Opwaartsche Wegen. Jaargang 15

[p. 376]

Jan H. Eekhout
Vlaamsche kroniek

Ongetwijfeld overtreft dit jaar het aantal geslaagde Vlaamsche romans het aantal geslaagde Nederlandsche.

De Vlaamsche auteur van vandaag toont zich een idealist, streeft hardnekkig het doel na, de literatuur van zijn land niet alleen te vernieuwen, maar bovendien breed-nationaal groot te doen zijn in het Europeesch bestel.

Van een dergelijk idealisme is in Nederland geen sprake.

Nederland produceert jaarlijks zijn verbijsterende hoeveelheid romans puur omdat er zooveel uitgevers zijn. Het is als het ware de Nederlandsche uitgever die de Nederlandsche literatuur wrocht - met als resultaat eenige duizenden bedrukte paginaas, welke onze letterkunde niet in het geringste verrijken.

We zijn vergeven van schrijvers; we zijn arm aan waarachtige kunstenaars.

Daarom benijd ik Vlaanderen, dat o.a. een Walschap bezit, een Demedts, een Ridwit, een René Berghen, een Fonteyne op wier werk ik ditmaal de aandacht vestigen wil.

Gerard Walschap handhaaft zich met den roman ‘Een menschvangoeden wil’ (Nijgh & Van Ditmar, R'dam) aan de spits der Vlaamsche jongeren, spijts het feit, dat dit boek in bepaald opzicht geen stijging beduidt na ‘Celibaat’, minder onmiddellijk in-dringend, minder verbeten tragisch als het is dan het laatstgenoemd verhaal. Hier tegenover evenwel bloeìt het meer, won de klank van het Walschapsche proza aan sonoriteit. Bleek het ‘Heerken’ uit ‘Celibaat’ een uitgesproken psychopaat, Thijs, Walschaps nieuwste creatie, is louter een goed mensch, en psychopaat, zoo men wil, mogelijk slechts in dien zin: dat hij àl te goed is.

Thijs Glorieus heeft veel gemeen met Charlie Chaplin. Evenals Charlie beoogt Thijs slechts het goede in zijn zeer simplistisch levensgeloof, en evenals Charlie is hij gedoemd terwille van zijn goedheid te lijden. Thijs oogst mislukking op mislukking en droomt deze om tot geluk. Hij is de man van het recht en van de grootmoedigheid. Hij is uiterst logisch, het axioma geldt hem een heilige waarheid, die geenerlei torning toelaat. Hij is geenszins tragisch (zelfs niet ‘zielig’ gelijk Charlie bijtijden), juist doordien hij het leven meent te omvamen. Waar hij fouteert geschiedt dit teneinde de fout te herstellen. De wereld is uiteindelijk volmaakt, moèt immers volmaakt zijn!

Thijs bemint Rosa, de jongste dochter van een boerenhof, en Rosa bemint Thijs. Doch Thijs heeft Rosa's moeder op haar sterfbed gul beloofd haar andere dochter, Rosa's onnoo-

[p. 377]

zele stiefzuster, in bescherming te zullen nemen. Zulk een belofte telt Thijs, op dit tijdstip een kind nog, voor een eed.

Een eed is een eed en als zoodanig ondelgbaar. Coletta staat tusschen Thijs en Rosa en dreigt duidelijk Thijs voor Rosa onbereikbaar te maken. Onderwijl Thijs bij het leger dient, vol bekommering omtrent Let, huwt Rosa, vrijwel uit baloorigheid, met een schoolmeester. Deze, de klas rijkelijk zat, werpt zich, na den schielijken dood van den boer, op het hofbedrijf.

Thijs keert terug uit den dienst en Rosa wenscht hem op den hof vanwege zijn kennis der boerendoening. En dan omvlindert zij hem van her, doet hem beklag inzake haar slecht huwelijk, valt schel tegen hem uit, dat hij niemendal om haar maalt: - Zij moest Let heeten, hé Thijs?

