Opwaartsche Wegen. Jaargang 15

[p. 373]

G. Stuiveling
Karakter en peil van het hedendaagse proza

Wie de vraag wil beantwoorden, hoe naar zijn mening het karakter en de stand is van het creatief proza in Nederland, stuit op twee moeilijkheden, welke m.i. te weinig als zodanig zijn erkend. Allereerst deze, dat het zo min verantwoord is slechts rekening te houden met het gemiddelde peil, als uitsluitend met het peil der weinige zéér begaafden. De Vlaamse poëzie van het begin der negentiende eeuw beleefde stellig geen bloeitijd, terwijl toch Gezelle alléén genoeg poëzie heeft geschreven om geheel een periode goed te maken. De uitzonderingen bevestigen misschien de regel wel, maar men behoeft daarom nog niet de uitzonderingen als regel te beschouwen. De tweede moeilijkheid is, dat wij ons zelden bewust zijn, hoe gecompliceerd en gedifferentieerd het proza is. Werktuigelijk stellen wij aan het éne werk andere eisen dan aan het andere; zoals trouwens ook de ene auteur schrijft met - zij het onderbewust - geheel andere bedoelingen dan zijn collega. Zijn collega? Nauwelijks in hoger mate dan toch, dan Rembrandt collega is van de man, die voor zes gulden vijfenzeventig twee echte olieverfschilderijen levert, in zwaar vergulde lijst. Te weinig houden wij vast aan het onderscheid tussen lectuur en literatuur, te weinig ook aan het onderscheid tussen de verhalende, de gestalte-scheppende en de taal-scheppende literator. Deze drie typen van prozaïsten mogen wellicht in steriele zuiverheid onbestaanbaar wezen, er is niet te twijfelen aan het feit, dat zij, hoe onzuiver dan ook, duidelijk van elkaar verschillen. Niet enkel A.M. de Jong en Fabricius, doch ook Louis Couperus draagt het kenmerk van de verteller; Van Schendel, Walschap, Vestdijk en Nine van der Schaaf, hoe tegengesteld ook onderling, bouwen karakters op temidden

[p. 374]

van bepaalde omstandigheden: niet het avontuur maar de mens blijkt het enig wezenlijke; het derde type omvat gelijkelijk Lodewijk van Deyssel en Bordewijk, aangezien van hen beiden zoals ook van vele anderen gelden kan, dat hun taal geen dienende maar een heersende functie vervult, in zekere zin zelfs doel op zichzelf is.

Naar het mij voorkomt, moet de ideale roman de eigenschappen van àl deze drie typen in zeer hoge mate en in onderlinge harmonie bezitten: het ‘verhaal’ is niet zo volkomen bijzaak als de woordkunstenaars beweren, de stijl niet een zo ondergeschikte factor als blijkens hun proza onze vertellers wel menen. In de ideale roman vormen verhaal en karakter een voortdurend wisselspel, terwijl de taal de taak van het suggestieve aanduiden en verbeelden verricht, zonder de aandacht af te leiden naar de taalkundige hoogstandjes en reuzenzwaaien van den schrijver. Ik wens geen kans voor misverstand te laten bestaan, als zou deze opvatting een ongemotiveerde voorkeur in houden voor een wèrkelijk verhaal, voor normale karakters, voor onpersoonlijk taalgebruik. Onder ‘verhaal’ versta ik enkel een zekere afwisseling van gebeurtenissen, die evenzeer reëel als fantastisch kunnen zijn, evenzeer in ruimte en tijd als in droom en verbeelding kunnen plaats grijpen. En ieder karakter, ook het ziekelijke, het grillige, het sadistische aanvaard ik, zodra de schrijver het aanvaardbaar máákt. Tenslotte: de aan de stijl te stellen eisen betekenen niet anders, dan dat ik het onduldbaar acht, wanneer uit de bladspiegel opdoemt het gelaat des auteurs met de behaagzieke vraag: ‘Heb ik dat niet móói gezegd?’ Want niet de mooiheid, maar de adaequaatheid van de taalmiddelen is het enig artistiek wezenlijke.

Meet ik aan deze normen de stand van het huidige proza, dan vind ik geen enkel meesterwerk, dat in àlle opzichten de toets doorstaat. Onze onbestreden grootste prozaïst, Van Schendel, verenigt een volmaakte kunst van gestalten-schepping met een indrukwekkende - toch somtijds wat armelijke - taalbeheersing, en een niet steeds toereikende kracht van verhálen. Als drie-eenheid is ‘Het Fregatschip’ zijn beste boek, maar de volmaakte twee-eenheid van ‘De rijke Man’ stijgt hier voor mijn gevoel nog boven uit. Ondanks het tekort. Bijna hetzelfde kan men zeggen van Nine van der Schaaf, de ergst onderschatte van de levende prozaïsten en toch één der gaafste en meest Hollandse talenten. Volkomen andersgeaard,

[p. 375]

met zijn borende dieptepsychologie en zijn ontstellende jeugdcomplexen, mist ook Vestdijk nog te vaak het evenwicht van gestalte, verhaal en stijl. Zijn groter werk hindert dikwijls door de onbelangrijkheid van de ‘held’, naast de belangrijkheid van de op hem verrichte psycho-analyse; voor mij ligt Vestdijks hoogtepunt tot nu toe in zijn novellen.

Het heeft geen zin de zeer lange reeks van schrijvers op deze wijze na te gaan: het algemene feit bestaat, dat sinds de oorlog in elk der drie genres belangwekkende publicaties zijn verschenen; belangwekkender dan men zou opmaken, als men de beoordelingen las, die de dogmatici van het éne genre uitspreken over de beoefenaars van het andere; doch minder belangrijk, dan de genre-genoten van elkander menen. De weg naar de synthese, de opgang naar de gave veelzijdige roman, kan niet worden geforceerd. Wij kunnen enkel hopen, dat iemand hem plotseling ontdekken zal.

De wending, die er de laatste jaren vrij duidelijk te constateren valt, de wending naar een nieuwe romantiek, geeft niet de minste garantie voor een nieuwe bloei. Misschien integendeel. Wie de oorzaken nagaat, die het verschijnsel van de Romantiek bepaalden en bepalen, ziet eerder angst dan kracht, eerder vlucht dan strijd. De aandacht voor waarden van het verleden kán een verdieping betekenen, doch ook een bedwelming. Niet anders is het gesteld met de Nieuwe Zakelijkheid: de nuchterheid tegenover de dingen en tegenover de woorden kán leiden tot een simpele volkomenheid, maar ook tot volkomen simpelheid. Al deze onderscheidingen, hoe onmisbaar ook voor de literair-historicus, die zijn onbegrensde stof slechts overzien kan indien hij het ‘verdeel en heers’ weet toe te passen, raken tenslotte nimmer de wezenlijke waarden van de kunst, het zij dan poëzie of proza. Trouwens: van ‘stromingen’ zal ook de literair-historicus nauwelijks kunnen spreken bij de zeer geleidelijke veranderingen, die de literatuur der laatste jaren te zien geeft. Woordvoerders, die een richting inleiden en verdedigen, zoals Potgieter het de Historische roman, Van Deyssel het de Naturalistische deed, ontbreken volstrekt; er heerst, ondanks de mateloze productie, een zekere stilte. Is het de stilte vóór of nà de storm?