Opwaartsche Wegen. Jaargang 15

[p. 245]

Boekbespreking

Oldenbarneveldt, door Theun de Vries;
Coen, consequent koopman, door Johan van der Woude;
De Ruyter, door Constant van Wessem;
alle uitgegeven bij H.P. Leopold's U.M. N.V., Den Haag, 1937.

Op het gebied van populaire, doch goed geschreven biografieën blinkt onze literatuur niet erg uit. Weet men in Frankrijk op bekwame en smaakvolle wijze de levens van om welke reden dan ook belangrijke mannen en vrouwen onder een grooter kring van lezers bekendheid te verschaffen dan de uiteraard kleine groep der vakhistorici, in ons land is er op dit terrein nog alles te doen. De uitgevers, die het initiatief genomen hebben om aan de steeds dringender vraag naar zulke werken tegemoet te komen, verdienen dan ook alle waardeering. Hun bedoeling was blijkbaar niet, dat de uitgenoodigde schrijvers een ‘vie romancée’ zouden schrijven; nog minder was het er om te doen een soort historische roman te geven. In een ‘Naschrift’ op Van der Woude's boekje noemt deze de hem verstrekte opdracht: ‘In een beperkt bestek een verhaal van Coen's leven te schrijven’. Het hoofdaccent lag dus op het historische en de auteurs zagen zich derhalve genoodzaakt eenigszins door te dringen tot het gebied van den vakman. Echter hadden zij op dezen voor, dat zij geacht werden vaardiger en boeiender te kunnen schrijven en een grooter vermogen te bezitten den lezers een synthetisch beeld van den betrokken persoon voor oogen te stellen. Hun werk vraagt dus getoetst te worden op geschiedkundige en literaire waarde.

In hoever zijn zij met hun taak geslaagd?

Theun de Vries kreeg het leven van Oldenbarneveldt te beschrijven. Hij moest zich zeer uitgebreid oriënteeren over alles wat met hem verband hield. Immers is Oldenbarneveldt een der voornaamste bouwers aan een staatsbestel geweest, dat twee eeuwen lang zijn dienst gedaan heeft. De werkzaamheden van den landsadvocaat strekten zich daarbij uit tot alle mogelijke gebieden van staatkunde, financiën, handelspolitiek, enz.

De schrijver, die, hoewel geen historicus van professie, toch van deze gecompliceerde stof een geordende en zeker niet droge samenvatting gegeven heeft, verdient dan ook een woord van lof, temeer, daar er geen wetenschappelijke biografie van Oldenbarneveldt bestaat. Zijn relaas is goed geschreven, behalve zijn weinig waardeerbaar en veelvuldig gebruik van een veldwinnend germanisme als ‘het oldenbarneveldtsche onafhankelijkheidsstreven’, e.d., terwijl het woord ‘metterdag’ op pag. 86 als analogievorm aan een al te geweldadige geslachtsnegatie ontsproten is.

Het spreekt vanzelf, dat een romanschrijver, niettegenstaande het bestudeeren van een eerbiedwekkende lijst geschriften, die nog gemakkelijk uit te breiden zou zijn, niet overal

[p. 246]

in staat is de resultaten van het historisch onderzoek recht te doen wedervaren. Misschien is het slechts een lapsus, wanneer De Vries op pag. 176 de ‘engelsche koningin’ aan de Remonstranten advies iaat uitbrengen. Immers was Elisabeth in 1603 reeds gestorven en was het de dilletant-theoloog Jacobus I, die over hun opvattingen een uitspraak deed. Maar onjuist of voor het minst toch een verkeerde indruk wekkend is het de Unie van Utrecht een ‘grondwetsontwerp’ (pag. 30) te noemen; dat deze later, bij gebrek aan beter, een soort grondwet geworden is, was zeker niet de bedoeling der opstellers.

