Opwaartsche Wegen. Jaargang 16

[p. 610]

Christelijke literatuur en zending
Een historisch onderzoek,
door Dr. K.A. Schipper.

I. Enkele gegevens uit het verleden.

De Israëlietisch-Christelijke religie, ja, wij mogen wel zeggen de kerk, heeft al vroeg met literatuur te maken gehad. Al was het reeds in den vorm van vertalingen van den Bijbel. Beroemd zijn vertalingen als de Septuaginta (in het Grieksch), de peschito (in het Syrisch) en de vulgata (in het Latijn). En de overwinningszekerheid der christelijke zending vond haar literaire uitdrukking in een hymne over de verborgenheid der godzaligheid van 1 Tim. 3:16: ‘God is geopenbaard in het vleesch, is gerechtvaardigd in den Geest, is gezien van de engelen, is gepredikt onder de Heidenen, is geloofd in de wereld, is opgenomen in heerlijkheid’. De oude kerk schonk een christelijke literatuur voor de volken van het Romeinsche Rijk en daar buiten.

Binnen het Rijk treffen wij deze literatuur aan in het Grieksch en Latijn, en voor de volken van Klein-Azië¹⁾, Syrië en Egypte. Daarbuiten voor Georgiërs, Armeniërs, Nuba-negers, Abessiniërs, Perzen (Pehlevi-schrift), Turken en Chineezen²⁾.

De middeleeuwen kennen een uitgebreide Arabisch-christelijke literatuur, een Turksch ‘Vader Onzer’, en het begin van christelijke literatuur onder Europeesche volken. De hervorming bracht ons de Luther-vertaling, de Staten-vertaling en de Authorized Version.

Hoe vaak gingen Bijbelvertaling en vorming van een alphabet hand aan hand! De zendeling Wulfila stelde een alphabet samen voor de Goten (c. 350). Dit deed Mesrob voor het Armenisch (in 406) en Cyrillus voor de Slaven (in de 9e eeuw). Zoo werkte de Russische zendeling Stephanus de Heilige (+ 1396) ten be-

1) K. Holl. Das Fortleben der Folkssprachen in Kleinasien in nachchristlicher Zeit. Gesammelte Aufsätze zur Kirchengesch. II. Der Osten. Tübingen 1928. Dr. A. Baumstark. Die christlichen Literaturen des Orients. Sammlung Göschen. Leipzig 1911.

2) P.Y. Saeki. The Nestorian Documents and Relics in China. Tokyo 1937.

[p. 611]

hoeve van de Finsche Syrjenen¹⁾. Bekend is de Indiaansche Bijbelvetaling van John Eliot (17e eeuw). Dank zij de zending, was het Kishi-Kongo de eerste geschreven Bantoe-taal van den nieuwen tijd, door een verhandeling over de christelijke leer in die taal, in 1624 te Lissabon uitgekomen.

Soms heeft de zending zelfs in mondelingen en verminkten vorm literair gewerkt, b.v. in liedjes van roeiers op de Zambesi over ‘sina mama Maria’²⁾.

Een Oer-Protestantsche vertolking van het evangelie bij de Amerikaansche Negers is b.v. naast de ‘spirituals’, een film- en tooneelstuk als de ‘Green Pastures’.

In den nieuwen tijd is na 1800 op bijzonder groote schaal en systematisch, de Bijbel in honderden talen vertaald, door het Britsche, Amerikaansche, Schotsche, Nederlandsche en Russische Bijbelgenootschap. Ook werden wel andere boeken dan de Bijbel vertaald, b.v. het Common Prayer Book.

Meermalen gebeurde het, dat een bepaald boek eerst op het zendingsveld uitkwam alvorens het daarbuiten groote vermaardheid verwierf. Dit was het geval met de ‘Wagen der waarheid’, van den Mohammedanen-zendeling K.L. Pfander. ‘De weg naar het koninkrijk der hemelen’ van den Russisch-orthodoxen zendeling Innocentius Venjaminov, werd eerst in een Indianentaal geschreven. Daarna is het in het Russisch vertaald en zoo erg populair geworden in de Russische kerk. Ook de auto-biographie van Kagawa hoort hier thuis.

Met het boek van Bunyan, ‘Eens christenreis naar de eeuwigheid’, ging het juist omgekeerd. Dit was in de Angel-Saksische christenheid een veel gelezen geschrift, en vond vandaar uit een groote verspreiding op de zendingsvelden.

