Opwaartsche Wegen. Jaargang 15

[p. 381]

Roel Houwink
Noodzakelijke bezinning

N. Stufkens, Het Evangelie in de jongerenwereld. I. De Boodschap der Kerk; II. Onze geestelijke dampkring. Nijkerk, G.F. Callenbach, 1937.

De theologie staat tegenwoordig bij velen in een kwaden reuk. Tor op zekere hoogte is dit maar al te begrijpelijk, want er is niet weinig ‘theologie’ die kwalijk riekt. Zij stinkt naar politiek en naar het meest vulgaire rationalisme. Men ruikt haar reeds op eenigen afstand.

Het ligt voor de hand, dat in het bijzonder jongeren, die nog over een teer geestelijk reukorgaan plegen te beschikken, dus hun neus ophalen, wanneer zij in de buurt geraken van deze ‘theologie’. Men kan daar ten slotte alleen maar dankbaar voor zijn: een gewaarschuwd man geldt voor twee. Doch daarnaast bestaat het gevaar, dat door gebrek aan vergelijkingsmateriaal thans bij hen de meening postvat, dat deze weinig verkwikkelijke geuren eigen zijn aan alle theologie. En dit gevaar is niet denkbeeldig: men komt er telkens mee in aanraking in de praktijk en het heeft ten gevolge, dat er een bijna ziekelijke vrees ontstaat met betrekking tot alles wat naar geloofsbezinning zweemt.

Toch betreft het bovengenoemde nog slechts een onschuldigen vorm van theologie-vrees, wanneer men dezen vergelijkt met de theologophobie - een besmettelijke ziekte! -, die haar slachtoffers zelfs onder predikanten en hoogleearen in de godgeleerdheid maakt. Deze ziekte is daarom van zooveel ernstiger aard, omdat zij niet het gevolg is van een gebrek aan onderscheidingsvermogen, maar van een verkeerd verstaan van de kern der Christelijke geloofswaarheid, dat zijn terugslag heeft op het geheele kerkelijke en geestelijke leven. Kort gezegd komt het hierop neer, dat men het Evangelie verstaat als een ‘ethiek’ en niet als Waarheid. Men meent - zeg maar: nà negentien eeuwen Christndom! - aan ‘het leven’ genoeg te hebben en ‘de leer’ wel achterwege te kunnen laten. Ongetwijfeld speelt hier de reactie mee op een tijd, die alleen op ‘de leer’ lette en ‘het leven’ verwaarloosde, maar dit kan niet beslissend zijn voor de praealabele constateering van het feit, dat het Evangelie waarheid is en dus in onze menschelijke samenleving niet kan worden uitgedragen zonder leer en...... zonder leer, die als menschelijke conclusie uit een Goddelijke praemisse telkens opnieuw op haar zuiverheid moet worden getoetst. Negentien eeuwen Christendom verschaffen als zoodanig niet den minsten waarborg voor leer-zuiverheid, integendeel, zou men met het oog op de

[p. 382]

huidige situatie bijna geneigd zijn te zeggen. Ook hier moet de Kerk, en wij mèt en in haar, enkel leven en arbeiden en het verwachten van Christus' belofte in Mattheus XVI: 18. Wij kunnen niet afstappen van de leer en het alles aan het leven overlaten. Er is een direkt verband in dit opzicht tusschen leer en leven, dat alleen ten koste van een wandelen in on waarheid èn on gerechtigheid kan worden prijs gegeven. En dit geldt niet in abstracto voor de Kerk of voor het Christendom, maar voor iedereen, die den Christennaam draagt.

Het geldt dus ook voor hen, die met dien Christennaam op het voorhoofd (in spiegelschrift!) deel hebben aan de beoefening der letterkunde. Zij vormen geenszins een groep van menschen, die op zichzelf staan en voor wie deze dingen niet zouden zijn bestemd, omdat hun talent hen dispenseert van een dergelijke bezinning. Veeleer moet men hen uitzonderlijk verplicht achten hiertoe, omdat over het algemeen hun geestelijke invloed verder reikt en dieper gaat dan van hen die niet aan den publieken weg timmeren en daardoor hun verantwoordelijkheid ook een meer nadrukkelijk karakter draagt.

