Opwaartsche Wegen. Jaargang 16

[p. 569]

Gerrit L. Slagmolen
Het instituut voor religieuse en kerkelijke kunst te Utrecht

Een nieuw instituut dat zich ten doel stelt ‘de bevordering van de religieuse en kerkelijke Kunst in het Protestantisme en de met het Protestantisme oecumenisch verbonden kerken en groepen’ is Zaterdag 15 October in gebouw Achter Sint Pieter 14 te Utrecht geopend. De Stichtsche hoofdstad is daarmee op het gebied van religieuse kunst nog een instelling rijker geworden. Zij toch kende reeds het Oud-Katholieke Museum, het Centraal Museum, het Aartsbisschoppelijk Museum en het Museum voor Nieuwe R.K. Religieuse Kunst. Maar voor het Protestantisme is deze instelling, waarvan Prof. Dr. G. van der Leeuw, te Groningen, voorzitter en Dr. R. Miedema, te Amersfoort, directeur is, geheel nieuw, waardoor voor haar breede, doch bijkans onbegaanbare, wegen open liggen.

Er is op het gebied der Protestantsch Kerkelijke Kunst geen traditie, noch in schilderkunst, noch in de kunst der glazeniers, noch in liturgie en symboliek, noch in beeldhouwkunst, noch in muziek, ja zelfs niet in de kerkbouwkunst. Welk een sterke behoefte bestaat er, bij den liturgisch-gevoelige, aan een andere Eeredienst-ruimte dan die tusschen vier muren en een dak. En hoe weinig wordt aan de liturgische behoefte in de architectuur van een voor den Eeredienst afgepaalde ruimte beantwoord? Ongetwijfeld zal dit zeer moeilijke onderwerp door de uitgebreide sub-commissie voor Kerkbouw en Kerinrichting onder oogen worden gezien. Echter is het de vraag of een (niet: bevredigende, maar) toe te juichen oplossing voorloopig gevonden kan worden. En wel hierom: wij kennen de kerkenbouw der Gothiek en van het Romaansch, en de diepe beteekenis dier stijlen bevatten wij nog maar nauwelijks. Heden ten dage is de volksgeest heel weinig op het religieus-geestelijke ingesteld, en daar de kunstenaar bij intuïtie weergeeft wat in het hart van de Gemeente leeft, is ook het religieuse fundament van de hedendaagsche (bouw)kunst een hoofdzaak waaraan helaas nauwelijks iemand kan beantwoorden. Het verschijnsel, dat er kerken zijn gekomen als theater-zalen

[p. 570]

en dat zelfs in gothische gebouwen galerijen moesten (?) worden aangebracht, is hiermede verklaarbaar. Het inrichten in eerstgenoemde ‘kerken’ van sacramenteele ruimten en voorwerpen moge op zich zelf beantwoorden aan een, in het Protestantisme in Nederland tot nu toe onbewuste, behoefte aan diepte, het is alles niet in staat om de ontbrekende verhevenheid in de bouwkunst ook maar eenigszins te vergoeden,

Voor de muziek is het evenzoo. Wel is de bouwkunst schuldig aan het invalide klankbeeld dat tallooze der hedendaagsche kerken ons van de daar gereproduceerde muziek brengen - en uiteindelijk komt het in de muziek op het klinken aan - maar er is, veel meer, de moeilijkheid: gemis aan traditie. Na Bach is er practisch voor den Eeredienst in de Protestantsche Kerken geen religieuse muziek meer geschreven. Wij constateeren dus een stilstand van 190 jaren. Overigens geldt hier hetzelfde, ontstellende, gebrek aan religieuse volkszin. Dit drukt zwaar op de ontwikkeling van alle kerkelijke kunst, zelfs op die van onze, toch veel kunst-gevoeliger, Roomsch-Katholieke broeders. Vooralsnog is het daarom niet duidelijk wat de sub-commissie voor kerkelijke muziek zich voor oogen stelt, te minder daar in het muziekleven van nu slechts heel weinig componisten van werken met religieuse diepte op den voorgrond traden (wij denken aan Anthon van der Horst, Johan Felderhof en wijlen G.H.G. von Brucken Fock). Want de commissie moge teweeg kunnen brengen dat vele of weinige belangrijke werken over liturgische of religieuse muziek het licht zullen zien, in wezen heeft dit geen waarde wanneer wij uit de impasse van de a-religieuse kerkmuziek niet tegelijkertijd worden gered. Het gaat hier om de noten, niet om woorden.

De Commissie voor Liturgie en Symboliek zal het waarschijnlijk iets gemakkelijker hebben, daar er te dien opzichte geen Protestantsche oudheid heeft bestaan en er dus naar iets geheel nieuws gezocht kan worden, waarbij het Oud-Katholieke en Roomsch-Katholieke gebruik min of meer als leiddraad kan worden aangewend.

Het is ter overwinning van alle genoemde moeilijkheden dat ieder christen-kunstenaar, ieder belangstellende in religieuse kunst en ieder die is geïnteresseerd bij de vele uitingen van schoonheid (wij denken aan theologen) lid moge worden van dit instituut en het inderdaad zal steunen opdat, door alle lagen van het Protestantisme heen, als een goud-ader, een sterke kern van religieuse

[p. 571]

kunst-gevoeligen manifesteere wat in kiem aanwezig is en altijd was aan zin voor beleving van de schoonheid, toegepast in den Eeredient in Gods Woning.

In het gebouw zullen door het Instituut tentoonstellingen worden ingericht. Eenig plastiek van S. Miedema, den vader van den directeur, is aan het Instituut geschonken, n.l. ‘La Vie humaine’ (het menschenleven), een Christus in bas-relief als voorloopig schoorsteenstuk, een houten beeldje ‘Historia’, zinvol geplaatst voor de bibliotheek, en, in den tuin, ‘Zalig zijn de Vredestichters’. Tot 1 December was werk aangebracht van Willem A. van Konijnenburg en fragmenten uit de gebrandschilderde ramen van de Domkerk (Utrecht - Noordertransept), van het Stadhuis en van het Lyceum, beiden te Amsterdam, van de hand van Prof. R.N. Roland Holst. De bibliotheek voor muziek is tot nu toe gevormd uit de, door diens zoon afgestane, nalatenschap van Evert Cornelis; de andere afdeelingen uit geschenken van den directeur van het Instituut. Ten slotte was er, in vitrine, een inzending van het Oud-Katholiek Museum: een aantal altaarstukken en een doopstel uit den baroktijd. Van 1 December tot en met 15 Januari 1939 stelt men een verzameling Russische Ikonen (heiligdommen) uit particulier Nederlandsch bezit ten toon. Daarna zal een verzameling etsen, met religieuse voorstellingen, van Rembrandt worden aangebracht. Naar aanleiding van de prijsvraag voor een passend schoorsteenstuk (vijf der daarvoor ingekomen ontwerpen, die echter geen van allen tot een opdracht leidden, waren eveneens tot 1 December j.l. te bezichtigen) hield op 15 November Dr. R. Miedema een lezing met lichtbeelden over: ‘Het Christusbeeld in de moderne beeldende kunst’.

Dat de woorden, die Utrechts Burgemeester, Mr. Dr. G.W. ter Pelkwijk, na de officieele opening door Minister Slotemaker de Bruïne, sprak over het moeten slagen van deze Utrechtsche poging daar zij is tot stand gekomen door mannen die met heilige voornemens zijn bezield, in vervulling mogen gaan, is naar menschen-berekening voorwaarde voor het, in de kunst, bereiken van het groote christelijke volksdeel in ons land.