Opwaartsche Wegen. Jaargang 16

[p. 532]

Roel Houwink
Waar gaan we heen?

Het kan zijn nut hebben op een tijdstip, dat de boekenproductie hoogtij viert, een oogenblik stil te staan bij de situatie, waarin zich onze letterkunde nu al sedert eenige jaren bevindt, nadat ook het Nederlandsch uitgeversbedrijf onden den druk der omstandigheden ertoe is overgegaan Amerikaansche methoden toe te passen.

Men kan deze methoden met een enkel woord typeeren als industrialisatie. Het uitgeversbedrijf is van een semi-commercieel instituut met een sterk cultureelen inslag tot een boeken-fabriek geworden. En de gevolgen daarvan zijn drieledig: in de eerste plaats heeft deze industrialisatie de productie belangrijk opgevoerd; ten tweede heeft zij de commercieele waarde van het boek op den voorgrond gesteld tegenover zijn cultureele beteekenis; en ten derde heeft zij van den schrijver, die eenmaal een vrij beroep uitoefende, praktisch een loon-arbeider gemaakt. Alle drie deze gevolgen, die de industrialisatie van het uitgeversbedrijf met zich heeft gebracht, zijn gelijkelijk funest voor een gezonde ontwikkeling van onze letterkunde. Wie oogen heeft om te zien zal dan ook reeds lang hebben bemerkt, dat er iets met onze letterkunde niet in den haak is, en dat wij hard op weg zijn van onze letterkundige productie een aftandsche bijwagen te maken van de internationale amusements-industrie in plaats van haar in eere te houden als een in materieel opzicht onafhankelijke, geestelijke levensfunctie, welke van de grootste beteekenis is voor den cultureelen welstand van ons volk.

In een klein land als het onze met zijn beperkte mogelijkheden ook in creatief opzicht - er zijn uitzonderingen (ik denk aan onze dichtkunst der negentiger jaren), die echter slechts den regel bevestigen -, brengt het opvoeren der boekenproductie tweeërlei te weeg: de eigen schrijvers worden erdoor uitgeput - hoeveel manuscripten eischen alleen reeds onze christelijke bibliotheken! - en tevens wordt hun door een stroom van vertalingen van buitenlandsche auteurs een moordende concurrentie aangedaan.

[p. 533]

Door het eerste moet het peil der litteraire productie sterk dalen; door het tweede wordt de aandacht van het publiek van de eigen letterkunde afgeleid, waarbij als extra-handicap voor den Nederlandschen schrijver nog komt dat wij met een veelal snobistische of volslagen kritieklooze voorkeur het werk van landgenooten plegen achter te stellen bij dat van vreemdelingen; terwijl de gecombineerde werking van beide factoren onze letterkunde steeds verder in een hoekje drukt.

Als tweede gevolg van de industrialisatie van het uitgeversbedrijf noemden wij het op den voorgrond plaatsen van de commercieele waarde van het boek tegenover zijn cultureele beteekenis. Het is duidelijk, hoe hachelijk onder deze omstandigheden dit verschijnsel is in een wereld, die het koningschap van den klant (‘the customer is king’) tot haar lijfspreuk heeft. Het zou ons te ver voeren hier in bijzonderheden op de gevaren in te gaan, welke een dergelijke leuze voor de letterkunde met zich brengt. Wij moeten volstaan met er enkele te noemen: De invloed, die ‘de klant’, d.w.z. het groote publiek, via de economische sleutelpositie van den uitgever op den schrijver en op de litteraire ontwikkeling heeft, maakt bij voorbeeld, dat een auteur van zijn novelle met kunst en vliegwerk een roman moet fabriceeren, wil hij voor zijn kopy een uitgever vinden, want: ‘het groote publiek leest geen novellen’. Hij mag zijn verhaal niet in den ik-vorm schrijven, want: ‘de klandisie van de groote leesbibliotheken wil dergelijke verhalen niet’. Of: hij moet déze onderwerpen behandelen en gene vermijden, want voor de eerstgenoemde heeft het publiek alleen maar belangstelling en voor de laatstgenoemde interesseert het zich niet. Dichters moeten maar liever in de journalistiek gaan of zoo goed en zoo kwaad zij kunnen ‘romans’ schrijven, want: het publiek leest geen gedichten meer.

Zoo kan men doorgaan en de ongelukkige schrijver heeft de keuze tusschen een onuitgegeven of voor eigen rekening gedrukt manuscript en (wie weet!) misschien het salaris van een brievenbesteller, maar in elk geval een verkracht talent. De keuze is niet plezierig en niet gemakkelijk, want ook de schrijver is slechts een mensch en bovendien heeft ook hij zijn maatschappelijke verplichtingen. Is het wonder, dat het koningschap van den klant tevens de slavernij beteekent van den schrijver en de ondergang van de letterkunde als een vrije en schoone kunst!

[p. 534]

Hiermee hebben wij ook het derde gevolg van de industrialisatie van het uitgeversbedrijf ter sprake gebracht en de vraag is nu: Waar gaan wij heen? Waar gaan wij heen met ‘elk jaar een nieuwen Van Schendel’ en drie maal 's jaars een nieuwen Herman de Man? Waar gaan wij heen met een welhaast automatische roman-productie, die geregeld wordt door den smaak van het publiek, d.w.z. door de grilligheid der mode en door het massainstinct?

Meent men werkelijk, dat onze letterkunde het uithoudt onder het dom en lomp regiem van een Amerikanisme, dat misschien effectief is voor den verkoop van scheerzeep en cigaretten, maar dat als een schimmel woekert door onze litteraire productie?

Wij meenen, dat dit alleen mogelijk is, wanneer èn de kritiek èn de wezenlijk litterair belangstellende lezers den strijd aanbinden tegen dit Amerikanisme. De kritiek door bij haar oordeel de uiterste waakzaamheid te betrachten en zich niet te laten leiden - onder geen voorwaarde! - door particuliere bijoogmerken; de lezers door zich schrap te zetten tegen de moderne reclame-tendenzen, die de wereld van het boek gelijk willen stellen met de wereld van de bioscoop.

Mag de letterkunde hier ook hulp van de regeering verwachten? Een reorganisatie van het litteratuur-onderwijs op de middelbare scholen zou wellicht op den duur ons volk in breede lagen kunnen opvoeden tot een levende en veelzijdige belangstelling in onze vaderlandsche letteren.