1) Prof. Dr. E.H. Minns. Het alphabet: zijn oorsprong en beteekenis voor de beschaving. In: Dr. J. Romein e.a. Nieuwe Geïll. Wereldgeschiedenis. II blz. 1061-80. Amsterdam 1929, blz. 1062. Dr. Georg Buschan. Illustrierte Völkerkunde. II. Stuttgart 1926, S. 972.

2) A.H. Keane. Man Past and Present. 2 ed. Cambridge 1920, p. 112, 111.

II. Huidige stand van zaken.

Veel bewuster, veel meer systematisch, veel moderner, dus in principe meer geordend, wordt thans literatuur, ook christelijke literatuur, geschapen. Bepaalde behoeften worden gewekt. In bepaalde behoeften wordt voorzien. Sinds reformatie en renais-

[p. 612]

sance, en later Aufklärung en romantiek, gaat het tegelijk steeds meer om individualiseering en het bereiken van de massa's. Liquidatie van het analphabetisme wordt een wereldzaak¹⁾.

De literatuur der moderne volken in de vijf werelddeelen, geldt niet meer in haar geheel als christelijk.

Christelijke literatuur is een deel van de algemeene, en heeft naast zich een neutrale, die practisch vaak oneindig meer dan zijzelf, de volken opvoedt. On- en anti-christelijke literatuur, die met alle normen op eigen, op religieus en cultureel terrein breekt, vindt ook in breede kringen goed onthaal.

Zoo zou ik de literatuur willen verdeelen in de volgende vijf groepen:

1.	Allereerst moge christelijke literatuur met een tendens genoemd worden. Zij steunt op het werk van Bijbel- en traktaatgenootschappen, vooral in de Heidenlanden. Verder op literairen arbeid in christelijke en kerkelijke kringen. Daarnevens spreekt liturgische behoefte wel eens mee. Wat een prachtige bloemlezing werd het Chineesch gezangboek P'u t'ien song tsan (hymnen van universeele lofprijzing), het vorig jaar door zes Chineesche kerken uitgegeven^2). Het bevat Chineesche liederen uit de 8e-20ste eeuw, w.o. een Nestoriaansch vers, en een oogstlied van Dr. Chao, dat tot ver in Confuciaansche kringen opname vond.
2.	Ook bestaat er een neutrale literatuur met tendens. Een neutraal gegeven wordt literair bewerkt en bewust voor volksopvoeding gebruikt. Veel Sovjet-Russische literatuur, die den collectieven mensch en de emancipatie der massa's en armen wil dienen, zou hier onder gerekend kunnen worden. In het algemeen hoort hier elk literair product, dat b.v. tevens aan den strijd voor sociale gerechtigheid uitdrukking geeft.
3.	Als derde groep noem ik literatuur zonder tendens, van christelijke en neutrale zijde. Bij verzen van Geert de Gossaert of van Willem de Mérode, laat zich heel goed een christelijk gegeven denken, dat bij de literaire verwerking niet in de eerste plaats religieus is bepaald (b.v. over den verloren zoon). Het blijkt dat een zuiver literair genre, met hoegenaamd geen of in het geheel geen tendens zeer bepaald eigen recht heeft. Al werd dit

1) Frenzel. Schulgeschichte. Religion in Geschichte und Gegenw. 2 Aufl. V. Tübingen 1931, Sp. 285-96.

2) P'u t'ien song tsan. Published by the Christian Literature Society of China. Shanghai 1937.

[p. 613]

	eigen recht bij de ‘tachtigers’ wel eens tot het absurde gevoerd.
4.	In het algemeen bestaat tusschen aesthetica en techniek een nauwe verwantschap. Het is dus niet vreemd te spreken van literatuur en literaire arbeid, die sterk technisch bepaald is, b.v. in literatuurwetenschap en kunsttaal. Ik denk aan het werk van neutrale en christelijke zijde besteed aan esperanto. Hier hoort thuis de vertaling van den Bijbel in het ‘Basic English’ (= British American Scientific International Commercial English, bestaande uit 850 woorden). Ook het gebied van spelling en van vereenvoudigde spelling (met of zonder Marchant!) is, literair, ja zelfs religieus en theologisch gezien, geenszins neutraal. Immers hangt dit ten deele samen met het probleem van nivelleering en standariseering in onze moderne cultuur.
5.	Terwijl onder 1 tot 4 genoemde vormen alle behooren tot christelijke literatuur, die als zoodanig met algemeene literatuur samen valt, rest nog een groep te noemen, die als on- en antichristelijke literatuur mag worden aangeduid. Het is een groep van literatuurvormen, die gebruikt wordt, om zeer negatief, het normlooze op eigen gebied en op elk terrein des levens, tot uitdrukking te brengen. Conservatisme, allerlei fascisme en paganisme komen hier naar voren. Laten wij echter bedenken dat het normlooze op zichzelf niet onchristelijk is. Het kan o.a. met technisch handelen samenvallen. Alleen een bepaald mechanisch gebruik er van is onchristelijk. De wensch om tot eenheid te geraken is ongetwijfeid goed.