Let wordt Rosa een hindernis. Zij kwelt haar zuster, zij legt het er op aan Let van den hof vandaan te krijgen. Eens slaat zij de weerlooze Let zelfs. Thijs ontdekt het en luttel nadien betuigt hij Rosa, met Let te zullen trouwen. Rosa is radeloos, wringt naar een uitweg. Een avond knalt zij haar man neer met een tweeloop. Dienzelfden nacht baart Rosa. Men voert haar naar het hospitaal.

Het is Thijs die de leiding heeft op den hof, de heeren van het parket nauwkeurig in-licht, simpel wijl het recht zijn beloop moet hebben.

Zijn bekentenissen worden ruchtbaar op het dorp. Men verstaat zulk soort biechten niet wel, ook al volgt voor Rosa vrijspraak. Men redeneert: indien het aan Thijs Glorieus gelegen had, zou Rosa veroordeeld zijn geworden. Zoodoende komt een lafaard gelijk Thijs de geduchte rammeling toe welke hij op zekeren dag op een eenzame baan te doorstaan heeft. Niemand is de dader, maar het slachtoffer wordt halfdood huiswaarts gedragen. Wanneer Thijs genezen is, trouwt hij met Let, en Rosa, rouwmoedig, wenscht het paar chance.

Thijs trekt naar de stad en wordt winkelier. De zaken leveren amper genoeg om den buik te vullen. Doch hij is een taai kamper.

Let wordt moeder.

Hij zal ervoor zorgen, Let, dat alles in 't betere verkeert. Hij zal een bakkerij beginnen, koester nog even geduld, Let.

Hij bouwt een oven en bakt boter- en krentenkoeken, en brood. Er verschijnen bijkans geen koopers. Daarom probeert hij iets anders, wordt voorts verkooper van melk. Het gaat mis met de melk en hij vangt een handel in oude flesschen aan. Hij lijdt armoe.

Nonkel Dolf verschijnt, de avonturier. Nonkel Dolf valt Let lastig (met een onnoozele behoeft men weinig omslag). Thijs raakt slaags met Nonkel Dolf, wurgt hem welhaast. Hij bevat Let's ‘ontrouw’: niet zìj staat schuldig. Maar waar Let gelijk een kind is, zal Thijs haar beleeren; diep zal hij haar in-prenten ‘hoe gruwelijk haar misstap is’. Hij gebaart zich streng, zendt haar de deur uit, want aan het recht moet voldaan worden (en hij meent: na een half uurtje dolens door de straten, zal zij weerom opdagen). De les van Thijs faalt. Let vergeeft zich.

Wanneer Rosa het bericht ontvangt van Let's dood, spoedt zij zich naar Thijs. Zij comedieert niet langer hysterisch. Thijs' verslagenheid pakt haar. Deemoedig aanvaardt zij den terugtocht.

[p. 378]

Thijs zet zijn flesschencommercie voort, en dit thans opeens met een ongedacht succes. Binnen het bestek van enkele jaren weet hij de zaken aanmerkelijk uit te breiden. Hij wordt een persoon van welstand. Zijn kinderen groeien kloek op.

Allengs verlangt Thijs naar de streek van zijn geboorte, reist erheen, laat zich erneer. De verstilde Rosa wordt zijn vrouw. Het dorp eert Thijs Glorieus. Glorieus sterft Thijs bij een poging een oude vrouw te redden uit een brandend huis.

Uit de hierboven weergegeven inhoud van ‘Een mensch van goeden wil’ blijkt, dat Walschap zich er niet voor heeft geschroomd een paar feuilletonistische effecten te bezigen: de moord door Rosa, Thijs' uiteinde.

Deze effecten vormen de ernstige zwakheden van den roman. Hij heeft met Rosa geen weg geweten, hij forceerde Thijs' dood waar het zuiverder ware geweest het leven van Thijs rustig te laten uitvloeien aan Rosa's zijde.

Psychologisch echter raakte Walschap de Thijs-gestalte uitmuntend, wist hij ons te suggereeren volledig te gelooven aan en in zijn held. Achter Thijs gaan de overige figuren feitelijk teloor, ze zijn heel vaag gebleven, slechts áángestipt. Zoo schijnt mij Rosa niet meer dan een ‘bewering’ van Walschap.

