Opwaartsche Wegen. Jaargang 15

[p. 318]

Boekbespreking

De dochter van den Proost, door Karin Juel. Utrecht, Erven J. Bijleveld, 1936.
De Ringmuur, door Birgit Lange. Zeist, J. Ploegsma, 1937.
Een vluchteling kruist zijn spoor, door Aksel Sandemose. Utrecht, Erven J. Bijleveld, 1936.

Sinds vele jaren reeds wordt de Nederlandse boekenmarkt overstroomd met Skandinaviese romans. Zonder aan de goede kwaliteiten van vele dezer boeken afbreuk te willen doen, geloof ik toch, dat deze geliefdheid voornamelijk toegeschreven moet worden aan een zekere middelmatigheid in alle opzichten, die den gemiddelden lezer aantrekt, daar ze hem niet dwingt om buiten de enge kring van zijn angstvallig afgesloten leven te treden. Twee van de drie voor mij liggende romans zijn typische producten der goede middelmaat en het is opmerkelijk, dat deze beide door een vrouw zijn geschreven. De dwaze strijd om de gelijkstelling der geslachten is gelukkig voorbij, zodat nu in alle rust het feit geconstateerd kan worden, dat de vrouw in de kunst zelden zoveel bereikt als de man. Zij vervalt òf in een uiterste quasi-mannelijkheid, wat zich in de regel demonstreert in een overdreven aanwenden van minder welriekende viriele elementen, òf zij biedt een min of meer onbelangrijke détailschildering van het dagelijkse leven, soms verzoet door een paar flinke scheppen goedbedoelde stichtelijkheid. Zulk een boek kan nog heel onderhoudend zijn om te lezen, maar wie weet, hoe een echt dichter de kleine gebeurtenissen van alle dag tot een groot kunstwerk vermag te sublimeren, begint al deze romans van kleine of onnozele zielen op den duur wel wat duf en vervelend te vinden.

Ik mis in al deze boeken, die bij honderden overal verschijnen, steeds weer de grote visie, die een roman pas tot een waarlijk kunstwerk maakt en zonder welke alle kunst niet méér kan zijn, dan een min of meer gelukkige copie van het leven. En een copie is altijd minderwaardig ten opzichte van het origineel. Het ware kunstwerk is dan ook geen slap aftreksel van het leven, maar een herschepping in zeer geconcentreerde vorm. Elk kunstwerk is een projektie op het onmetelijk doek der eeuwigheid en staat, negatief of positief, in levende verbinding met God. Dit betekent: geen goedkope stichtelijkheid, maar wel religieuze ontroering, geen wroeten in een stinkende moddersloot, maar wel neerdalen in de diepste afgronden.

Wanneer men een roman wil schrijven kan men zijn onderwerp van twee verschillende zijden aanvatten, door òf op de uiterlijke feiten nadruk te leggen, òf op de innerlijke gebeurtenissen. In het eerste geval krijgen we de avonturen-roman - bijna alle jongensboeken behoren tot dit genre - waarin het verhaal hoofdzaak is. Een dusdanig boek moet, om aanvaardbaar te zijn, zich streng, bijna overdreven nauwkeurig aan de mogelijkheden van deze realiteit houden of anders het terrein der werkelijkheid geheel verlaten. Wij wensen in een goed boek geen toeval te zien, maar wetmatigheid. Het verhaal is de hoofdzaak, wel is waar moeten de karakters levenswaar zijn, maar de schrijver behoeft niet tot in psychologiese subtiliteiten af te dalen.

Voor het boek van Karin Juel ‘De Dochter van den Proost’ zou de betiteling avonturen-

[p. 319]

roman wel wat avontuurlijk aandoen. Toch behoort het tot die boeken, waarin het verhaal praevaleert boven de psychologie.

Ongetwijfeld kan Karin Juel vlot en boeiend vertellen. Haar talent is idyllisch en weinig dramatisch. Met veel liefde schildert ze ons op aanschouwelijke wijze het leven op een plattelands-pastorie en op een boerderij in het Zuiden van Zweden vijf-en-zeventig jaar geleden. Ze doet ons meeleven in de vreugde en het leed van het gezin van den proost, met het ongelukkig huwelijk van Dominee Sollèn en met de grote liefde van Anders en Petronella. Voor de schaduwzijden van het leven heeft ze een open oog, maar daarnaast een vast vertrouwen op de betere gevoelens in den mens. ‘De Dochter van den Proost’ is een vlot geschreven, fris en sympathiek verhaal.

