemen; zij zagen er, evenmin als Van Suchtelen, tegen op Socrates en Jezus met elkaar te vergelijken. Zij, net als Van Suchtelen beschouwden ‘religie’ als een van de hoogere uitingsvormen van den menschelijken geest en waren van meening, dat zelfopvoeding en naastenliefde volkomen identiek waren met bekeering en wedergeboorte. En begaat Van Suchtelen eigenlijk niet dezelfde fout als vele Oxford-Groep idealisten? Ook zij zien geen onderscheid tusschen Koninkrijk Gods en heilstaat, ook zij beschouwen den Bijbel als een stichtelijk boek, dat zeer wel te gebruiken en waaruit veel te putten valt, ook zij zien Jezus als een der voorgangers en voorbeelden der menschheid en niet als het Woord Gods. Ook zij meenen, dat zonde dwaling, vergissing, verkeerdheid is, weg te werken door duidelijker inzicht en uit den weg te ruimen door de Rede.

Het is goed, dat den Oxford-menschen al die dingen wordt gezegd en voorgehouden, die Van Suchtelen hen zegt en voorhoudt. Maar goed beschouwd, weet hij op het door hemzelf opgeworpen ‘Wat nu! Dat is de vraag!’ (114) principieel geen ander antwoord te geven dan de Oxford-Groep beweging vond. En dat stelt zeer teleur.