III. De idee christelijke literatuur.

Het gevaar van anti-christelijke literatuur onder 5 genoemd, is grooter dan men wel denkt. Openlijk paganisme dreigt daar, omdat in de onder 1 tot 4 genoemde vormen zooveel latent paganisme ligt verscholen. Daarom is de vraag van christelijke literatuur thans een levensvraag.

Terecht heeft een Anglicaansche theoloog Quick betoogd, dat de vraag: ‘is christelijk leven, dus ook christelijke wetenschap cultuur, kunst en literatuur mogelijk?’ niet zoo maar met een z.g. Barthiaansche redeneering mag worden verworpen. Evenmin kunnen wij in deze dingen - dat ziet hij juist - de doorsnee liberale theologie bijvallen¹⁾.

1) O.C. Quick. The present situation in Christian theology. Intern. Review of Missions. XXVII. p. 569-80. London 1938.

[p. 614]

Twee fouten zijn te vermijden. De eene fout ligt in de stelling: geen christelijke literatuur is mogelijk. De andere fout ligt in bepaalde suggesties, die een verkeerde, onhoudbare christelijke literatuur zouden gaan verdedigen. Bankroet van het eene standpunt, rechtvaardigt nog geenszins het andere.

Wie zegt: ‘geen christelijke literatuur is mogelijk’, verengt het evangelie, geeft de literatuur aan het Heidendom prijs en berokkent haar onnoemelijke schade. Uit de volheid van het evangelie, de volstrekte verlossing van den heelen mensch in de herschepping, volgt de onomstootelijke waarheid van de idee christelijke literatuur.

Maar er is ook een verkeerde opvatting van christelijke literatuur. Een zelfde misvatting treedt aan den dag als b.v. op cultureel gebied heerscht, wanneer wordt gezegd dat proletarische literatuur letterkunde van proletariërs is. Zoo moeten wij religieus vaststellen dat christelijke literatuur stellig niet letterkunde van christenen is. Daarmee is tevens gezegd dat zij geen tweede literatuur naast een andere kan zijn.

IV. Moeilijkheden en taak.

Elk verschijnsel, dat wordt gekend, heeft een dubbele functie. Dat het n.l. incognito, zichzelf en heel zijn milieu restloos uitdrukt. Literatuur die dezen naam verdient, zal dus incognito, tegelijk zichzelf en al de goddelijke en menschelijke dingen uitdrukken.

Hier komen wij bij één van de allergrootste moeilijkheden, die van adaequate uitdrukking. Incognito restloos zichzelf en heel zijn milieu uitdrukken, dat is een zware en niettemin noodzakelijke taak. Taal is vertalen.

De moeilijkheden van uitdrukking en vertaling bij de Bijbeloverzettingen is wel eenigermate bekend. Hoe dat bij primitieve volken zijn gang gaat, daar kon Dr. Adriani ons heel veel van vertellen.

Vaak is er op gewezen hoe b.v. in Japan het christendom in deze richting, n.l. die van het brengen van nieuwe ideeën en woorden, een allerbelangrijkste factor is geweest¹⁾. Soms gelukt het meester-

1) All. Klein Faust. Christianity as a social factor in modern Japan. Lancaster Penns. 1909. J. Witte. Japan zwischen zwei Kulturen. Leipzig 1928. Asatoro Miyamori. The Masterpieces of Japanese Poetry, Ancient and Modern. Tokyo 1936. Besproken in: The London Quarterly and Holborn Review, October 1936, p. 524-26.

[p. 615]

lijk de bedoeling te vangen. Zoo in die enkele regels van een Japanneesch gedicht, dat de titel draagt van ‘Christ’.

I said unto my sister
Christ was but a man
Her eyes looked on me sadly
Pitying me¹⁾.