Maar het is allerminst een belangrijk boek. De psychologie van zulke boeken behoeft helemaal niet verrassend subtiel te zijn, als ze maar verantwoord is. Karin Juels karaktertekening doet den modernen lezer echter wel eens wat erg oppervlakkig en al te simplistisch aan. Haar roman staat nog te dicht bij het Zondagsschoolverhaal, om ons langer, dan het lezen duurt te boeien: twee plotselinge bekeringen vlak voor den dood, beide nodig om het verhaal tot een happy end te brengen, zijn in één roman wel wat te veel van het goede. Karin Juel is op haar best als ze eenvoudige toestanden en ongecompliceerde mensen schildert, als ze op aarde blijft. Wanneer zij de daemonie van een door en door slecht mens in de oude Stava wil uitbeelden, die ze daartoe met bijna mythologiese trekken uitrust, schiet haar talent volkomen tekort.

Geheel anders is het tweede boek, dat voor mij ligt, ‘De Ringmuur’ van Birgit Lange. Dit is een der vele psychologiese romans, zoals er ieder jaar bij tientallen verschijnen, knap geschreven en zielkundig verantwoord, maar als kunstwerk desalniettemin mislukt, door een volkomen ontbreken van het visionaire element. De psychologiese roman heeft de letterkunde veel kwaad gedaan. Onze eerste vraag tegenwoordig is: is het psychologies goed? Natuurlijk moet de karaktertekening verantwoord zijn, maar een scherpzinnig mensenkenner, die een goede stijl schrijft, is nog lang geen kunstenaar. Deze schrijvers en schrijfsters missen allen, hoe verdienstelijk hun werk overigens zijn moge, het visionaire element, waarvan, onafhankelijk van eigen inspanning en vormaanleg, in laatster instantie het al of niet kunstenaar-zijn afhangt, hen ontbreekt de genade, die den ambachtsman tot kunstenaar maakt. Het ware kunstwerk, ook van een klein talent, staat steeds in de ruimte der eeuwigheid. Een boek kan verrassend knap geschreven zijn, een scherp psychologies inzicht vertonen en toch dood, dus geen kunstwerk zijn. In de eerste plaats moet men kunstenaar zijn, tegenover de artistieke visie is en blijft de psychologie steeds een grootheid van het tweede plan.

Het bovengezegde geldt ook van deze roman, die volgens de bijgevoegde prospektus in Zweden een goede pers heeft gehad. De karaktertekening der zwakken en verstarden is in dit boek uitstekend. Alle mensen in deze roman leven, als dit droefgeestig vegeteren tenminste nog leven mag heten, en de schrijfster doet ons aan hen geloven. Behalve aan Klaas Havstrom, die tenslotte zijn beperktheid weet te overwinnen, de enige vage en slecht getekende figuur van het hele boek. ‘De Ringmuur’ heeft niet enkel de inslag van somberheid der meeste Skandinaviese boeken, het is muf.

In deze roman wordt het leven in het stadje Visby op het eiland Gotland behandeld. De titel is symbolisch bedoeld: zoals Visby door een ringmuur omsloten is, zo leven ook alle mensen in dit boek achter een muur. De gehele stad verschuilt zich achter de wallen van het kleinburgerlijk leven en ieder persoonlijk heeft nog extra een muur om zich heen gebouwd, om maar niets van zijn diepste eigenheid prijs te moeten geven.

Slechts één, de stuurman Klaas Havstrom, weet zichzelf te overwinnen en de muren om zijn nauwkeurig geconstrueerde, maar niet levensvatbaar gebleken idealen, te slopen. Alle anderen blijven halverwege steken, zoals de lerares Maria Kleinsorgen, of gaan aan hun isolement, dat bedoeld was om hun gevoelig ik te beschermen, ten gronde, zoals de rijke koopman Fredrik Burghausen en zijn vrouw Monika.

[p. 320]

De vertaling van alle drie boeken is, voorzover wij dat kunnen beoordelen, uitstekend. Het derde werk ‘Een vluchteling kruist zijn spoor’ van den Noorsen schrijver Aksel Sandemose is eigenlijk geen roman te noemen. De ik-figuur uit dit boek ziet op zijn jeugd terug, en deze herinneringen, tot hoofdstukjes van soms nog geen bladzijde samengesteld, vormen tezamen de geschiedenis van een mensenleven.