Het is zeer goed gezien van den schrijver een afzonderlijk hoofdstukje te wijden aan Oldenbarneveldt's aandeel in de oprichting der Oostindische Compagnie. Een fout maakt hij echter, als hij zegt, dat er na de onderhandelingen van De Moucheron en Lyntgens, dus na 1606, geen concurrentie van Frankrijk meer te vreezen was. Want tot den dood van Hendrik IV (1610) toe heeft de bekende Nederlandsche koopman Le Maire (wiens naam in dit verband wonderlijkerwijze in het geheel niet genoemd wordt) met hem besprekingen gevoerd om een noordelijke doorvaart te vinden en een Fransche compagnie op te richten.

Kan men het De Vries kwalijk nemen, dat hij de vraag niet ter sprake brengt, wanneer de verwijdering tusschen Maurits en Oldenbarneveldt nu eigenlijk begonnen is? Ik geloof het niet. Er bestaat verschil van meening over deze kwestie, maar een zoo breede kring van lezers als de voor dit boekje bedoelde kan men daar niet mee gaan bezig houden. Dus heeft de schrijver klaarblijkelijk Fruin's thans niet meer algemeen aanvaarde theorie geaccepteerd, die inhoudt, dat het reeds voor den slag bij Nieuwpoort mis was met de goede verstandhouding tusschen die twee.

Met kennis van zaken beschrijft de auteur het veelvoudige conflict tijdens het bestand. Het gelukt hem vrijwel een onpartijdige belichting der situatie te geven, maar hier en daar vermoedt men toch meer sympathie voor de vrijzinnigen dan voor de orthodoxen, met name wanneer hij het heeft over de Dordtsche Synode en de Remonstranten. De Vries had zonder uitvoeriger te worden nog duidelijker kunnen doen uitkomen, dat de kerk, gezien haar reformatie in de ballingschap, niet een z.g. open kerk was, zooals de Remonstranten wel wilden, maar een uitgesproken rechtzinnigen grondslag had. De fout van de Staten was, dat zij hen die afweken van de belijdenis als gelijkberechtigd met de overigen zagen. Trouwens, een der groote kwesties waar het om ging bij Oldenbarneveldt's actie (en dit had helderder in het licht gesteld moeten worden) was, wanneer we afzien van allerlei persoonlijke motieven, de verhouding tusschen kerk en staat, een probleem, dat toen nog meer onoplosbaar was dan het thans in Duitschland blijkt te zijn, omdat de Gereformeerde religie toen staatsgodsdienst was.

Uiteraard bedoelt dit boekje niet nieuwe gezichtspunten te openen. Maar het is een over 't algemeen verantwoord en geslaagd beeld van Oldenbarneveldt en zijn tijd geworden. De auteur maakt zijn held niet mooier, maar ook niet leelijker dan hij is, zoodat deze als strevend en falend mensch in zijn tragiek voor ons lééft. Zoo is dit de eerste, (in den goeden zin) populaire biografie in onze hedendaagsche literatuur geworden.

Bezwaarlijk kan men hetzelfde zeggen van Van der Woude's geschrift. Om kort te gaan: dit is een prul. In een dwaas aanmatigend ‘Naschrift’ verzekert de schrijver ons, dat hij geen sympathie voor Coen heeft en geen aanspraak maakt op objectiviteit. Theun de Vries merkte op, dat men Oldenbarneveldt wel kon bewonderen, maar niet kon liefhebben. Maar hij heeft hem desniettemin als een groot mensch kunnen zien. Van der Woude is daarin bij zijn held niet geslaagd. Een kleingeestige, bekrompen haat heeft hem verhinderd iets menschelijksch in Coen te ontdekken. Deze wordt (pag. 175) voorgesteld als een eng-begrensde, starre Calvinist, koud, gevoelloos, hard en eigenzinnig. Ik citeer dit verbluffend staaltje van gebrek aan historische kennis, van treurige geborneerdheid vooral: ‘En was Coen geen volgeling van Calvijn, den onverdraagzame, die uit de duistere roerselen van zijn ziel de vreugde haatte, de menschen verachtte: heviger, benepener dan Coen’.