Een der belangrijkste prille prosateurs in Vlaanderen is René Berghen.

René Berghen debuteert met den kleinen, eenigermate Mauriac'sch-psychologischen roman ‘Het jeugdavontuur van Leo Furkins’ (Nijgh & Van Ditmar, R'dam). Ik noemde Mauriac.

Er zou m.i. op dit oogenblik een interessante studie te schrijven zijn over Mauriac's psychologischen invloed op het roman-oeuvre der Vlaamsche jongeren (hoezeer aan Mauriac gebonden is bijv. Walschap in ‘Celibaat’; het ‘Heerken’ uit ‘Celibaat’ en Jean Péloueyre uit ‘Le baiser au lepreux’ zijn onmiskenbaar tweelingbroeders).

Als psycho-patholoog legt Berghen het nauwlijks af tegen Walschap. Scherpzinnig ontleedt Berghen de verdokenste roerselen der menschelijke ziel; nochtans is hij niet zoo analytisch bezeten als Walschap. Zijn proza bestaat niet uit navrante notities, hij schrijft meermaals sterke, gedragen volzinnen. Verder is hij fijn-zinniger dan Walschap, ik zou bijna zeggen: meer dichter (niet zonder raffinement).

‘Het jeugdavontuur van Leo Furkins’ is in kern een a-moreel boek. Furkins openbaart zijn vriend een periode van zijn leven: zijn liefde voor de vrouw Maria Leroux (maar kan iemand als Furkins werkelijk liefhebben?), zijn koelbloedige, listig uitgewikte moord op zijn vader.

Meer behoef ik over den inhoud niet te vermelden. Maar hoè men over dezen denken moge: met een schier ontstellende knapheid heeft Berghen Furkins' relaas neergeschreven. We weten thans wat zijn zeldzaam talent vermag. Enkel kunnen wij het betreuren, dat hij dit talent niet besteedde aan een minder sadistische gedaante (waarmede ik niet zeg, dat een dergelijke uitbeelding totaal van onnut zou zijn). Een vergelijking van Furkins met het ‘Heerken’ van Walschap als mènsch, algemeen-menschelijken mensch, valt klaar uit in het voordeel van Walschap's celibatair. Het kan dus nog anders, wáárdevoller ten aanzien van het leven, dan Berghen het ditmaal volbracht.

Een andere debutant van beteekenis is F.N. Fonteyne, van wiens hand een roman ‘Pension Vivès’ verscheen (Van Kampen & Zoon, A'dam).

[p. 379]

‘Pension Vivès’ is een wrang, hard boek.

Het komt mij voor, dat de geloovige Christenen (niet alle Christenen zijn geloovig) menigmaal te snel een afwijzende houding aannemen jegens een realisme als dat van Fonteyne. Ik zie nl. niet in welk kwaad dit realisme zoude kunnen veroorzaken (zoolang men er geen onmondigen mede in contact stelt). Fonteyne's arbeid bezit wel degelijk moraal al discht de auteur ons deze niet bijwijze van lesje op. Fonteyne biedt ons een brok leven, dat wij onmogelijk ontkennen kunnen (struisvogelpolitiek baat nooit). Wie ‘Pension Vivès’ leest wordt beklemmend bevangen door de wreede tragiek van sommige menschen-existenties, een tragiek, die ons allen even vlijm belangt daar wij tot de menschheid behooren. Wie dit waarlijk doorpeinst kan dit boek voorzeker als christelijk beschouwen. Want Fonteyne verheerlijkt de duisternis nergens. Hij legt wonden absoluut naakt. Hij wekt ons meedoogen (al komt het woord God op geen enkele bladzijde voor). Wie als Christen dit boek vonnist, pleegt huichelarij. Rampzaligen en hoeren zijn de gestalten van Fonteyne, bijeenhokkend in een goor Brugsch pensionnetje. Ze zijn rijp voor Christus.

