Opwaartsche Wegen. Jaargang 15

[p. 136]

De verburgerlijking van het christendom en haar invloed op de protestantsche letterkunde

n.a.v. H.C. Touw, De burgerlijkheid der Kerk. Amsterdam, Uitgeversmij Holland, 1936.

Henri Bruning, Subjectieve normen. Bergen, H.J. Bruning, 1936.

Wat beteekent ‘verburgerlijking van het Christendom’? Het beduidt, dat de burger heer en meester geworden is in de kerk en op alle levensterreinen, die zich ertoe leenen van een ‘christelijk’ stempel te worden voorzien. Overal heeft hij zijn eigen rijkjes gesticht, waar het toegaat ‘op de gebruikelijke wijze’.

Wie is deze burger? Touw karakterizeert hem als de zelfgenoegzame, de zelfverzekerde; een conservatief beschermer van het bestaande; iemand, die een zeer opmerkelijk gemis aan onderscheidingsvermogen bezit. Bruning noemt hem: ‘de vale slaaf van zijn hachie en zijn baantje’.

Er kan aan dit beeld de noodige détail-teekening worden toegevoegd; voor ons doel hebben wij genoeg aan de hoofdlijnen. Wie dezen burger confronteert met hetgeen de Bijbel ons te verstaan geeft omtrent de levenshouding van den Christen, bemerkt al spoedig, dat hij op zijn best te maken heeft met een makabere karikatuur van ‘christelijk leven’ en op zijn slechtst met een bestaan, dat regelrecht indruischt tegen de eischen, die Christus aan hen, die Hem willen volgen, heeft gesteld. Want tegenover de zelfgenoegzaamheid staan woorden als: ‘Geen mensch is er die niet zondigt’ en tegenover de zelfverzekerdheid: ‘Waar is de mensch die leeft zonder den dood te zien?’ En hoe zwiepen den conservatieven beschermer van het bestaande de woorden om de ooren: ‘Vleesch en bloed kunnen het Koninkrijk Gods niet beërven’. En ten slotte wat moet hij, die gelukkig is in zijn zeer opmerkelijk gemis aan onderscheidingsvermogen, beginnen met een wekroep als: ‘Zijt nuchteren en waakt!’

Fascisme, communisme en wat dies meer zij mogen ‘onvereenigbaar’ zijn met het Evangelie, er is geen grooter vijand van Gods Waarheid dan de burger. En deze burger nu heeft het zich behagelijk gemaakt met stoven en fluweelen kussens op de harde kerkbanken, en hij heeft een ‘christelijke’ dit en een ‘christelijke’ dat georganiseerd, waar ‘arbeid in Gods Koninkrijk’ wordt verricht, alsof Joh. 18:36 niet geschreven ware.

[p. 137]

Welke invloed heeft deze verburgerlijking op de Protestantsche letterkunde gehad? In de eerste plaats heeft zij den kunstenaar de kerk uitgejaagd en in de tweede plaats heeft zij de letterkunde geïnfecteerd met den burgerlijken geest. Het een is niet minder erg dan het ander. Want door den kunstenaar uit de kerk te jagen, dreef zij hem in de armen van het Nieuwe Heidendom en tegenover deze ‘vreemde vrouw’ had zij zelve hem van te voren weerloos gemaakt door in haar theologie, haar verkondiging en haar levenspraktijk te heulen met den vijand. Nietzsche kan als een sprekend voorbeeld gelden van deze tragedie. Tot op den huidigen dag fungeert hij als het kwade geweten van een verburgerlijkt Christendom.

En door de letterkunde, voorzoover deze gedragen werd door het Protestantsch levensbesef, te infecteeren met den burgerlijken geest, verminkte zij haar tot een stichtelijk onder-onsje van dominé's-poëzie en sentimenteele schetsjes, dat in de tachtiger jaren der vorige eeuw zonder weerstand van beteekenis onder een snauw en een grauw van Kloos en de zijnen bezweek.

