Opwaartsche Wegen. Jaargang 17

[p. 209]

Jac. v.d. Wiel
Gedachte en gevoel in de kunst

In de kunst neemt de gedachte vormen aan; het leven (dat de kunst omvat) is een stage drang naar verwerkelijking, naar de eigen vorm. Er is een beweging vàn iets (n.l. dat, waaraan vorm gegeven wordt) tòt iets (de eigen-aardige vorm).

Ook het denken is vormgeving: van gedachte in begrip; en in dit opstel wordt een proeve geleverd van dit denken, dat een wijze van leven is.

Denken vraagt naar het begrip; in dit geval: naar het begrip ‘denken’; in het algemeen: naar het begrip ‘werkelijkheid’. Met overleg zeg ik: naar het begrip. De werkelijkheid van geest en leven zelf, kennen wij niet; het denken reikt tot een begrip ‘werkelijkheid’ en tracht dit begrip te form-uleren. Ook het ‘denken’ an sich wordt niet gedacht, ware dit zo, dan zou het begrip de werkelijkheid zijn. Wij kennen alleen een begrip ‘denken’.

Onze woorden, gedachten en gevoelens zijn algemeen gangbaar. Het woord heeft niets vreemds; het voert geen lading mee uit het onbekende; er is geen geheim: het is pasmunt geworden. Wanneer een vreemde munt in de handen gedrukt wordt, voelt men zich onrustig worden. De aanraking met dit onbekende stelt voor problemen: is het zuiver geld; is er geen bedrog in het spel? Teruggeven voorkomt deze onrust. De vrees voor het oorspronkelijke zit diep.

Maar dit vreemde geld i.c. dat vreemde woord; vanwaar komt het?

Het wordt voortgebracht: dat vergt kracht, eist een gehele persoon. Gedachte is het amorfe, dat tot vorm rijpt in begrip, beeld of gedicht.

De vorm is geen ledig huls; maar in de vorm komt iets tot zijn vorm.

Is gestalte schoonheid? of noodzakelijkheid?

Dit is een overbodige tegenstelling. Schoonheid is niet een zaak van verschijnsel, maar van verschijning: omdat in elke vorm, iets gestalte neemt en komt tot de bewustwording

[p. 210]

en bewustmaking van eigen wezen. Vorm is vormbereiking. Ornamentiek van abstracte lijnen is onwezenlijk, omdat elke vorm gebonden is aan organisch leven, dat zich in de vorm uitspreekt, verwerkelijkt, kenbaar maakt.

Deze vorm is einmalig (onherhaalbaar).

Het leven is niet anders te kennen, dan in de vorm, die het voortbrengt en waarin het bestaat.

En ook de geest verstaat slechts wat en in zover hij vorm geeft. Dit inzicht is essentieel voor het begrip.

Het ‘begrijpen’ is geen werken met begrippen; geen hanteren van iets dat gegeven is. Er wordt niet met begrippen gegoocheld: ze worden gevormd. Men hanteert geen gedachten: zij hanteren ons. Zij vragen om gestalte.

Het ‘verstaan’ verschilt alleen hierin van het ‘voortbrengen’, dat het geleid scheppen is: na-scheppen; het is een begrijpen van-binnen-uit; een meebeleven van het ‘gevecht om de vorm’, van de beweging van gedachte tot gestalte. Kennen is een zich her-kennen; tegelijk een co-naître ‘mee geboren worden’.

* _* *

Het avontuur en de opdracht van elk leven is het zoeken van deze eigen vorm. Dit is werken en verwerkelijken; zeer bewust voortgaan. Want in deze arbeid is de beweging gericht op een doel.

Het gevoel kan hier geen zelfstandige rol spelen. In het gevoel worden we ons de beweging bewust.

Elke bewustwording is actie; zij 't passieve actie.

Maar het zich-bewust-worden en zich-bewust-zijn dezer beweging is geen voortgaan-tot-vorm; geen voortbrengen van werk.

Gevoel is begeleiding, die de melodie niet overwoekeren mag. In het gevoel is geen op-een-doel-gericht-zijn; en waar het gevoel (en dus de beweging) doel-in-zich worden, raakt het leven in zichzelf verward. Beweging heeft slechts zin, in zover ze tot iets leidt, richting krijgt; verandert en om-vormt.

Het gevoel is onmachtig tot arbeid; gevoelskunst is amorf en weerspreekt dus zichzelf.