Wat zien wij nu echter in deze kringen juist? Een krampachtig en dikwijls hartstochtelijk verzet tegen elke theologische bezinning, alsof zij een aanslag ware op iemands talent. In alle discussies en polemieken, die zich op dit gebied bewegen, komt het telkens weer naar voren: de theologie verstopt en vergiftigt de bronnen van het talent.

En ook hier moeten wij beginnen met toe te geven: zeker, er is ‘een’ theologie, die de bronnen verstopt en vergiftigt van het talent, indien men haar als normatief zou aanvaarden voor zijn werk. Wij hebben haar in dit tijdschrift wel eens aan de kaak gesteld. Doch: er is theologie èn theologie (zie boven) en het zou het kind met het badwater weggooien zijn, indien wij hier weigerden zulk een onderscheid te maken.

Het lijkt er veel op dan, of men zich achter een door en door verkeerde theologie verschuilen gaat om ‘alle’ theologie met klem van redenen over boord te kunnen zetten en zich aan ‘alle’ theologische bezinning nu ook eens vooral te kunnen onttrekken. Dat komt, omdat men nog steeds geen oog gekregen heeft voor de noodzakelijkheid der theologische bezinning in het leven van iederen Christen, dus ook van den Christenlitterator Wij kunnen dit in verband brengen met de ontzaggelijk zware schuld der kerken, die het al sedert jaar en dag verzuimd hebben zich op grond van het geloof ernstig te bekommeren om de zuiverheid der leer, doch dat is hier niet aan de orde. Wij spreken thans niet over ‘schuld’, maar over een dagelijks duidelijker wordende concrete situatie, n.l. deze, dat zonder een ernstige theologische bezinning ‘de opbloei der Protestantsche letterkunde’ een uiterst ephemeer verschijnsel zal blijken te zijn. Men verschuile zich hier niet achter de leuze, dat alles ‘alleen maar’ afhangt van het talent, want het talent als zoodanig draagt een intrumentaal karakter en het is de geesteshouding van den kunstenaar, die in laatste instantie het geestesmerk bepaalt van zijn werk. En bij deze geesteshouding behoort het, dat zij zich rekenschap geeft van hetgeen men gelooft en van de waarheid van hetgeen men gelooft.

Wie zijn Christen-zijn niet verloochenen wil, kan hier niet tusschen uit. Ook de Christenkunstenaar niet. Wij willen gaarne toegeven, dat deze bezinning voor hem in het bijzonder worden kan tot ‘een kruis’, maar hij heeft dit kruis op zich te nemen, zooals elkeen dit doen moet die Christus wil volgen gaan.

[p. 383]

Nu heeft Mr. N. Stufkens in zijn tweedelig werk ‘Het Evangelie in de Jongerenwereld ons een proeve van een ‘leeke-dogmatiek’ (blz. 6) gegeven, die uitstekend dienen kan als uitgangspunt voor een theologische bezinning en die tevens naast de noodzakelijkheid van een dergelijke bezinning ook ‘de praktische gevolgen’, die zij hebben kan op onzen litterairen arbeid in een helder daglicht stelt (Deel II, hoofdstukken XVIII e.v.). Wij willen daarvan uitgaan, omdat deze beschouwingen ons onmiddellijk plaatsen in medias res, waarbij men echter niet vergeten mag, dat men hier niet te maken heeft met losstaande of in de lucht hangende conclusies, doch met uitspraken, die berusten op de grondige en verantwoordelijke theologische bezinning, die den inhoud uitmaakt van het eerste deel van dit boek.

