Opwaartsche Wegen. Jaargang 15

[p. 386]

D. Dirkmaat
Fakir in de far west

‘Het groene Licht’, ‘Obsessie’ en ‘Vergeef ons’ zijn drie romans van Lloyd C. Douglas, een Amerikaansch geestelijke die, naar de uitgever J. Ph. Kruseman ons meedeelt, zoowel de Vereenigde Staten als Engeland stormenderhand hebben veroverd, en het - in de vertaling van H.H.J. Maas ook Nederland zullen doen.

Het pleit zelden voor een boek als het een best-seller is. De man van het vak staat er wantrouwend tegenover en in de meeste gevallen blijkt zijn wantrouwen maar al te gerechtvaardigd te zijn. Over de eerste twee boeken van Douglas, heeft zich desondanks niemand minder ontfermd dan de steeds parate Dr. P.H. Ritter, die in een lovende en breedvoerige inleiding tracht aan te toonen, dat we hier iets zeer bijzonders voor ons hebben; een zeldzaam staaltje romankunst uit de Far West.

De waarheid is - hoor ik de geest van wijlen Klabund mompelen - dat deze heer Douglas ein Wunderhorn ergötzlicher und boshafter Trivialitäten, ältestes und neuestes Gerumpel über den modernen Spieszer ausschüttet, der mit einem leeren Hirn aufdrapiert wie eine Pfingstochse in seinen Geschichten umherwandelt und ‘Muh’ und ‘Bäh’ sagt. Wonderlijk genoeg was de heer Ritter daar in zijn hart blijkbaar zelf van overtuigd; zou hij anders, midden in zijn recommandatie, met betrekking tot het ‘Groene Licht’ quasi terloops de opmerking hebben gewaagd dat de kritische lezer niet kan nalaten een zekere parallelie met een oppervlakkiger Amerikanisme te trekken; en ten aanzien van ‘Obsessie’, dat wij er den schrijver misschien een verwijt van moeten maken dat hij bij de benadering zijner ideologische werkelijkheid de waarschijnlijkheid der gebeurtenissen wel eens in gevaar heeft gebracht?

De boeken van Douglas hebben, zooals men begrijpt, alle drie een tendens, ze willen ‘belehren’. In het ‘Groene Licht’ dient de figuur van George Harcourt, deken der Trinity Cathedral, bij wien allerlei menschen om raad komen vragen, tot spreektrompet voor de diverse opvattingen van den auteur. Van dezen Dean Harcourt zegt Sonia Duquesne, een vrouwelijke discipel, dat een zijner grootste hoedanigheden bestaat in zijn vermogen tot het vitaal maken van een banaal geworden woord.

Laten wij vaststellen dat de romancier Douglas dit aan zijn thaumaturg toegeschreven vermogen in elk geval niet bezit en dat de goedkoope phrasen die hij hem in den mond legt wel moderner maar geen zier genietbaarder klinken dan die van Tollens. Dean Harcourt lenigt zoogenaamd de zorgen van allen die hun hart bij hem komen uitstorten. Hij

[p. 387]

wijst hen op het leed van anderen, waardoor het eigen leed in zijn betrekkelijkheid verschrompelt en de individu leert zich te verliezen in de gemeenschap. Dit is gedeeltelijk de strekking van het Groene Licht.

Op den koop toe krijgt men het spannend verhaal van een arts, die een fout bij een operatie maakt, nog een arts, die daarvan de schuld op zich neemt, er van door gaat, verliefd raakt op de dochter van het slachtoffer, en haar na eindelooze verwikkelingen in zijn armen sluit.

In ‘Obsessie’, dat eerder dan het ‘Groene Licht’ ontstond, gaat het, zoo mogelijk, wat minder waarschijnlijk toe. Hier vindt ge de geschiedenis van een schatrijken, jongen bon-vivant, die, op het punt te verdrinken, gered wordt doordat men gebruik maakt van een inhalatietoestel, dat een beroemd hersenspecialist voor zich had gereed staan De dokter, toevallig ook in het water, sterft. Wanneer de tragische samenhang van deze gebeurtenissen tot Merrick doordringt, aldus Ritter, laten zijn gedachten niet meer af van den man die tegen wil en dank zijn slachtoffer werd en in samenwerking met een verpleegster bestudeert hij de nagelaten papieren van den overledene, waaronder zich een dagboek in cijferschrift, bevindt, in hetwelk de specialist ‘den zin van zijn eigen, aan de leniging van de nooden der menschheid toegewijd leven’ openbaart.

Merrick komt onder den invloed van de dynamiek die dat dagboek verspreidt; hij wordt wedergeboren, neemt zijn lot in handen, en door jaren van studie en opoffering wordt hij een even befaamd geneesheer als de man die onderging, tevens echtgenoot van diens bekoorlijke, jonge weeuw. Alweer een happy end en alweer heeft de lezer wat geleerd: niet zich te verliezen in de gemeenschap ditmaal, maar integendeel dat die gemeenschap ‘in haar dynamische werking grooter kracht geeft aan de individu en hem kans biedt zich in die gemeenschap wijder uit te bouwen’.

