Opwaartsche Wegen. Jaargang 16

[p. 440]

G.L. Slagmolen
Jan Zwart-herdenking
Een persoonlijke visie.

Menschvereering is een wankel ding.

Het heette dat in Jan Zwart, op 13 Juli 1937, een groot Nederlander was heengegaan. Men scheen zich, dit voorjaar, allerwege op te maken hem in concerten in vele plaatsen te herdenken. Wij hoorden echter van drie, vier avonden; meer niet.

Zwart was geen zwak voorstander en medewerker van de Ned. Christ. Radio-Vereen. Nu zijn sterfdag voor de eerste maal herdacht kon worden zou men, op zijn minst, een moment van muzikale herdenking verwachten. De Omroepgids vermeldde zelfs ten 8.15 u. n.m. een orgelconcert. Zou in dit programma iets van Zwart zijn opgenomen? Maar tusschen de lied- en koraalbewerkingen, waaruit het programma bestond, kon Zwart geen plaats verkrijgen. Zelfs: het geheele nummer van de Omroepgids van 9 Juli 1938 vermeldde de naam Zwart niet. Een jaar na zijn dood komt Zwarts naam slechts sporadisch op de orgelprogramma's voor. Op zijn sterfdag in het geheel niet.........

Is dit een bewijs dat Jan Zwart géén groot Nederlander is geweest? Velen hebben dit reeds tijdens zijn leven beweerd. Ook zeiden velen het tegenovergestelde. Het zal misschien goed zijn om, tusschen zijn vele vurige voorstanders (van toen?) en felle tegenstanders door, de beteekenis te belichten die zijn werk heeft gehad voor het Nederlandsche muziekleven onder de christenen. Dat zijn werk-onder-de-christenen door ‘anderen’ veroordeeld, door deskundige christenen niet begrepen en verguisd, en door de leeken-alleen hoogelijk werd gewaardeerd is Zwarts levenstragiek geweest. Dit zien wij nú, nu wij hem niet meer aanvallen kunnen, niet meer aanvallen mogen. Maar wij zien nu ook dat van deze drie groepen slechts weinigen hem hebben begrepen. Want het moeilijke van hem te begrijpen lag niet in het bestudeeren van de inhoud van zijn muziek. Die is duidelijk voor een kind. Maar dít is het moeilijke geweest: wat wilde hij met zijn streven bereiken? Welk doel had zijn totale werken?

De grootste tegenwerking, wilde men Zwarts psychologie leeren kennen, ondervond men van Zwart zelf. Hij kon zich niet uiten,

[p. 441]

noch in taal, noch in muziek, en daardoor was hij niet te benaderen. Dat de goe-gemeente zich daar niet om bekommerde is te begrijpen. Zwart bracht op eigen, gemakkelijk te bevatten, wijze (Zijn wezen was veel gecompliceerder dan men, uit zijn muziek, vermoedt) het geestelijk lied vanuit het orgel. Eerst niet verder dan de kerkmuren, later in de huiskamer en in het ziekenvertrek. En hiermee waren de duizenden muzikaal-niet- of half-ontwikkelden zeer tevreden. Want - wie van de doorsnee-harmoniumspelers denkt over muziek na of gaat haar ontleden? - Hiermee is niets ten kwade van de huiskamer-musici van christelijken huize gezegd; de piano-spelers van andere richtingen (of onder de richtingloozen) denken evenmin; er is alleen mee aangetoond dat Zwart dezulken geen psychologische problemen voorlegde -. Maar de groote waardeering van deze groep mag den persoon Zwart prettig zijn geweest, de christen-musicus had er niets aan. Evenzoo kon het dezen koud laten of ‘de wereld’ (het ‘andere kamp’) hem beoordeelde en daarna van zich wierp. Daar was hij Christen voor. De smaadheid der wereld maakte hem niets. Hij zou er des te harder om ploeteren en arbeiden, voor zijn ideaal: religieuse kunst vanuit het kerkelijk-instrument. En zulks in een tijd dat dat element in de muziek (dat mede door de levenshouding der ziel wordt bepaald) het meest noodzakelijk was in een revolutionaire wereld, en het meest gemist werd tevens.

Het aantal godsdienstige richtingen is de laatste halve eeuw onrustbarend vermeerderd. En velen kunnen het kaf niet meer van het koren onderkennen. Is het niet zoo ook met den diepen inhoud der composities uit dezen tijd? Van Badings, Hindemith, Pijper, Ravel, Reger, Strawinsky? De inhoud, de achtergrond, van hun muziek is even zeer in het duister gehuld als van vele godsdienstige secten. Het zal daarom bij het ‘Christelijke’ muzikale volksdeel tot groote verheuging moeten stemmen wanneer er composities worden geschreven die door gelijke religieuse ingevingen zijn geïnspireerd als bij de grooten der christen-componisten. Immers Franck en Bruckner, als Katholieken, en Bach, als Protestant, bewezen dat instrumentale kunst in haar diepsten grond religieus kan zijn.

