Opwaartsche Wegen. Jaargang 15

[p. 327]

Roel Houwink
Bij den dood van J.K. van Eerbeek

Met Meindert Boss, beter bekend onder zijn schuilnaam J.K. van Eerbeek, is één der weinige proza-schrijvers van formaat heen gegaan, die de Protestantsche letterkunde de hare heeft mogen noemen. Hij behoorde niet tot de bijloopers noch tot de habiele fabrikanten van stichtelijke gelegenheidslectuur. Men proeft uit elk zijner boeken, dat zij met het eigen bloed geschreven zijn en dat voor hem ‘de christen-kunstenaar’ niet een theoretische hypothese beteekende, maar dat hij ten volle in zijn vaak zoo moeilijke en duistere werkelijkheid stond.

Van Eerbeek, die toch een zeer vruchtbare pen had, heeft zich niets laten ontglippen, waarvan hij meende in geestelijk opzicht de verantwoordelijkheid niet te kunnen dragen. Dat blijkt duidelijk uit zijn minst gave, maar daarom uit ander oogpunt belangrijkste werk als ‘Lichting '18’ en ‘Gesloten Grenzen’. In deze romans heeft hij problemen opgeworpen, die dieper gaan en verder reiken dan de vragen, welke in de contemporaine litteratuur (ook buiten het terrein der Protestantsche Christelijke letterkunde) aan de orde zijn gesteld; problemen, waarmee het een Dostojewsky niet onwaardig zou zijn geweest te worstelen.

Want zonder overdrijving kan dit van Van Eerbeek worden gezegd: hij was de eenige onder ons, die werkelijk ‘een geniale vonk’ bezat, Ondanks zijn verregaande slordigheid - een slordigheid, die aan de nonchalance van Slauerhoff herinnerde -, waar het de structuur van zijn werk betrof, en ondanks een vlagende onevenwichtigheid (het moet hem de grootste moeite hebben gekost deze bij het schrijven te beheerschen) tintelde er in zijn

[p. 328]

verhalen steeds een oorspronkelijkheid, die uit de laatste diepten van het menschelijk bewustzijn kwam opgestegen.

Of zegt het niets, dat van alle schrijvers van zijn generatie, Van Eerbeek de eenige - let wel: de eenige! - is geweest, die een boek als ‘Lichting '18’ geschreven heeft, waarin alles wat deze generatie in de oorlogsjaren beroerd heeft, althans in beginsel werd uitgezegd! Noch Marsman noch één van hen, die om hem waren, is er in geslaagd dit thema ook maar aan te snijden. En werd er ooit indringender en scherper over ‘de crisis’ geschreven dan in ‘Gesloten Grenzen’, hoewel men het eene noch het andere boek als litteraire structuurvorm bezwaarlijk geslaagd kan heeten! Maar welke mogelijkheden, welke perspectieven lagen er in deze werken open......

Als wij niet beter wisten, zou het ons bitter kunnen stemmen, dat de gansche schrijverspersoonlijkheid van J.K. van Eerbeek in onze herinnering achter zal moeten blijven, als een afgeknotte tronk, naar menschelijk inzicht, ontijdig van zijn rijkst beloofden bloei beroofd. Want van geen onzer schrijvers viel telkens zoo het onverwachte te verwachten dan van hem.

Neem, naast de reeds genoemde boeken, den novellenbundel ‘Verhalen’, die zoo juist onder een andere titel ‘Burgers van Nijstad’ het licht heeft gezien; neem ‘Strooschippers’, ‘Beumer & Co.’, het fragment van een nieuwen roman, dat de lezers in deze aflevering aantreffen of één der kortere verhalen, die wij in den loop der jaren in ‘Opwaartsche Wegen’ hebben gepubliceerd, en het zal u duidelijk worden naar welk een rijken bloei dit bijzonder en in strenge stilte rijpend talent onderweg was.

Wij zullen het zonder de manifestatie van dezen bloei moeten doen, al behouden wij op velerlei wijze, in wat zijn hand voltooien mocht, het kostelijk beeld van dien aanvang. God heeft het in Zijn wijsheid, die wij niet doorgronden kunnen, zoo beschikt.

Wat het werk van Van Eerbeek zoo sterk maakt, is, behalve zijn begaafdheid, die buiten het gebied van onzen wil valt, zijn eerlijkheid; een eerlijkheid echter, die ten nauwste met deze begaafdheid verweven was en die hem altijd weer terugdreef naar de problematiek der menschelijke existentie. Het liet hem niet los, dat hij een mensch was, die voor menschen over menschen schreef, evenmin als het hem losliet, dat God om onzentwil mensch geworden was.

[p. 329]

Deze dingen vormden de essentieele stuwkracht bij al wat hij schreef. En hij liet zich daar vanaf niet naar de oppervlakte dringen, waar de gemakkelijke ‘oplossingen’ en de geliefde ‘kortsluitingen’ te geef zijn. Integendeel: soms zelfs met een zekere grimmigheid volhardde hij bij de naaktheid van het menschelijk bestaan, waar de chaos der driften, de haat en de booze wil hun maskers hebben afgelegd. Doch aan den anderen kant: met welk een teederen humor wist hij dien zwakken, zondigen mensch te bedekken, gelijk in ‘Beumer & Co’ b.v.; dien zwakken, zondigen mensch, die wij allen zijn. Want ook dit was één der schoonste zijden van zijn talent, dat hij de schuldgemeenschap, waarin wij tot elkander staan, niet alleen niet loochende, maar met klem op den voorgrond plaatste; een eigenschap, die hij zeker in zijn ambtelijken omgang met de wereld der onmaatschappelijken en gedeclasseerden in niet geringe mate heeft leeren ontwikkelen en die uit den aard der zaak vele ‘burgerlijke naturen’ onwennig of afwijzend tegenover zijn werk heeft doen staan.

Toch heeft hij daarmee Christus en Zijn Evangelie met grooter kracht en klaarheid gepredikt dan menig in theologismen en traditie heilloos verwikkeld predikant. Want al zal men in zijn boeken weinig directe uitingen dienaangaand aantreffen, een conceptie als de zijne van het menschelijk bestaan kan alleen gewonnen worden op grond van het Christelijk geloof. Zijn visie op den mensch is een visie, die alleen mogelijk is in Evangelisch licht. Bij ‘eigen’ licht blijft men eerder staan en wordt de ernst doodelijk, die hier telkens weer door den verkwikkenden wiekslag van den humor genezen wordt van zijn ‘krankheid ten doode’.

‘In de hope des Eeuwigen levens ontslapen’ vermeldt zijn doodsbericht. Indien ooit, dan kunnen deze woorden ten aanzien van Meindert Boss geen fraze zijn geweest.