‘Pension Vivès’ is een uitnemend oorspronkelijk gestyleerd werkstuk en een niet te onderschatten aanwinst voor de Vlaamsche letteren.

‘Landrotten’ door Frans Carolina Ridwit (Wereld-Bibliotheek, A'dam) is een roman, net even boven de middelmaat uitstijgend. Het boek is verwant aan het oeuvre van Lode Zielens (ik denk hier aan Zielens' ‘Moeder, waarom leven wij?’). Gelijk Zielens is Ridwit een van erbarmen vervulde met de verstootenen. Vooralsnog constateerde ik een tekort aan dramatisch vermogen bij Ridwit, voorts heeft hij een hachelijke neiging tot wijdloopigheid. Hij zal in het vervolg meer strakte moeten betrachten.

Maar ondanks de opgesomde euvelen is ‘Landrotten’ mij sympathiek. Het is een brok arbeid van een beginnend, lang niet ontalentvol kunstenaar. ‘Streep’ de hoofdpersoon, de armen-looze Vader Monte (hij zou een gestalte uit Gorki kunnen zijn), het meisje Germaine - Ridwit gaf ze ten voeten uit.

De dichter André Demedts publiceert den lijvigen roman ‘Het leven drijft’ (Nijgh & Van Ditmar, R'dam). Het boek bevat de levenshistorie van een zekeren Vlaamschen dorps- dokter, Gossey geheeten.

Men kan de Gossey-gestalte van Demedts waarnemen als een verkleining, een ‘in-krimping’ van Antoon Coolen's Frieschen dokter uit ‘De drie Gebroeders’. Hetgeen Coolen tezeer aandikt in de poging zijn lezers te overweldigen, suggereert Demedts ons te dun. Demedts heeft de afstand tusschen zich en zijn dokter te groot genomen (uit reactie op Coolen's dokter?). Er hangt een mistsluier tusschen ons en Gossey.

Demedts stelde ons dokter Gossey voor als een strijdbaar, koppig, eerlijk man. Gossey bezoekt zijn patiënten aanvankelijk te paard (precies zooals Coolen's dokter), later per kramakkele ford. Zijn huwelijk is niet bijster welvarend. De immer achterdochtige mevrouw Gossey verdenkt haar man, ten onrechte, van ontrouw. Gossey kan het niet harden en eischt van haar hun echtscheiding. Mevrouw Gossey weigert. Wel stemt zij erin toe zich naar haar ouders te begeven. Gossey is katholiek van origine, maar er hapert iets aan zijn katholicisme (zie zijn verhouding tot zijn vrouw). De bevolking van het dorp wendt zich tegen hem onder aanvoering van den pastoor. Men scheldt Gossey ‘socialist’. Gossey verzet zich, doch is tenslotte gedoemd den strijd te verliezen. Hij verhuist naar een ander

[p. 380]

dorp, betrekt, boordvol illusies, een oud kasteeltje. Hij houdt van de menschen en van zijn dokterschap. Maar hij staat op dit dorp eveneens reeds als ‘socialist’ berucht. Enkel met den pastoor knoopt hij een zweem van vriendschap aan, wat niet belet, dat zijn verbittering tegen het leven aldoor wast. Eenmaal nog schijnt het leven hem milder toegezind. Dat is, wanneer zijn dochter, van de kloosterschool terug, zich bij hem voegt. Gossey's hoogmoed breekt. Hij erkent zichzelve schuldig aan zijn levensgang. Op een nacht, nadat hij zijn doktersplicht pleegde, glijdt hij van een beekvlonder en verdrinkt.

‘Het leven drijft’ is zeer sterk onder invloed van Walschap geschreven. Demedts hanteert Walschap's stijl. Hij zal zich van Walschap dienen te bevrijden (Walschap's voorbeeld wordt langzamerhand gevaarlijk in Vlaanderen), wil hij tot een smetteloos boek geraken. Qua debuut echter is Demedt's werk over alle linies te prijzen. De Nederlandsche debutant van heden debuteert, op een enkele uitzondering na, gemeenlijk stukken zwakker.