Gevoel kan niet autonoom zijn; noch in 't scheppen, noch in 't na-scheppen, omdat het richtingsbesef (tot vorm) ontbreekt, waarin zich de wezenlijke onmacht toont.

[p. 211]

Ik vermoed, dat er aan het gevoel (als factor) en de gevoelens (als object der kunst) te veel waarde is gehecht.

Gevoelens zijn incidenteel. De mogelijkheid tot het nemen van afstand ontbreekt, waardoor het gevoel-als-zodanig verloren zou gaan of aan hevigheid inboeten. Maar wat zou dat?

Ik wil terugroepen tot de objectieve houding.

Objectiviteit is geen statisch bezit; steeds moet zij gewonnen worden. Het is een verovering op ons zelf.

Want wie het objectieve (ver)smaadt is de slaaf van eigen vooroordelen. Is ook dit niet het wezen van de humor: toeschouwer te kunnen zijn van zichzelf, eigen gevoelens en gewichtigheden? Buiten zichzelf treden en ten opzichte van de eigen persoon neutraal worden en zò het eigene bezien?

Kunst als ‘allerindividueelste expressie ener allerindividueelste emotie’ kan mij slechts boeien, in zover het individuele de eigen grenzen heeft doorbroken en de emotie werd tot bepalende en richtende waarde. Er is een cultus van het individuele gevoel, die afzondert (uitschakelt) uit het levensverband.

Individualisme (in concequentie de dood) is houding, waarin de betrekking op een gemeenschappelijk midden is ontkend. En ‘persoonlijkheid zijn’ is in-geschakeld zijn (iets anders dan gelijk geschakeld) in organisch verband, als dienend lid.

* _* *

Daarom wil ik spreken van een grondgevoel: stempel, dat de ‘tijd’ in-drukt.

Aan dit gevoel wordt uiting gegeven ondanks onszelf. Dit grondgevoel grenst aan en verliest zich in ervaring, als die ondergrondse en onszelf vaak onbekende kracht, die het wezen bepaalt en stijl schept, van kunst en van leven. Het stelt de horizon vast, waarbinnen wij zien; bepaalt de gedachten, die wij te denken zullen hebben en vorm te geven. En hier is de onverklaarbare verklaring waarom en hoe wij reizen van het ene ‘in-zicht’ naar het andere.

Dit ‘grondgevoel’ kan beslissend zijn voor de geestelijke signatuur van een tijd.

Zoals het water buitengaats, het binnenwater tot beweging kan brengen, zo oefent dit grondgevoel een kracht uit buiten de eigen persoon: het overstroomt de grenzen.

In hoever deze beweging-in-ons oorzaak dan wel gevolg

[p. 212]

der andere beweging is, zal moeilijk uit te maken zijn, omdat het verband tussen tijd en geest, kultuur en kunst onnaspeurbaar (hoewel tastbaar) blijven zal; en slechts indirect te leggen is als direct onbepaalbaar; en ons bewust is als onbewust contact.

Ook in deze tijd gebeurt iets; maar wij weten het, wanneer het geschied is; als het uit de onderlagen van ons wezen (waar 't essentiële plaats vindt) heenbreekt om zijn gestalte aan te nemen.

Mode heeft manier. Tijd heeft noodwendigheid.

Hier raken wij aan het wezen der inspiratie.

Inspiratie staat op de rand tussen het onbewuste en het bewuste; het is de bewustwording van wat lang leefde en rijpte en ‘naar geboorte’ drong. Daarom zal het wezen der inspiratie nooit onafhankelijk kunnen zijn van de structuur van het werk. Ik kan haast de lust niet weerstaan hier het prachtige stuk, dat Nietzsche schreef over de inspiratie tot ‘Zarathustra’, geheel weer te geven. Enkele zinnen wil ik er uit lichten. Hij duidt aan, hoe ‘plötzlich mit unsäglicher Sicherkeit und Feinheit, Etwas sichtbar, hörbar wird, Etwas, das Einen im Tiefsten erschüttert. Man hört, man sucht nicht; man nimmt, man fragt nicht, wer da gibt; wie ein Blitz leuchtet eine Gedanke auf, mit Notwendigkeit in der Form, ohne zögern - ich habe nie eine wahl gehabt...... Alles geschieht im höchsten Grade unfreiwillig... Es scheint wirklich, als ob die Dinge selber herankämen und sich zum Gleichnis anböten’.