Rest nog ‘Vergeef ons’, in zekeren zin het beste werk van de trits. Dit behandelt de geschiedenis van een jongen man die in opstand leeft tegen God en de wereld vanaf het oogenblik dat hij weet hoe zijn moeder om het leven kwam, namelijk bij zijn geboorte na een liaison met een gefortuneerden Don Juan.

Het onderwerp is uiterst précair, nochtans ziet Douglas ook nu kans een bekeering te forceeren via een nagelaten brief en de bemiddeling eener jonge dame die bij de geestelijke gesteldheid van den held het grootste belang heeft.

Ik geloof niet dat ik den eenigszins ervaren lezer hoef duidelijk te maken hoe dit alles tot stand komt, hoe Douglas met ieder psychologisch verantwoordelijkheidsgevoel spot. Tweemaal, zegge tweemaal in de 974 bladzijden waaruit deze boeken bestaan wordt men werkelijk gegrepen; de eerste maal aan het slot van ‘Het groene Licht’ als Sonia Duquesne nadat het huwelijk tusschen de hoofdpersonen is voltrokken, afscheid van den deken neemt; de tweede maal in ‘Vergeef ons’ bij den dood van het verleide meisje Julia. Ik zou den schrijver onrecht doen indien ik de smartelijke tragiek van deze laatste episode, waarin vernietiging onverbiddelijk een pril, bloeiend leven aantast, niet uitdrukkelijk releveerde.

Even nadrukkelijk echter noem ik de rest feuilleton, voor het grootste deel ethische stuiverslectuur, alleen genietbaar door een zekere verborgen voluptueusiteit en een soort gijn die Sinclair Lewis weliswaar beter hanteert. En ergerlijk! Niet omdat Douglas als

[p. 388]

de meeste moralisten zijn afgod maakt van de idee ‘menschdom’, die daar ergens als een fata morgana in de lucht zweeft en waarmee hij wel zoo gemakkelijk klaar komt als met de werkelijkheid. Maar omdat hier iemand aan het woord is die meer heeft van een doortrapt hypocriet dan van de barmhartige apostel waarvoor hij wil doorgaan. Met evenveel grof-besnaardheid als feilloos instinct voor de wenschen van een door inferieure films verpest publiek voert deze ethische fakir bijna uitsluitend bevoorrechte, lieden ten tooneele, uitmuntend door sex-appeal, physieke hoedanigheden, afkomst, milieu; betooverende mannen en vrouwen, wier leed door zuiver uiterlijke omstandigheden ontstond en niet door oorzaken, als een vloek bij de geboorte meegebracht. Voor de vertrapten, de wezenlijk lijdenden dezer aarde heeft Douglas geen woord, noch voor den man uit de legende van Anthonie Donker die steeds alle deuren gesloten vindt, noch voor de vale typiste die met leege oogen in een vroege schemering staart. Komt het al een enkele maal te pas, zooals in het geval Dawson in Obsessie, het geval Jason in Vergeef ons (en betrekkelijk bij Sonia uit het Groene Licht) dan geschiedt dat zonder overtuiging terwille van de geponeerde idee.

Nergens echter die deernis die b.v. in Michael Kramer van Gerhart Hauptmann brandt; nergens de noblesse van dien anderen, toch ook moraliseerenden auteur, Hazrat Inayat Khan. Kunt ge u Khan denken, zoetsappigheden debiteerend - zoetsappigheden als in vergif gedoopte broodjes met stroop - aan het adres van iedere secte die zijn sympathie niet heeft? Onderscheid zoekend tusschen ‘volbloeds’ oftewel menschen van ‘standing’ en ordinaire creaturen die men met dédain de deur wijst? Sprekend over een kellner als over een slungel tot vermaak van een publiek dat bezig is tot Liefde voor de Gemeenschap te worden bekeerd?

Stelt u zich eens voor, heer Ritter, heeren recensenten, die naar aanleiding der pennevruchten van dezen nazaat van Sequah ‘Seid umschlungen’ brult, hoe een kellner in een moedelooze bui naar ‘Obsessie’ grijpt. Wat zal hij, op de bewuste passage stuitend, gesticht worden nietwaar, wat zal hij eensklaps een geloof hechten aan de Verbroedering die men hier preekt, wat zal hij een kracht putten uit dit geschrijf. Of zij, die in het geval verkeeren van het meisje Kitty uit ‘Vergeef ons’, dat niet met den held van het verhaal mag trouwen omdat de auteur iets voor hem op het oog heeft, dat zijn carrière niet in den weg zal staan. - Van het leed dat met dèrgelijke problemen samenhangt heeft Douglas ondanks Sonia, dan opeens geen notie. Hij weet überhaupt niet wat lijden is; hij doet maar alsof, wanneer het in zijn kraam te pas komt. Hij schrijft maar raak, inplaats van zich in Dostojewski te verdiepen (aan wien hij zoogenaamd ideeën ontleent) wat beter voor hem zou zijn, hij schrijft maar raak voor de groote massa der gevoelloozen, naïevelingen en zelfvoldanen die zich ongetwijfeld zullen beijveren zijn humbug door te geven en de uitdrukking ‘hoort naar mijn woorden maar ziet niet naar mijn werken’ voor vergetelheid te behoeden.

Mundus vult decipi ergo decipiatur. - De uitgevers varen er in ieder geval wel bij.