Opwaartsche Wegen. Jaargang 15

[p. 147]

Zelfportretten van thans levende kunstenaars

Begin Mei is in de zalen van ‘Voor de Kunst’ te Utrecht een tentoonstelling van zelfportretten gehouden, die te merkwaardig was om er niet het een en ander bij aan te teekenen. De tentoonstelling omvatte een kleine 70 portretten, was niet volledig, doch maakte ook zóó reeds een uitermate verwarrende indruk, bewerkt door het feit dat hier geen verzameling van geschilderde menschen aan de wanden hing, maar een collectie grimassen, voor een gedeelte althans. Een kunstenaar portretteert een ander allicht onbevangener dan zichzelf. In het portret zal hij eerder de vereischte harmonie tusschen ‘vorm en inhoud’, persoonlijkheid en picturale verwerkelijking bereiken, dan in het zelfportret. Vooral in dezen tijd, nu zelfs schilders analyseeren en ieder als de dood het traditioneele schuwt.

Zoo verschijnt dan, om een enkel voorbeeld te noemen, C. Roelofs' physionomie als een grimlach, opgehangen aan een pijp. Lambert Simon's portret, met een tot drie maal zijn normale lengte uitgerekte hals, is slèchts hautain, evenals J. Voskuil. Wiegersma verstopt zich achter romantische verfwolken, Paul Citroen zeept zich in, Else Berg kijkt ons aan als een sfinx, Karin Leyden slaapt onder een berg van maskers en Joep Nicolas heeft zich toch werkelijk met àl te veel barokke zwier omgeven. Dat alles is òf psychologisch òf picturaal wel erg interessant, maar het is niet beide in één. De problemen van de verf zijn niet tevens die van de psyche - of omgekeerd. Zij hechten zich vast aan een pose, of aan een anecdote. En dan dient men, voor het zelfportret, de voorkeur te geven aan traditioneeler uitingen, die nog niet dadelijk burgerlijk behoeven te zijn. Dat ook werd op deze tentoonstelling bewezen: door Lizzy Ansingh en andere schilderessen van haar generatie, door eenigen, die een zekere geestelijke ingetogenheid aan smaak en vakmanschap paren: Jan Boon, E. Fernhout, Louis Schrikkel, Jan Wittenberg, de archaïseerende Henri v.d. Velde en, vrouwelijk, Sári Góth.

Jan Sluyters zond een zeer onuitgewerkte voorstudie, waaraan ‘niets te genieten viel’, maar die vollediger mensch vertoonde dan in het heele gezelschap te vinden was. Men zou zich willen afvragen of de minutieuze zorgvuldigheid van de zakelijken Pijke Koch en Willink, twee der belangrijksten overigens, daartegenover geen overbodige moeite was. Maar het heeft geen zin dit te vragen, omdat hun zorgvuldigheid, bij Koch bijna sadistisch, bij Willink minstens pijnlijk, het wezen uitmaakt van hun kunst. Dat is het

[p. 148]

ook wat hun zelfportretten ‘in hun soort’ zoo voortreffelijk doet zijn. En welk een verschil nog, tusschen Willink en Koch.

Het werk van den laatste is in zijn zeer kleine afmetingen monumentaal, het groote portret van Willink - het kleinere, van vroeger datum, beteekent veel minder - is dat niet. Koch geeft uitsluitend de kop, die met de hals als het ware een paalhoofd vormend, in de groenblauwe ruimte staat. (Ik ken nauwelijks een schilderij waarin zoo sterk de derde afmeting leeft). De substantie van het gezicht is niet geschilderd als ‘vleesch en bloed’, maar als iets dat even week is en toch aan porcelein doet denken. Het is van een griezelige, onwerkelijke werkelijkheid, van een geraffineerde, fascineerende kracht.

Daarbij doet Willink's angstig nauwkeurige schildering bijna teeder aan. Zijn portret is ‘menschelijker’, hij tracht niet meer dan zichzelf te geven, dat wil zeggen: de streepjes van, en de lichtval op zijn pak, het opwippend boordje en de stof van de das; maar ook: de verstilde beweging in de handen en de ernstige aandacht van het gelaat. Een gaaf en schoon, harmonisch werk, geheel in de lijn van zijn tegenwoordig oeuvre, waaruit alle vroegere schrilheid verdween.

De drie portretten van Charley Toorop werden herhaaldelijk geëxposeerd. Van deze drie is het groote, met de geheven arm wel het indrukwekkendst. Maar het jongste van de twee kleine is niet minder. Ook bij haar: evenwicht tusschen vormgeving en persoonlijkheid. Men kan beide te zeer vergroofd vinden en b.v. aan Willink, die subtieler is en nog iets te raden laat de voorkeur geven, men zal moeten toegeven dat Charley Toorop volmaakt vertelt, wàt zij van zichzelf te vertellen heeft. Om eenigszins volledig te zijn, dienen dan nog de granieten geteekende kop van Gestel en het prachtige, doorzichtige portret van den zakelijken Dick Ket genoemd te worden. En op een totaal ander plan het portret van Otto van Rees, wiens stijl, met expressionistische en neo-classieke kanten, moeilijk te definieeren is. Het schilderij is bijna kleurloos, de teekening losjes, het geheel zoo nobel van houding en expressie, dat het een der weinige onvergetelijke ontmoetingen op deze expositie van zelfportretten werd. Hieraan was alle pose, alle analyse en alle krampachtigheid vreemd, in dit portret gaf zich een mensch, eenvoudig en waar, teeder maar nadrukkelijk.

J. ROMIJN.