Daarna kwam - de gevaarlijkste verleiding misschien! - een ‘christelijk’ Tachtig, door het vuur van Kuyper gewekt, doch het vond slechts Anema als eenzame ‘Kloos-in-duo-decimo’ en zijn stem is die als van een roepende in de woestijn gebleven. Langzamerhand begon men te beseffen, dat men, thetisch noch antithetisch, zich op de beweging van Tachtig oriënteeren kon. Hiermee vangt dan de geschiedenis van het z.g. manco-vraagstuk aan, temidden waarvan wij ons nog steeds bevinden.

Intusschen is er op de andere fronten van het christelijk-cultureele leven een strijd ontbrand, die aan het manco-vraagstuk zijn ‘litteraire’ beteekenis ontnomen heeft. Ook daar zijn in het politieke, het sociale en het kerkelijke leven de verwoestingen zichtbaar geworden, die de burgerlijke geest in het christendom heeft teweeg gebracht. En niet alleen in de kringen van het Protestantisme werd de alarm-klok geluid; al spoedig bleek, dat onder de Katholieke Jongeren verwante gedachten leefden. Zoo schrijft Henri Bruning (Subjectieve Normen, blz. 95): ‘Het voortschrijden der Europeesche beschaving en de uitbreiding van het christendom gaan slechts hand in hand zoolang deze beschaving een waarachtig christelijke is’. En: ‘Overal in West-Europa is de psyche van de groote hoop eender geworden, n.l. de psyche van den klein-burgerlijken liberaal voor wien het “quieto vivere” opperste levensmaxime werd. Zijn “deugden” en “ondeugden” zijn van dien wil (van dien ònwil tot leven!) de uitdrukking, de bevestiging, - gelijk ze ook alleen dien laten, dien vermoeiden of laffen (on)wil tot oorsprong hebben’ (idem, blz. 41).

Door de gebeurtenissen in Rusland, Duitschland en Spanje wordt het bovendien hoe langer hoe duidelijker, dat de bijl aan de wortels van het christendom is gelegd. Slechts de burger bemerkt van deze dingen, naar het schijnt, niets. Hij wordt er niet door verontrust, want zij zeggen hem alleen, hoe veilig en vredig zìjn leven is. Bij hem is het ‘in orde’. En de gedachte komt niet bij hem op, dat hij zich hiermee in de strikken van den Satan heeft laten vangen. Alle ‘vreezen en beven’ is hem vreemd geworden. Hij is er. De zegen werd tastbaar; in wat niet al? Job en Prediker zijn hoogst aanstootelijke gestalten voor hem geworden. Als hij deze Bijbelboeken leest, leest hij ze, zooals een Amerikaansche krantenkoning het eerste hoofdstuk van zijn levensbeschrijving savoureert.

[p. 138]

Waar de burger het laatste woord heeft, verliest de dichter zijn crediet. Dit geldt overal, dus ook binnen het gebied der Protestantsch-christelijke geloofsgemeenschap. Zoo bleef den dichter slechts tweeërlei mogelijkheid: te verburgerlijken met ‘de groote hoop’ (zie boven!) of te vluchten, hetzij in de eenzaamheid der mystiek, hetzij in één der vele kampen aan de overzijde, waar de schoonheid of een onbekenden god Goddelijke eer wordt toegebracht.

Tusschen deze Scylla en Charibdis moet de Protestantsche dichter door, wil hij èn Protestant èn dichter blijven heeten. Hij heeft geen keuze. En ook de scherpzinnigste ‘theorie’ kan hem geen minder riskante situatie verzekeren. Want - laat ons er geen doekjes om winden - de situatie is riskant. Wij vluchten nu eenmaal liever (desnoods in de een of andere heroïsche romantiek) dan dat wij het wagen dwars tusschen de gevaren door te gaan. In elken dichter leeft nu eenmaal altijd iets van den ‘burger’, gelijk iedere burger in zijn hart een klein schuilhoekje heeft, waarin hij ‘dichter’ is.

En hoe verleidelijk is het niet voor den Protestantschen dichter te vluchten. Immers: wat biedt de verburgerlijking? geld, macht en eer. Dat is veel voor den bezitlooze, den weerlooze, den bespotte, die in elk dichterhart woont. Wie stâ, zie toe, dat hij niet valle! Hoe schoon is de vlucht in de eenzaamheid der mystiek, waar de ergernissen dermenschen en de ergernissen van het Evangelie gelijkelijk verdwenen zijn en waar alleen is de intieme omgang met God.