Maar het protestantsche organistendom van de laatste anderhalve eeuw is ten achter gebleven in het componeeren van daaraan gelijk-gestemde muziek. Wel wist men op Zwart, die zeer ernstige pogingen deed om zijn collega's te wekken en te doen opstaan

[p. 442]

uit de doôn, te schimpen, hoewel hij zijn leven alleen maar heeft geofferd voor een op te bouwen protestantsche orgelkunst. Hetgeen hem, bij zijn leven, is gebleken onmogelijk te zijn.

Zeker: eenerzijds daar hij geen open oor had voor de ontwikkeling der toonkunst na Beethoven, en zelf, helaas, een middelmatig epigoon was van de 16e en 17e eeuwsche Nederlanders, én doordat hij geen uitgesproken muzikaal-philosophische aanleg had; maar anderzijds daar zijn collega's hem slechts met den nek aanzagen, geen aandacht hebbende voor hun roeping die hij, compositorisch de mindere veelal, hen onder het oog bracht. Zij hielden hem star op een afstand. Het valt niet te ontkennen dat zijn felle polemiek en zijn niet sterke compositie-techniek, zijn vaak overdreven propaganda voor de ‘eigen’ orgelkunst op de programma's, en zijn schijnbare onvermoeibaarheid - die hem bij concerten tóch parten speelde - veel ertoe hebben bijgedragen dat men hem, in de vakwereld, vooral in die der niet-gereformeerde kunstbroeders, alleen heeft laten worstelen met zijn middelen naar het ‘groote’ ideaal, dat, evenwel, het ideaal behoorde te zijn van alle christen-componisten; christen-van-binnen-uit.

Misschien ook was Zwart zich de roeping van de protestantsche religieuse muziek TE zeer bewust, en maakte hij er meer doel dan roeping van. Natuurlijk was dat verkeerd omdat het onmogelijk is. Religieusiteit is den mensch ingegeven en uit dit gegevene worden zijn religieuse werken geboren; ook zijn muziek. Het geloof is de drijfkracht, maar wordt geen doel van een kunstwerk. Wat Zwart zich als ideaal kon stellen was den orgel-componisten de overtuiging bij te brengen dat zij, als Christenen, geen muziek mochten uitgeven die in wezen atheïstisch is, omdat die van hen niet verwacht mag en kan worden. Zij verloochenen daarmee hun hooge roeping als mede-bedienaars des Woords in den Eeredienst. Wie dit niet, met Zwart, zoo aanvoelen, hebben van Bach weinig opgestoken.

De groote aanklacht echter die klinkt tegen hen die Zwart hebben geringgeschat, is dat zij gezegd hebben: ge beweegt mij bijna een christen te worden. Want zij hebben zich ‘bijtijds’ afgewend. Zij meenden meer van Reger, den mathematicus, en van Mahler den natuur-philosooph, en van Miaskowsky, den bolsjewiek, te kunnen leeren dan van Zwart, den Calvinist. Maar als zij Zwarts streven niet hebben begrepen, hoe zou het dan mogelijk zijn

[p. 443]

dat zij Bachs wezen begrijpen? Hebben zij dan van Bach niet geleerd den eenvoud van Zwarts, blijkbaar te hoog gelegen, roeping te begrijpen?

Wat Zwart in zijn leven ongetwijfeld zeer heeft gehinderd is de fatale invloed van de stijlen van Reger, Widor, Vierne en vele niet-organistische beroemdheden op de productiviteit der orgelcomponisten en improvisatoren. Want vooral de invloed van Widor, Vierne en de moderne Franschen is zeer sterk. Hun muziek wordt, meer nog dan die van Reger wellicht, ernstig genomen mede omdat zij zelf onder de grootsten der organisten gerekend werden en worden. Maar de Nederlanders mogen hun roeping beseffen en eigen, diep-in-religieuse wegen vinden.

Over dit alles heeft Zwart misschien nooit één woord kunnen zeggen of schrijven, maar alleen hieruit is zijn vitaliteit te verklaren als het ging om ‘eigen’ orgelkunst.

Hij is een groot Nederlander geweest als pionier, als propagandist voor het christelijk-eigene in muziek van geloovige componisten.

Wat hij daarbij had moeten doen (van tweeën één) heeft hij helaas voorbij gezien. Hij had óf compositie moeten studeeren, óf zijn eigen werk in portefeuille moeten houden. Want aan hem was nu alleen het woord, de aansporing, het aanwijzen van onze hooge roeping, aan anderen is slechts......het begrijpen. O, niet aan zijn leerlingen. Zij hebben weinig van hem geleerd van dat éene belangrijke. Men denke en verwachte ook niet dat hij bewust zal worden nagevolgd naar dat hooge ideaal. Zijn kracht werkt verborgen; doch eerst dan zal zij vrucht voortbrengen, als de herinnering aan zijn composities zal zijn uitgewischt. Dan zal blijken dat Zwart niet vergeefs heeft gewerkt.

Maar eerder zal men hem, om de verborgenheden in zijn arbeid, die niets met zijn noten te maken hebben, dienen te waardeeren. Om zich zelfs wil.