[p. 247]

Misschien mede tengevolge van des schrijvers botte antipathie is hij er zelfs niet in geslaagd dit boekje te doen beantwoorden aan de meest eenvoudige literaire eischen; het is abominabel slecht geschreven. Voortdurend valt hij in herhalingen; wel tien keer hooren we, dat Coen een consequent koopman was, dat hij een begrensde geest had, dat men ‘beefde voor dezen G.G.’, enz., enz. Getuigt dit van een groote armoede van taal en gedachten, ook in het verhaal toont hij niet de minste vertellerscapaciteit; als hij b.v. op bladz. 56 meegedeeld heeft, dat de reis van Coen en Both voor de laatste niet prettig was, krijgen we op pag. 58 en 64 hetzelfde nog eens te hooren. Dit is slechts één voorbeeld uit vele.

Van der Woude heeft voornamelijk gebruik gemaakt van wat Prof. Colenbrander over Coen gepubliceerd heeft. Overigens geeft hij blijk niet veel studie van onze koloniale geschiedenis gemaakt te hebben; meestal laat hij zich slechts in zeer algemeene termen over de fata en gesta der Compagnie uit. Niet duidelijk wordt het b.v., hoe de vork nu precies in de steel zat inzake de vrije of gemonopoliseerde handel der Compagnie (o.a. op pag. 32, 143, 145 en 146, waar de schrijver telkens weer dezelfde opmerking hierover maakt). Voortdurend tracht hij Coen's verdiensten te verkleinen; herhaaldelijk en nadrukkelijk verklaart hij, dat deze niet geniaal was. En wanneer hij eens Coen's eerlijkheid prijzen moet, weet hij dat toch op pag. 161 weer in diens nadeel uit te leggen.

Van Coen's religieuze gevoelens wordt nauwelijks gerept; alles wordt herleid tot de fictie van een ‘consequent koopmanschap’, zoodat er niet het beeld van een levend mensch ontstaat, maar een door haat en afkeer verwekt abstractum.

De schrijver had zeker geen ‘hero-worship’ jegens Coen hoeven te bedrijven. Wij staan thans meer critisch tegenover zijn daden dan de menschen van zijn eigen tijd, toen Christendom, nationalisme en economische expansie niet altijd zoo goed uit elkaar gehouden werden. Maar Van der Woude had zich niet aan de plicht mogen onttrekken ons een mensch te teekenen. En men mocht bovendien verwachten, dat hij zijn schrijversnaam-in-wording niet zoo onherstelbaar zou blameeren door een stijl die nog te slecht is voor stuiversromans.

De lezing van ‘De Ruyter’ door Constant van Wessem was hierna weer eenigszins een verademing. Het appeleert aan de jeugdromantiek, waarvan in ons allen nog wel iets overgebleven is. De toon van dit boekje is gemoedelijk; meermalen heeft de schrijver het over ‘onze schepen’, ‘de verliezen aan onze kant in de zeeslagen geleden’, e.d. Tegelijk heb ik hiermee een bezwaar aangeroerd: Van Wessem heeft te weinig afstand genomen, heeft te weinig een eigen visie op de figuur van zijn held. Gerard Brandt moge De Ruyter dan al redevoeringen in den mond gelegd hebben, zoo fraai als zij zeker nooit door den eenvoudigen vlootvoogd gehouden zijn, in dit opzicht is de literaire waarde van zijn werk veel grooter.