* _* *

Zo vindt de gedachte haar weg tot de vorm op velerlei wijs. De vormgeving der dichtkunst is anders dan de begripsmatige van het denken; dan die van muziek of beeldende kunst.

Het woord in het gedicht is niet primair begripsaanduiding (onvermijdelijk ook dat); het bestaat niet alleen in betrekkingen (ook dat) - maar het heeft individualiteit.

Het dichterlijk woord leidt een leven buiten het begrip om. ‘De woorden zingen zich los van hun betekenissen’ (Nijhoff); hebben een eigen klank en eigen wet. Poëzie heeft rhythme, waarin de gedachte zich zichtbaar en hoorbaar kan maken.

Het gedicht vraagt niet ‘of je 't er mee eens bent’. Hoewel er specima zijn, die zich onze aard vreemd of vijandig tonen.

[p. 213]

Het ‘laatste’ woord zullen wij niet spreken. Maar ergens zeggen wij toch een ‘laatste’ woord; dit is het dichterlijke. Dichterlijke formulering ziet af ten slotte van logische determinatie en is alleen waar (en door het ware is er waarde), door het waarachtig dichterschap.

A. Roland Holst heeft als dichter iets ‘begrepen’ (ge-grepen) van het buitenlogische, buitenwereldlijke en buitentijdelijke, levend aan de zoom van wind en wereld. Het is hem typerend, dat Holst de inspiratie noemt ‘een stem uit een voorwereld’. De zee brak door de wanden der ruimte heen, tot het eeuwig ruisen; zoals de winter, uitgelicht uit de kringloop van het jaar, werd tot na-seizoen van wereldtijd.

Het incident wordt symbool; lotgeval wordt lot. En in de persoonlijke nood, heeft de nood ener wereld zich kenbaar gemaakt.

* _* *

Typisch is, dat wij geneigd zijn, het in-het-begrip-geformuleerde de grootste waarde toe te kennen. Men weet, wat men er aan heeft. Op muziek wiegt men het hoofd en een dissonant is maar zo zo. Maar het ware begrip en de ware muziek zijn tweeërlei vormgeving van één gedachte.

Muziek (het hoorbare) is directe vertolking; in het begrip is de weergave indirect. En is het niet een bewijs ervan, hoever wij van de bronnen van het leven verwijderd zijn, dat wij dit indirecte als het ware zijn gaan zien en het onmiddellijke als de versluiering, meestal als het overbodige en bijkomstige.

Vorm heeft zin, omdat zij verwerkelijking is van gedachte, die in de vorm tot werkelijkheid werd.

Dit geldt ook voor de beeldende kunst. Een schilder moge meer zinnelijk zijn, visueel, gevoelig voor lijn en kleur -: ‘jede wahre Lebensschau ist Lebensformung’ (Spoerri).

Toen de schilder Valk een tekening van Da Vinci bekeek, zei hij: ‘zo'n man zegt in een paar lijnen, wat hij van de wereld denkt’.

Het weten is een zien (weten is afgeleid van witan = gezien hebben! vergelijk doelwit) - en ‘de ware ziener is een hoorder’ (B. de Haan). En de gedachte is weetbaar, zichtbaar of hoorbaar, inzover zij gestalte heeft verkregen en een plaats ingenomen.

[p. 214]

Elke vorm neemt plaats in, waarmee het verband tussen kunst en tijd is gegeven.

* _* *

Op vele wijzen is getracht, de verschillende kunsten van elkaar te scheiden; zij zijn slechts onderscheiden.

De voorstelling alsof de beeldende kunst alleen in staat is tot de ruimtelijke projectie (het naast-elkaar) in tegenstelling tot het na-elkaar der woordkunst is onvolledig en misleidend. Evenals de herleiding van deze tegenstelling tot die van de verschillende objecten: lichamen en handelingen (b.v. Lessing: Laokoon).

Lichaam is ondenkbaar zonder veld van handelingen, waarvan het resultaat en weer oorzaak is. En beeldende kunst werkt niet alleen ruimtelijk, omdat in het fixeren der beweging deze als bedwongen beweging voortleeft.

Ook een stilleven kan zijn: aandachtig en bewogen still even.

* _* *

Hiermee zijn wij genaderd tot een probleem, dat een veel wijder gebied dan alleen dat der kunst, bestrijkt: de verhouding van leven en vorm.

Een vraag, die door de Lebensphilosofie in de vorm van velerlei tegenstellingen aan de orde is gesteld.