Heel deze ‘roman’ is één kluwen van problemen. Het belangrijkste vraagstuk is de plaats van het kind in de verstarde maatschappij der ouderen. De kunstenaar, vreemdeling temidden van het luide leven der mensen, die de afgronden ziet, waarboven de burger in gewaande zekerheid balanceert, zoekt zich elders een vast punt, om te kunnen staan. Voor velen is dit de jeugd, niet de werkelijke kindertijd met zijn onbegrepen wreedheden en onvatbare angsten, de duistere grot, waar zulk een groot deel van onze persoonlijkheid gevormd wordt, maar een geïdealiseerde jeugd, die den beschouwer een licht en zonnig paradijs toeschijnt, waar zonde en leed nog niet zijn binnengetreden. Dit is een schone mythe. Maar elke mythe wordt eenmaal verbrijzeld door de werkelijkheid, om plaats te maken voor een nieuwe, schoner nog en dichter bij de waarheid. In ‘Een Vluchteling kruist zijn spoor’ slaat Sandemose de sprookjes van de heerlijk onwetende en gelukkige kinderjaren voorgoed stuk. Ik noemde dit boek een kluwen van problemen met als kern het kind, misschien kan ik beter zeggen, dat het kind-zijn alle andere problemen in zich draagt. Er is dan ook bijna geen levensgebied, dat op deze bladzijden niet ergens wordt aangeroerd.

De middeleeuwen en de tijd der reformatie waren mythenvormend, de 18e en 19e eeuw mythen-afbrekend. Nu leven wij in een tijd van overgang: de afbraak is nog in vollen gang, maar de eerste tekenen van nieuwen opbouw beginnen reeds te verschijnen. Aksel Sandemose loopt storm tegen de maatschappij, hij is een gepassioneerd ontkenner van onze huidige verworvenheden, maar achter zijn heftige aanvallen verrijzen reeds flauw de lijnen van een nieuwe stad. Hij is een fanatiek tegenstander van alle uniformiteit (in Italië is zijn boek verboden) en huichelachtige burgerdeugd, die hij belichaamd ziet in de ‘Jante-mens’.

Een verhaal is dit boek nauwelijks, het is een levensbiecht, brandend van hartstocht, geschreven met zulk een visionaire kracht, dat men sommige bladzijden haast huiverend leest. Wij worden meegevoerd naar de diepe afgronden en donkere grotten der menselijke ziel, niets wordt ons bespaard door den schrijver. Als wij zijn bekentenissen gelezen hebben, weten we waarom Espen Arnakke, de hoofdpersoon, zijn vriend in Misery Harbor - symbolische naam - moest vermoorden. En wij aanvaarden dit.

‘Een Vluchteling kruist zijn spoor’, de titel zal u nu duidelijk zijn, is een boek van de geweldige elementaire dingen des levens: God, dood en liefde. Vooral de sexuele liefde staat allesbeheersend op de voorgrond, ontdaan van het klatergouden kleed der maatschappelijke huichelarij. De strijd van het kind tegen de dwangheerschappij der volwassen Jante-mensen, zijn verbeten inspanning om een volwaardig mens te worden met gelijke rechten is hier onvergetelijk beschreven, als ik het woord beschrijven mag gebruiken voor de lapidaire kracht en penetrante scherpte dezer confessies.

Hier stelt een mens zich naakt voor de eeuwigheid, ontmaskert zichzelf en de wereld, toont ons een onverhulde werkelijkheid. Tientallen malen zal dit boek ons tot verzet prikkelen, elke bladzijde wekt ons tot nadenken en hierin ligt de grootste waarde van deze levensgeschiedenis.

Christelijk in de gewone zin van het woord is Sandemoses boek zeker niet. Het is geheel doortrokken van de psycho-analyse, voor welke God tot een vader-imago wordt en elke werkelijke waarde verliest. Maar deze verontwaardiging over kerkelijke verstardheid, deze hartstochtelijke ontkenning van een ontkerstende Christenheid, deze felle geseling van een geseculariseerd Christendom kan nergens anders, dan tot Christus heenvoeren. In dit verband is het tekenend, dat niemand minder dan Sigrid Undset dit werk van een inleiding heeft voorzien. Kortom het is een boek, dat ieder denkend Christen moet lezen.

THEO VAN BAAREN.