Opwaartsche Wegen. Jaargang 15

[p. 297]

S. Vestdijk
Karakter en peil van ons hedendaagsch proza

Op de vraag naar het creatieve proza van de laatste tien jaren kan men antwoorden, dat het peil van dit proza vrij laag is (in vergelijking met onze poëzie, en in vergelijking met het proza van het buitenland); dat het over het geheel een experimenteel karakter draagt, ook waar ‘modernistische’ experimenten worden afgewezen; dat op hun verkenningstochten door de verschillende auteurs toch wel een gevariëerde proza-literatuur is ontworpen, waarin geen enkel genre ontbreekt; dat, tenslotte, schrijvers als F. Bordewijk, E. du Perron en Jeanne van Schaik-Willink, die men met eenigen goeden wil alle drie nog tot de ‘jongeren’ rekenen kan, de laatste jaren niet alleen het beste werk hebben geleverd, maar ook, in hun onderlinge verscheidenheid elkaar op gelukkige wijze aanvullend, van onze proza-schrijvers het meest representatieve trio vormen. Men zou het hierbij kunnen laten; het testimonium is vrij nietszeggend, maar daar leidt de probleemstelling nu eenmaal toe, alsmede het nadeel van iedere losse essayistische uitlating over literatuur van nooit ‘bijzonder’ en nooit ‘algemeen’ genoeg te kunnen zijn. Een meer bevredigend antwoord op de gestelde vraag is slechts mogelijk, wanneer men één van beide wegen, die van het bijzondere óf die van het algemeene, consequent ten einde gaat: een uitvoerige, tot in bijzonderheden afdalende analyse geeft van het werk der Nederlandsche prozaschrijvers, waaruit dan wellicht ‘inductief’, een eindconclusie te trekken valt, - òf, zich in de algemeene beschouwing ook inderdaad aan het algemeene houdend, één enkel alomvattend gezichtspunt gelden laat, zonder namen of boeken te noemen of zich in bijzondere overwegingen te begeven. Beperkte plaatsruimte maakt den eerstgenoemden weg onbegaanbaar voor mij; over de

[p. 298]

wijze waarop ik mij over den tweeden zou wenschen voort te bewegen volgt hier nog een en ander.

Niet zelden is de Nederlandsche prozaschrijver als dichter begonnen. Dit begin is zoo typisch, dat men, op zoek naar een algemeen karakteristicum, hier het best aan vast kan knoopen. De overgang van poëzie naar proza hield niet alleen een wijziging van techniek in; bij menigeen is deze overgang trouwens vloeiend - van vers libre naar lyrisch proza - en daardoor technisch onopvallend verloopen. Van meer belang dan de techniek is de mentaliteit, de psychische intentie, waaraan plotseling zoo heel andere eischen werden gesteld. Dit laatste zeer letterlijk op te vatten: tot vervelend wordens toe heeft men omstreeks '26 dichters en essayisten aangespoord om hun ivoren toren te verlaten, hun egocentrisme op te geven, de realiteit en hun ‘tijd’ uit te beelden, etc. Zij hebben dit gedaan, vrijwel massaal, in roerende obedientie. Maar reeds uit zulk een kunstmatigen aanhef zou men een toekomstige mislukking kunnen voorspellen. Wat toch is het geval? Aangenomen, dat het verschil tusschen poëzie en proza inderdaad gelegen is in een grootere mate van ‘egocentrisme’ bij de eerste, heeft men, zoodra het gaat om een stoorlooze evolutie van het eene gebied naar het andere, altijd nog te vreezen voor een dubbelzinnigheid in datgene wat zich tot het ‘ego’ antithetisch verhoudt. De romanschrijver schrijft, men moet het toegeven, in de meeste gevallen over andere personen dan zichzelf; maar, gezien de marktwaarde van romans, vergeleken met die van dichtbundels, schrijft hij ook vóór andere personen dan zichzelf. Vooral waar een proza-beoefening onder de auspiciën van een in bovenstaanden zin dirigeerende kritiek is ingezet, - de tot oordeelen bevoegde kritiek, die voor het besef van den kunstenaar toch minstens een schakel is met het oordeelende publiek! - mag men een verwisseling verwachten tusschen deze beide grootheden. De kunstenaar zal over zijn ‘tijd’ schrijven - over zijn ‘tijdgenooten’, dus, strikt genomen, - op verzoek én voor het geld van diezelfde ‘tijdgenooten’. Zooiets is moordend. De jongeren van '26 hadden met proza moeten wachten tot de kreten om het proza waren verstomd. Met enkele uitzonderingen vertoont hun werk, zooals het thans voor ons ligt, die ééne trek: een product te zijn van de centrifugale kracht, die over den recensent naar den lezer loopt, en die den schrijver allengs van zijn egocentrisme doet afglijden naar de onwaarschijnlijkste

[p. 299]

Kitsch, niet geheel ongelijk aan den man die zich middelpuntvliedend op de kermis vermaakt en onder het gejuich der omstanders zijn centrale positie op het rad, waar hij in een kringetje om zichzelf heendraait, moet opgeven voor een vulgaire buiteling. Wij bevinden ons midden in dit proces. De kans is heel groot, dat het in intensiteit en omvang zal toenemen. Daarbij is onze eenige troost, dat er eerlang geen dichters meer over zullen zijn, aan wie het zich in optima forma voltrekken kan. Neemt men ‘dichters’ in een iets ruimere beteekenis, dan vervalt ook deze troost, helaas......