Welke verzoekingen zijn er niet te vinden in de menigvuldige kampen aan de overzijde! Allereerst de verzoeking der ‘vrijheid’: geen Woord, dat bindt; geen gebod, dat weerhoudt; louter een god, met wien men spelen kan in verheven en glanzende gedachten en die zich vangen laat keer op keer in ons lied. En dan de verzoeking van het profeetzijn, alsof het dichterschap tot een Goddelijke openbaring bij machte is; de droom van den demiurg, die werelden schept en vernietigt naar zijn welbehagen: ‘Ik ben een God in 't diepst van mijn gedachten’.

De verzoeking - bijzonder zwaar en moeilijk te onderkennen in dezen tijd! - van den heroïschen mensch, die, walgend van den chaos om zich, meent God het oordeel uit handen te kunnen nemen en zelf het zwaard opheft...... om door het zwaard te vergaan. De ‘Subjectieve Normen’ van Henri Bruning laten ons de dreiging zien van dit gevaar (het is door den naam van Mussolini in dit verband te noemen voldoende gekarakterizeerd).

En onderwijl blijft de verburgerlijking van het christendom haar druk uitoefenen op de Protestantsche letterkunde. Zij belet een stevig groepsverband en belet evenzeer een radicale bezinning. Overal is verraad. Telkens weer wint de ‘veiligheid’ het van het principieele. Waar gij hem niet verwacht, duikt de burger op en herneemt zijn rechten. De vurigste profeet ontpopt zich als een heer, die op de teenen is getrapt en...... de humor ontbreekt, waardoor een dergelijke situatie tot ontspanning wordt gebracht.

Hoeveel moeite kost het den dichter zichzelf te zijn onder dezen druk. Overal ziet hij spoken, die zijn dichterschap belagen. Hij heeft een doodelijke angst voor ‘theologie’, maar hij vergeet, dat er een theologie des duivels is en een theologie des Woords. In zijn agitatie vermag hij het niet tusschen beide een onderscheid te maken en hierin - wij hebben het gezien - is hij den burger bedenkelijk nabij gekomen. Hij wil ‘vrij’

[p. 139]

zijn; natuurlijk! Maar waarvan? Toch niet van de Waarheid? En zoo neen, hoe kan hij dan buiten ‘theologie’! Wat moet hij met zijn krom en duister ‘persoonlijk geloof’ alleen in de kou? Verhongeren immers en verdwalen! De Waarheid laat zich niet als een ster van den hemel plukken. Bruning merkt hieromtrent op (blz. 139): ‘Het bezit der waarheid resulteert niet in rust, maar in waken, onaflaatbaar op zijn hoede zijn, bidden, strijden, werken. Ook de waarheid is een brood, dat in het zweet des aanschijns verdiend en bezeten wordt. Elk waarheidsbezit wordt van aanvang tot einde bedreigd, ondermijnd. Elke waarheid loopt kans, zoodra zij den mensch wordt toevertrouwd, onwaar begrepen, onwaar geleefd, onzuiver bezeten (of misbruikt) te worden, èn, zoo niet kettersch geleerd, toch kettersch geleefd te worden. De waarheid eischt rustelooze afweer, rustelooze aanval, rustelooze contrôle, rustelooze zuivering. Zonder dit is de waarheid (ook het Evangelie) even gevaarlijk als de leugen: zij ontaardt er onmiddellijk in’.

Indien men er zich voor hoedt het bovenstaande zóó te verstaan, alsof God ons noodig zou hebben om Zijn Waarheid te verdedigen, enz. - gelijk het ook door den schrijver, naar uit het verband blijkt, niet wordt bedoeld, doch het veeleer beschouwt als een beschrijving van de houding, waarin het ons gegeven is de waarheid te ontvangen, zal het duidelijk zijn, dat een dergelijke houding zonder ‘theologie’ niet mogelijk is. En aangezien de dichter als Protestantsch dichter niet buiten de Waarheid kan, kan hij ook niet buiten de theologie. Ja, wij kunnen nog verder gaan en zeggen, dat hij in de riskante situatie, waarin hij verkeert de theologie broodnoodig heeft; doch dan niet ‘een’ theologie, b.v. die van Kuyper, Barth of Chantepie de la Saussaye om ‘bij te zweren’, maar de theologie van het vleesch geworden Woord om van te leven, zooals deze - thetisch of antithetisch - overal te vinden is, waar menschen zich in oprechtheid bezonnen hebben op de Waarheid van het Evangelie en op haar alleen.