Maar in vele gevallen is de bedoeling, met name de bedoeling van den Bijbel, nauwelijks of niet uit te drukken.

Ziedaar het benauwende probleem van de vertaling en vertolking van den Bijbel, niet slechts in primitieve en oostersche culturen, maar misschien nog erger, in de modern westersche culturen. Omdat een ‘glad’, ‘effen’ en ‘vlot’, in één woord: ‘vloeiend’ gemaakte, moderne taal, die nivelleering en vaak averechtsche vertechniseering insluit, meestal weigert een Bijbelsche paradox weer te geven. Zoodat het Bijbelsche en christelijk geloof moeilijk tot zijn recht komt.

Dit probleem is nog nauwelijks onder oogen gezien. Het wijst op allerlei taal-philosophische vragen en niet minder op vragen van het practische leven. Het raakt meteen het sit aut non sit, én van de christelijke literatuur, én van de kerkelijke verkondiging. Niet slechts moderne religie en cultuur, maar ook de taal, is volkomen gesaeculariseerd. Wij staan voor het probleem zoowel van de kerstening, als van de herkerstening van de taal. Waarop nog weinig de aandacht is gevestigd²⁾.

Wanneer ook op literair gebied³⁾ internationaal steeds meer wordt saamgewerkt (o.a. via Volkenbond en Wereldzending), de technificeering van het leven wordt gegrepen, van neutrale en christelijke zijde een eenheidsfront ontstaat, niet van goedwillenden maar van allen die van goeden wille zijn, dan is daarmee de weg

1) Zie noot op pag. 614.

2) Hier ligt het goed recht van veel Gereformeerde prediking, die vaak z.g. aanstootelijk is voor den modernen mensch in begrippen als: ‘betalen’, ‘genoegdoening’, ‘borg en middelaar’ enz. Kleine nuanceeringen spelen hier een doorslaggevende rol v.g. wat in ons land over significanda is geschreven door den overleden Joodschen taalkundige Haan, door prof. Pos, en de wiskundige Mannourri. Uiterst belangrijk is ook het werk van prof. Dooyeweerd over ‘De philosophie van de wetsidee’, daar dit belangrijke gegevens geeft voor de vraag van de christelijke zekerheid.

3) v.g. Margaret Wrong. Christian Literature for Africa. Intern. Review of Missions. XXVII, p. 509-515. London 1938. Miss M. Wrong is secretaresse van de ‘Intern. Committee on Christian Literature for Africa’, die een onderdeel is van de Intern. Missionary Council.

[p. 616]

gegeven om ook op dit gebied het paganisme te boven te komen en te weerstaan.

De gegevens zijn er. Er is literair leven: in onze dagen is sprake van een opkomende proletarische literatuur en van een literatuur der gekleurde volken (o.a. van de Amerikaansche negers). Wording van het type collectieve mensch en zijn cultuur, het machinetijdperk enz. geeft ingrijpende vragen te over. Er is christelijk leven. In elk geval hebben wij te maken met kerkvolk uit alle rassen, dat recht op christelijke voorlichting en opvoeding heeft. Alleen staan wij voor zoo'n groote vervlakking in alle landen der christenheid, zoo'n matheid en lauwheid, dat bijna nergens een christelijke literatuur bestaat, die ‘doorbijt’ en de vragen ‘verwerkt’. Het is een algemeene klacht in ons land en in het buitenland, dat voor christelijke jeugd- en ouderenbeweging, bijna geen boek gevonden wordt, dat geschikt is om christelijk en literair op te voeden. Zoodat er een uitwisseling is van leven tusschen wat literair opvoedt en opgevoed wordt. Anne de Vries' ‘Bartje’ is te zeer een eenling tegenover het werk van een schrijver als De Jong.

Is er een goede bekeeringsgeschiedenis, om een echt christelijk onderwerp te noemen? Geen bekeering van materialisme tot idealisme, d.i. van kwaad tot erger, maar een geschiedenis, die reformatorisch is verantwoord? Alleen bij radicale ommekeer vermogen wij het paganisme tenslotte volledig te overwinnen.

Het zal zijn een strijd, waarin het gaat om to be or not to be. Hier ligt een zware taak voor een christelijke literatuur en voor christelijke literatoren.

Wordt deze taak vervuld, zoo mag men spreken, niet meer van christelijke literatuur en zending, doch van een zending, die de christelijke literatuur volbrengt. Als deel van de heele zending van onze heilige katholieke kerk in de 20ste eeuw en verder.