Van Wessem heeft zich niet tot het navertellen van Brandt's biografie beperkt, al zal dit boek altijd wel de hoofdbron voor onze kennis van De Ruyter blijven, maar hij heeft ook het De Ruyter-archief en verschillende publicaties over de zeeoorlogen van dien tijd bestudeerd. Soms, wanneer hij zich op wat meer algemeen terrein begeeft, is hij onduidelijk of er naast; b.v.: de samenstelling der vertegenwoordigingen van de souvereine provinciën uit lasthebbers, die ter Staten-Generaal geen bevoegdheid hadden besluiten te nemen zonder ruggespraak met de provinciale regeeringen, moet niet toegeschreven worden aan de politiek der op eigenbelang uitzijnde kooplieden, zooals de auteur op pag. 50 doet, maar het is een gevolg van een reeds veel vroeger begonnen staatkundig ontwikkelingsproces. Voorts doet het wat wonderlijk aan te vernemen op pag. 130, dat De Ruyter zich niet stoorde aan ‘de Renaissance-geest, die langzamerhand in ons land begon op te komen’; gewoonlijk neemt men aan, dat de opkomst der Renaissance meer dan een eeuw vroeger valt. Waarschijnlijk heeft de auteur het oog op de Fransche beschavingsvormen, die hier omstreeks dien tijd ingang begonnen te vinden.

Van Wessem, die in vroegere publicaties bewezen heeft goed thuis te zijn in de geschie-

[p. 248]

denis van scheepvaart en piratendom, heeft met dit boekje een niet diepgaand, weinig persoonlijk-critisch, maar overigens prettig leesbaar werkje gegeven. Het pathos van nationalistische geschiedenisboekjes uit vroeger dagen moge niet overal geheel vermeden zijn, hij heeft zijn onderwerp bestudeerd en ons con amore daarvan verslag uitgebracht. Dat hiermee zou voorzien zijn in de behoefte aan een literair en historiografisch volwaardige levensbeschrijving van De Ruyter zou ik echter niet durven beweren.

Overzien we deze eerste oogst van Nederlandsche biografieën, dan is er nog maar weinig reden tot vreugde. Alleen het werkje van Theun de Vries beantwoordt tamelijk wel aan de bedoeling; dat van Van Wessem bevat veel aardigs, terwijl het product van Van der Woude niet waard is genoemd te worden. Om de in het begin gemaakte opmerking slechts weinig te varieeren: in ons land is op dit gebied nog bijna alles te doen.

G.K.

Sovjet-Rusland en het Christendom, door Frits Kuiper. Uitg.: U.M. Holland, Amsterdam, 1937.

Tegenover eensdeels de halfslachtigheid en aan den anderen kant de vooringenomenheid, waarmede wij als christenen het probleem ‘Sovjet-Rusland’ plegen af te doen, stelt Frits Kuiper een helder en scherp omlijnd getuigenis, gebaseerd op een tweejarig verblijf in Rusland in den tijd, dat de Sovjet Unie ontstond, en een rondreis door Europeesch Rusland in het afgeloopen jaar.

Ongetwijfeld vormt dit rustig en zakelijk geschreven betoog een heel wat betere basis voor besprekingen en beschouwingen over het Communisme en de houding, die het Christendom hier tegenover aan te nemen heeft dan de in den regel van weinig ruimen blik en helder inzicht getuigende propaganda-geschriftjes, waarin het pro en het contra van het Communisme wereldkundig wordt gemaakt.

Daarom raden wij gaarne ieder, die tot een zelfstandig oordeel inzake deze materie komen wil, de lectuur van dit in de Meidoornreeks der U.M. Holland verschenen boekje aan. Men behoeft het niet in alles met den schrijver eens te zijn daarbij. Hoofdzaak is, dat hier de groote lijnen raak en duidelijk getrokken zijn, zoodat men weet, waar voor ons de accenten behooren te liggen.

Zeker is het probleem ‘Sovjet-Rusland’ geen aangenaam kapittel uit de geschiedenis van het hedendaagsch christendom, maar het is voor een ieder onzer uitermate heilzaam het van a tot z te lezen. Daartoe kan dit boekje ons zeer behulpzaam zijn, omdat het een open oog toont zoowel voor de Waarheid van het christendom als voor de werkelijkheid, die in het probleem ‘Sovjet-Rusland’ besloten ligt.

R.H.