Wij kunnen nu eenmaal in den tegenwoordigen tijd niet meer volstaan met ‘aan te nemen’ wat wij ‘geleerd’ hebben. De Waarheid moet opnieuw levend worden in ons. Zij moet ons aansteken met haar vuur. Wij moeten ‘branden’, anders kunnen wij als geloovigen niet leven.

De burger laat zich niet aansteken. Hij is als de dood voor vuur en vooral voor het heilig vuur der Waarheid, dat ook het eerbiedwaardigst hout niet spaart, als het dor geworden is. Maar de dichter kan zonder vuur niet leven. Als het heilig vuur hem niet aangrijpt en verteert, doet een onheilig vuur het. Dan brandt hij op in zelfverheerlijking of in den vlammenden roes zijner zinnen.

Maar hoe kan hij weten of een heilig of onheilig vuur zijn hart in lichter laaie zet zonder ‘theologie’; want de Satan is listig en kan met vele vrome praatjes zijn fakkel in ons leven werpen? Het antwoord moet luiden: zonder ‘theologie’ kan dit niet. Zonder een voortdurend getrouw en gehoorzaam zoeken naar de Waarheid in de actueele situatie van ons leven en van ons werk; zonder een waakzaam en nuchter contrôleeren en confronteeren van ons denken, handelen en dichten ten overstaan van Gods Woord, naar het ons vlekkeloos en volkomen in de Schrift gegeven is; zonder een hooren naar dit Woord, zonder een bidden om dit Woord, is het onmogelijk hier en nu een Protestantsch dichter te zijn.

[p. 140]

Wij moeten het wagen naar deze Waarheid te grijpen te midden van de verburgerlijking van het christendom, al worden wij gehoond en uitgelachen, belasterd en belaagd, al is deze Waarheid misschien op het eerste gezicht ook ‘onvindbaar’ geworden, ten gevolge van de voortdurende verminkingen, waaraan zij heeft bloot gestaan.

De Protestantsche dichter, die staan blijft bij zijn werk en niet verder ziet; wiens handen te broos geworden zijn om ze uit te strekken naar de Waarheid, en die daarom bang is voor ‘theologie’, heeft zijn roeping verspeeld. Als burger kan hij terugkeeren in den kring zijner bewonderende familie-leden, als bohémien kan hij een onderkomen zoeken bij zijn zwetsende kornuiten, maar als dichter èn als geloovige is hij verloren. Want ‘theologie’ beteekent hier: niet willen rusten, eer men weet welke naam men draagt en daarmee is een menschenleven, en ook een dichterleven, gemoeid! De poëzie is nu eenmaal vleesch en bloed van ons leven en geen ‘aanhangsel’, dat het hart van ons bestaan niet raakt. Daarom is ook aan den dichter de Waarheidsvraag gesteld, precies als aan iedere andere geloovige. En hij kan haar niet beantwoorden door te verwijzen naar de schoonheid en naar het werk, dat hij ten haren behoeve verricht. Want de Waarheid is de Weg en het Leven; doch de schoonheid is een ‘omweg’ (Heinrich Vogel) en wie zonder den weg te weten een omweg maakt, verdwaalt onherroepelijk. Alleen wie het vergund werd den weg te weten, kan veilig langs een omweg gaan. Derhalve is ook voor den dichter ‘kennis van den weg’ (= theologie) noodzakelijk. Zij maakt het onbevangen gaan misschien niet lichter, doch zij is de eenige waarborg, dat wij niet als bedriegers beëindigen wat wij als bedrogenen begonnen. De burger bemerkt dat zoo niet en de bohémien kan het niet schelen, maar degenen voor wie wij schrijven leiden wij met onze schoone woorden om den tuin, indien wij het als dichters buiten de kennis der Waarheid meenen te kunnen stellen.

ROEL HOUWINK.