Wij beginnen met een fundamenteele uitspraak: ‘Wij kunnen onszelf wel wijsmaken, dat wij een boek alleen genieten om de schoonheidsontroering die 't ons geeft; in werkelijkheid ondergaan wij altijd den indruk van de zedelijke houding, die de schrijver tegenover zijn onderwerp inneemt’ (II, blz. 114). Hiermee is niet alleen het aestheticisme binnen zijn - enge! - grenzen verwezen, maar op grond der werkelijkheid (en niet op grond van de een of andere schoonheidsleer!) de kunstenaar en de criticus - en a fortiori de Christen-kunstenaar en de Christen-criticus! - herinnerd aan hun verantwoordelijkheid. Gezegd is daarmee, dat deze verantwoordelijkheid nimmer een uitsluitend aesthetische verantwoordelijkheid zal kunnen zijn.

Men zou meenen: dit diende onder Christenen ‘vanzelf’ te spreken; in werkelijkheid echter verzet men zich (in theorie en praktijk!) nog altijd met de grootste hardnekkigheid tegen het aanvaarden van deze verantwoordelijkheid. De erfenis van Tachtig drukt ons in dit opzicht bijzonder zwaar. Overigens is dat geen wonder, want zij is in volkomen overeenstemming met onze natuurlijke ongebondenheid en ongehoorzaamheid: ‘Van nature is ons trachten-naar-het-goede een poging zelf ons heil te bouwen, probeeren wij met onze vroomheid van ons af een brug naar God te slaan, blijft ons jagen naar. schoonheid een greep naar 't volstrekte te midden der betrekkelijkheid’ (II, blz. 116) De wijze, waarop hier ‘de schoonheid’ in het algemeen-menschelijke wordt ingeschakeld, herinnert ons er scherp aan, dat er voor lezer noch schrijver een uitzonderingspositie valt op te eischen. Lezer en schrijver jagen beide naar schoonheid en hun jagen is - ook als dit onder ‘Christelijk’ aspect geschiedt - een greep naar 't volstrekte te midden der betrekkelijkheid. Het laatste woord kan ook hier niets anders zijn dan vergeving der zonden. Daar zonder is Protestantsche letterkunde een onmogelijk werk, weinig minder dan een godslastering, voorzoover wij het bedrijven met allerlei vrome pretenties. Het feit, dat alle kunst, die waarachtig kunst is en niet verhulde ethiek, dogmatiek of politiek, altijd ‘een jagen naar schoonheid’ is en dat op zijn beurt alle jagen naar schoonheid uitloopt op ‘een greep naar 't volstrekte te midden der betrekkelijkheid’, d.w.z. kortweg op zonde en niet - volstrekt niet! - op de een of andere bijzondere goddelijke openbaring, maakt, dat de kunstenaar het rechte geloof in de vergeving der zonden niet minder noodig heeft dan wij allen. En de ‘rechtheid’ van dit geloof is een zaak, die zonder het hooren van het Woord niet mogelijk is, terwijl wij zonder theologische bezinning dit Woord in de kerk niet van de menschelijke woorden, waarin het gewikkeld ligt, onderscheiden kunnen, al is daarbij niet ons onderscheidings-

[p. 384]

vermogen primair, maar datgene wat de Heilige Geest doet te midden der Zijnen. Theologische bezinning als waarvan hier sprake is, dienen wij echter dan ook niet te houden voor een geïsoleerde intellectueele bezigheid, doch veeleer als een in gehoorzaamheid antwoorden op den roep der Waarheid, die tot ons gekomen is in het geloof. Nogmaals: deze theologische bezinning gaat allen aan, omdat zij staat onder den Evangelischen imperatief (Matth. XXVIII - 19). De ‘leer’ en het ‘leven’ kunnen volgens het Evangelie niet buiten elkaar. Wij kunnen de Waarheid niet losmaken van den Weg noch van het Leven. Zonder de Waarheid is de Weg dwaalweg en het Leven dood. Onze gebondenheid aan de Waarheid brengt het altijd weer met zich, dat wij niet in ‘een’ waarheid rusten kunnen, ook al zou dit op zichzelf wellicht een zoete en verkwikkende rust mogen worden genoemd. En ‘een’ waarheid in dit verband is ongetwijfeld onze aesthetische zelfverzekerdheid, die kunst en leven op precies dezelfde wijze gescheiden wil houden als - op een ander niveau - leven en leer. Evenals het ‘een’ waarheid is, dat onze kracht ligt in ons isolement; maar de Waarheid, dat Gods kracht in zwakheid wordt volbracht.