Simmel ziet een antithese Leben-Form.

Het leven wordt; de vorm is. In de vorm ontkent het leven zich; hoewel deze ‘Auszenexistenz’ noodzakelijk is. Ook Simmel weet: ‘das Leben, an sich formlos, kann nur als Geformtes zum Phänomen werden’.

Maar in elke vorm-wording is het verbreken van de vorm gegeven. ‘So schlieszt der einheitliche Akt des Lebens das Begrenzt sein und das Uberschreiten der Grenze ein’.

De concequenties dezer in-zichten worden zichtbaar, als Simmel het fenomeen van de dood aanvoert. Want zoals het leven de vorm eist als zijn tegendeel, zo vraagt het ook de dood, als het andere, waardoor het eerst recht als leven wordt ervaren.

Het leven echter ontkent zich in de dood: de laatste vijand. Dood is geen vorm maar ontbinding. Simmel, de

[p. 215]

noodzaak van de vormerkennend, herkent tegelijk hierin het doodsbericht van het ongevormde, stromende leven. Hij ziet de vorm als ‘Oberflächeph änomen’, een punt, gelicht uit de tijd (als vitale bewustzijnsvorm van leven), waar de onderstroom: ‘die Wirklichkeit der Mütter’ zijn verstarde lading aflegt.

In de vorm is het leven ontbonden.

Daarom is er alleen leven, inzover de vorm doorbroken wordt. De werkelijkheid is niet resultaat van verwerkelijking, maar is in de chaotische stroom des wordens.

Vorm begrenst en is daardoor vijandig aan Leben en Erleben. De ‘geest’ zoekt de levende werkelijkheid te doden.

Deze werkelijkheid is niet te begrijpen; slechts ‘inne zu werden’. De lijn der romantiek wordt doorgetrokken. Ook de romanticus heeft geen thuis in de wereld van vormen en verschijningen. Zoals in de mystiek de ontbinding van het bewustzijn wordt gezocht, zowel van nood als van schuld. Omdat de mens, die in de extase God beleeft, geen vergeving meer zoekt.

Klages zegt het driester: ‘Het leven weet niet van zedelijke verplichting; het is zonder zonde en zonder schuld’.

* _* *

Ik vind het heilzaam, dat het star rationalisme is ontkracht. Maar het eind der verwarring kan ik niet zien, wanneer een kultuur van het rationele afzwaait naar het beneden-redelijke, tot het ‘geloof’ in het heilig bloed.

De wending ‘nach innen’ zal steeds meer blijken te zijn: wending ‘nach unten’.

Het lijkt een laatste en geniaalste poging, om zich aan de werkelijkheid te onttrekken. Werk elijkheid is resultaat van werk en ver-werk-elijking. Hierin vindt elk leven en het leven zijn eigen gestalte en vorm. En in het vorm-gewordene is weetbaar, zienbaar en hoorbaar geworden, wat de oogst is van 's mensen zaaisel.

Tegenover en in de werkelijkheid staat de mens als verantwoordelijk werk-er; hij ziet, hoort en weet de demonie, die elke arbeid heeft doorwoekert. Hier staat hij als een machteloos kind bij het gebroken speelgoed zijner vormen. Er is gespeeld en ver-speeld. En er resten nog twee mogelijkheden. Of: met één slag deze wereld te verslaan, aangezichtsloos te maken; tot ‘Ersatz welt’

[p. 216]

te verklaren; aan te kondigen en te constateren de ondergang der aarde aan de geest (Lessing) d.w.z. (N.B.) haar ondergang aan te zeggen omdat ze zijn wilde, gestalte wilde dragen en vorm aannemen; omdat de enige zijnsmogelijkheid was: niet te zijn: geen gestalte, geen vorm, geen bewustheid, geen kenbaarheid - maar stroom, amorf, donker, onkenbaar en chaotisch.

De zonde der aarde is, dat zij heeft willen bestaan, kenbaar en bewust.

Zo kan deze filosofie niets zijn, dan het samenspannen van alle krachten, om de erkenning van schuld en zonde in en met de wereld te ontgaan. De laatste uitgang, waardoor de mens ontkomen wil aan wat hij is.

Tegenover deze verbijsterende poging, staat geen andere poging maar alleen de andere mogelijkheid: de terugkeer van het rationele tot het boven-redelijke, wat niets is, dan (naar Kierkegaards woord) de sprong van vertwijfeling in genade.