Opwaartsche Wegen. Jaargang 16

[p. 231]

G.L. Slagmolen
De restauratie der psalmen in de Ned. herv. kerk

Bij de firma J. Brandt en Zn. te Amsterdam zijn twee proefbundeltjes verschenen van de nieuwe Psalm-uitgave die vooralsnog door de Ned. Herv. Kerk ten gebruike in den Eeredienst kan worden aanbevolen. Voor ons ligt de proefuitgave der vierstemmige zetting. Medegedeeld worden de namen van de leden der ‘Commissie tot Samenstelling van een nieuwen bundel Psalmen en Gezangen voor de Ned. Herv. Kerk’. Daarna de namen van de leden der Muziek-Commissie, en wel: Adriaan Engels ('s Gravenhage), Prof. G. van der Leeuw (Groningen) en Dr. Joh. Wagenaar ('s Gravenhage). Ten slotte worden genoemd de vervaardigers dezer vierstemmige zetting, die onder toezicht van Dr. Joh. Wagenaar arbeidden. Zij zijn Mejuffrouw Johanna Wagenaar ('s Gravenhage), Adr. Engels en Leonard Johannes Mens (Leiden).

Uit al dit officieels mocht men verwachten met een koor- of orgel-uitgave van den Psalmbundel kennis te maken, die, na alles wat er aan éénmans-Psalmharmonisaties in den loop der eeuwen is verschenen (en dat zijn er nogal wat!), de kroon zou spannen boven alle niet, en zeer goed, geslaagde pogingen op dit gebied. Helaas, dit proefbundeltje getuigt niet van een met grooten ernst opgezetten arbeid. Nagenoeg in elken Psalm of in elk Gezang springen onmuzikale of historisch onjuiste wendingen in het oor; of er vallen schoolsche fouten op, die men, regelrecht van het orgel tot ons komende, wil vergeven, maar die bij het noemen van een zoo groot aantal namen uit de eminente kringen van het organistendom, niet mogen worden vertoond.

Met het harmoniseeren der antieke melodieën hadden allen meer moeite dan met de jongere wijzen. Dit neemt niet weg dat Adr. Engels van de ongetwijfeld vele harmonisaties die hij in zijn leven gaf van ‘Neem, Heer, mijn beide handen’, een der slechtste inzond voor dezen nieuwen bundel. Zijn harmonisatie van Psalm 42, een melodie in ‘gewoon majeur’ (de ingewijde organisten noemen zoo'n Psalmmelodie ‘jonisch’; in dit geval is zij hypo-jonisch, want zij loopt van den 5en toon in den toonladder tot den 5en en heeft als grondtoon den eerste) is een van de meest onmuzikale uit het geheele bundeltje; on-muzikaliteit is overigens een kwaal waar vele van de hier gedemonstreerde prestaties van den heer Engels aan lijden. Hetgeen onbegrijpelijk is voor degenen die zijn prachtige bewerkingen kennen uit ‘Laudamus’, de tweede liederenverzameling van wijlen Mej. M. van Woensel Kooy.

[p. 232]

Psalm 65, geharmoniseerd door Johanna Wagenaar, munt in den eersten regel uit door een prachtige altstem, maar brengt aan het slot van den derden regel een ‘bedriegelijk slot’, dat zeer misplaatst is. In denzelfden regel een dominant-septiem-accoord dat bewijst dat men het met de strenge zetting niet al te nauw nam. Dat het toezicht van Dr. Wagenaar tamelijk slap was, blijkt uit den laatsten regel van dezen Psalm en den tweeden regel van Psalm 33 (eveneens van Johanna Wagenaar). Déze regel wordt afgesloten met een kleinen drieklank als dominant (e, g, b) voor de tonica a. De afsluiting van Psalm 65 is dominant-groote drieklank c, e, g voor tonica f, as, c. Dit nu is inconsequent. Het laatste geval alleen is goed. De dominant moet een grooten drieklank zijn omdat dit alleen historisch te verdedigen is. Men zal bij de Nederlandsche scholen (1430-1600) geen dominant-afsluitingen vinden met kleine drieklanken; evenmin bij Goudimel en Bourgeois. (Wil men de z.g. leidtoon vermijden, dan neme men den grooten drieklank op den zevenden trap; een dominant-kleine drieklank is dus historisch niet verantwoord).

Een twijfel-geval ontmoette Mejuffrouw Wagenaar in Psalm 33, zevenden regel. De verhooging in de melodie plaatste zij tusschen haakjes. Onzes inziens is deze verhooging niet te verdedigen. Immers, men zal in een dorische melodie eerder moduleeren naar een andere kerktoonsoort (aeolisch) dan naar een gansch ander toongeslacht (mineur).

Door de verhooging van de melodie-toon komt men er niet toe een andere modulatie aan te wenden, die toch, gedacht van uit de oude toonsoorten, meer voor de hand ligt, n.l. naar de dorische toonsoort van de dominant. In dat geval kán de melodie-toon niet gewijzigd worden. Analoog met deze laatste mogelijkheid is de modulatie in Psalm 47 (Adr. Engels). De melodie is jonisch (of majeur), dit wil onder meer zeggen dat de afstand van den zevenden tot den eersten toon een halve is. In den achtsten regel moduleert de melodie naar den dominant. Deze is dan tonica, is weer jonisch (of majeur) en vraagt dus wél een verhoogde leidtoon. Zelfs in de melodie en vooral wanneer deze in de sopraan ligt. Het zelfde is het geval met Psalm 138 elfden regel (harm. Leo Mens).

Uit het weglaten van deze verhooging (zelfs niet tusschen haakjes) blijkt dat er geen plan of althans geen overeenstemming omtrent een plan is geweest bij het samenstellen van dit bundeltje, dat de voorbode is van een groots opgezette uitgaaf.

Het werk van Leo Mens is over het algemeen het welluidendst. (Al komen er in Psalm 95 en in Gezang I en XI mislukkingen voor). Het wordt echter ontsierd door octaven-in-tegenbeweging en verdekte quinten, die men, zooals gezegd, vanuit het orgel tolereert, maar in een ernstige onderneming als deze uitgave niet gaarne ontmoet.

[p. 233]

In hetgeen Johanna Wagenaar bijdroeg zijn de onjuiste accoord-opeenvolgingen zeer hinderlijk (Psalm 33!). Soms brengt zij bovendien leelijke tertsverdubbelingen aan. In het, door haar dorisch genoemde ‘Ik wil mij gaan vertroosten’, Gezang V, springt zij raar met de toonsoort om. Had zij de melodie als een aeolische opgevat, er zou een minder wisselvallige zetting gevolgd zijn van een veel grootere schoonheid. Het karakteristieke dorische interval, de groote sext, komt in de melodie niet voor, en overal waar het in de harmonisatie is toegepast, klinkt het verrassend.

Engels bracht in Psalm 47 uitstekende anticipaties in de melodie aan. Hij levert echter slecht-klinkende passages in Psalm 42, Gezang VI en Gezang XIV, einde 4e en 8e regel.

De Muziek-Commissie zal goed doen met haar arbeid terdege te herzien voor de eerste editie op de pers gaat, want de indruk, die dit proefbundeltje maakt, is die van een oppervlakkig dilettantisme. De antieke Psalmmelodieën en de huidige koorzang zijn beter werk waardig.