‘Dat iets tegelijk schoon kan zijn èn verderfelijk, is een der raadselen, waarop we in deze gevallen wereld telkens weer stuiten, en wier oplossing wij alleen God Zelf in handen kunnen leggen. Zeker, is, dat wij in zulk een gebrokenheid te leven hebben en ons parmantig jagen naar harmonie hier en nu opgeven moeten’ (II, blz. 122). Wij vragen ons af, heeft de Christen-litterator werkelijk niets met deze dingen te maken; kan hij werkelijk met een gerust geweten aan dit raadsel voorbij zien, wanneer hij uit zijn scheppingsroes is ontwaakt?

Wij hebben hiermee enkele o.i. fundamenteele punten aangeraakt - méér was in dit bestek niet mogelijk -, die onmiddellijk de levenshouding van den Christen-kunstenaar en in het bijzonder den Christen-litterator betreffen. Zij hangen ten nauwste te zamen met de ‘theologische bezinning, waarover - in den vorm van een leeke-dogmatiek - het eerste deel handelt van dit boek. Zij zouden er zonder onmogelijk met goed recht aan de orde kunnen zijn gesteld, maar thans berusten zij op en worden gedragen door de theologie der Kerk, zooals zij naar reformatorisch gezichtspunt wordt verstaan, d.w.z. in praegnanten zin als Kerk en theologie des Woords.

Daarmee verliest deze theologische bezinning haar subjectief karakter (al is in haar onderwijzing verbonden met getuigenis) van ‘leeke-dogmatiek’. Dat zij zich zoo noemt, verklaart haar formeel voorkomen, waarin gebroken is met de gebruikelijke dogmatische systematiek; doch materieel wijkt zij in geen enkel opzicht van de centrale dogmata af. Integendeel: juist omdat Stufkens in zijn redeneering strikt ‘theologisch’ blijft, heeft hij veel minder last van subjectivistisch rationalisme dan menige theoloog van professie, die ex cathedra spreekt.

En dit is een belangrijk iets, want het rationalisme is nauwelijks een minder erge vijand van de theologische bezinning dan het irrationalisme. Maar in het bijzonder, waar het hier de beteekenis van een dergelijke bezinning betreft ten aanzien van een groep menschen, die uit den aard der zaak anti-rationalistisch zijn ingesteld, is het van zeer groote waarde, dat geheel Stufkens' betoog zuiver theologisch verloopt en niet rationalistisch is bijgeteekend. Het laat open wat open blijven moet en het geeft den keizer wat des keizers is.

[p. 385]

Deze ‘stijl’ maakt zijn boek uitnemend geschikt (uiteraard geldt dit in het bijzonder voor het eerste deel) om den drang naar theologische bezinning onder ons, jongeren, te activeeren. Wij zitten nu eenmaal stikvol ressentiment tegenover alles wat met ‘theologiseeren’ te maken heeft. En wij hebben een buitengewoon groote argwaan tegen al wat ‘theologie’ is, omdat wij in onze jeugd vrijwel allemaal onder theologismen (niet het minst in de kerk!) begraven zijn.

Maar toch, dit neemt niet weg, dat wij juist nù niets zoozeer behoeven als waarachtigtheologische bezinning. Als Christenen kunnen wij niet over de Waarheidsvraag met meer of mindere elegance heen stappen. Alles wat zich op het oogenblik in de wereld afspeelt, in en buiten het Christendom, draait om deze Waarheidsvraag. Alles spitst zich hierop toe: is Jezus Christus de Weg, de Waarheid en het Leven? Met ‘ons’ leven, met ‘onze’ waarheid en met ‘onze’ weg komen wij niet meer uit.