Opwaartsche Wegen. Jaargang 15

[p. 144]

J. Romein-Verschoor
Karakter en peil van ons hedendaagsche proza

Creatief proza. Het woord is geen persoonlijk bedenksel van U, mijnheer de redacteur, en daaruit put ik de vrijmoedigheid om te zeggen, dat ik er niet van houd. Er is goed en slecht proza en wie iets schrijft, mààkt iets, zo goed als wie een kast timmert of een appeltaart bakt. Maar wat zoudt U er van denken, als ik U een ‘creatieve appeltaart’ voorzette? Zoudt U niet Uw twijfel hebben omtrent de kwaliteit van de goudreinetten en de boter? Ik weet wel: het woord creatief proza in onze moderne letterkunde bedoelt niet anders te zijn dan een benaming van wat de Engelsen ‘fiction’ noemen, maar dan blijft het m.i. een ongelukkige benaming en één waar wat achter zit. Want is het proza van Abraham Kuyper of J. Saks, om een paar uiteenlopende niet ‘literaire’ pozaïsten te noemen, soms minder creatief dan de ‘fiction’ van...... nee, laat ik geen namen noemen. Ik wil maar zeggen, dat ‘creatief proza’ me onwillekeurig doet twijfelen aan de scheppingskracht van zijn makers, zoals de verheerlijking van het vitalisme onzekerheid wekte omtrent de vitaliteit van zijn priesters, zoals we een vraagteken schilderden achter de naam van het tijdschrift ‘Leiding’, toen de heterogene redactie in een duister gesteld program het leiden als zodanig tot zijn doel maakte.

Mijnheer de redacteur, U dwingt me om nog vrijmoediger te worden: Het is een onmogelijke opdracht, die U mij - en anderen - gegeven hebt. Wie over de plantengroei van een streek wil schrijven, moet beginnen met te botaniseren, maar hoe zal ik mijn herbarium van tien jaar Nederlands proza uitstallen in 800 woorden? Op die wijze brengt U ook de meest reëele geest tot generaliserende orakeltaal, wil hij geen beschuldiging van grove

[p. 145]

partijdigheid riskeren. En zelfs een gegronde beschuldiging. Want zou ik naar mijn persoonlijke voorkeur een paar bloemen uit de verzameling pikken, dan zou ik b.v. de moderne Christelijke roman zeker schromelijk onrecht doen, 1e. omdat ik, wanneer ik iets stichtelijks wil lezen, eerder naar de Bijbel of The Mill on the Floss grijp, en 2e. omdat er zo veel meer van mijn 800 woorden voor nodig zouden zijn om te waarderen en te karakteriseren wat mij niet van nature verwant is.

Verwerpen we deze selectieve methode, dan blijven er twee mogelijkheden open: de literaire Baedeker, die met één of meer adjectief-sterretjes de verdiensten der opgesomde werken vastlegt of de beschouwing in de ruimte, die zonder demonstratie-materiaal ‘grote lijnen’ trekt. Ik kies - met tegenzin - de laatste werkwijze.

Een tiental jaren geleden was de Nederlandse roman - wanneer ik me daartoe in het volgende mag bepalen - tot ‘dameshandwerk’ geworden. De critiek verzekerde het ons uit en te na; het ging er op lijken of de ‘jongeren’ de roman als een in zijn breedsprakigheid verouderd genre verwierpen. In het laatste decennium is dat grondig veranderd, ja, wie nu in ons literaire leven rondkijkt, krijgt de indruk, dat het schrijven van een goede roman er als een soort proefstuk gaat gelden. Het is niet eenvoudig te zeggen, waar de oorzaken van deze frontverandering liggen, maar ik ben geneigd er een zeer sterke invloed van buitenaf in te zien. Juist deze schrijvers-generatie was sterk vervuld van het ‘Europees niveau’. En wat zagen we in de Europees-Amerikaanse letterkunde? Dat de roman daar een rol ging spelen, zoals we sinds de dagen van de Romantiek niet beleefd hadden. Tegelijkertijd merkten we op - zonder daarin uitdrukkelijk een causaal verband te willen zien - dat op de boekenmarkt, die meer en meer een wereldmarkt wordt, de roman tot nu toe ongekende kansen kreeg. De roman werd niet alleen het grote genre, maar borg ook althans de kans om buiten de journalistiek als schrijver een bestaan te vinden. Dat de plotselinge opbloei van de Nederlandse romans geen autochtoon verschijnsel was, laat zich m.i. vooral daarmee aannemelijk maken, dat naast enkele goede en zeer enkele zeer goede romans, er heel wat creatief proza verscheen van auteurs, die, wat overigens ook hun verdiensten mogen zijn, alle eigenschappen van den romanschrijver en vaak ook de innerlijke drang tot het schrijven van episch proza volkomen bleken te missen.

[p. 146]

Ter wille van de ruimte alweer moeten wij er van af zien ons hier af te vragen wat die eigenschappen zijn. Laten we ons bepalen tot één punt, dat m.i. van overwegend belang is: een goede roman schrijven (en we kunnen er bijvoegen: goed geschiedenis schrijven en goed onderwijs geven) is alleen mogelijk voor wie er een levens- en wereidbeschouwing op na houdt of precieser: een levens- en wereldbeschouwing, die hem geen compromissen met zijn onbevangen waarnemingsvermogen oplegt. De kleinste factoren toch, waarin zich een roman, als ieder kunstwerk hoe fantastisch ook laat ontbinden, zijn waarnemingen en ervaringen. Wordt die waarneming vertroebelt door de verstarde dogmatiek van een levensbeschouwing, die elementen van het waargenomene verlochent, dan wordt het beeldmateriaal vals en waardeloos. Maar om van ervaringen een roman te maken is een ordenend beginsel noodig, dat het beeldmateriaal zin en verhouding, dat de symboliek diepte geeft. In vele van onze romans nu ontbreekt dat ordenend beginsel geheel of zo goed als geheel en het resultaat wordt een vormloze beschrijvingskunst òf het ontleent zijn normen niet aan een levensbeschouwing, maar aan persoonlijke illusies, persoonlijke teleurstellingen, persoonlijke psychologische knopen om niet te spreken van de persoonlijke behoefte om een roman te schrijven. Zo lang de Nederlandse romanschrijver meent daarmee te kunnen volstaan en de Nederlandse critiek een overtuiging op zijn best als een respectabele beperktheid van blik door de vingers ziet in plaats van te begrijpen, dat we het daarvan mede moeten hebben, zal ons proza behoefte hebben zijn naaktheid te bedekken met het omhullend epitheton der creativiteit