Opwaartsche Wegen. Jaargang 15

[p. 107]

Is het mijn schuld?

Een nieuw boek van Risseeuw! Ik zou ook kunnen schrijven: een boek van een nieuwe Risseeuw. Dit zegt op zichzelf nog niets in een tijd, waarin de gekste geestelijke buitelingen aan de orde van de dag zijn, maar ieder die den schrijver ook maar eenigszins van nabij kent weet dat een nieuwe Risseeuw geen grillige creatie is voor de tooneelplanken, maar het resultaat van een jarenlang bewust beleefd proces, waarin de pijn, het gebed en de verantwoordelijkheid niet ontbroken heeft.

Risseeuw is altijd temidden van de heterogene bent der jonge Protestantsche schrijvers een man geweest, die, waar anderen sprongen, zijn beenen op de grond hield, die bij alle ‘avances’ naar de achterhoede wees, en waarschuwde de verbindingslijn intact te laten. Een noodzakelijk, maar ondankbaar werk! Sterker dan wie ook van de jongeren heeft hij steeds getracht het besef van de verbondenheid met volk en kerk te versterken en te verdiepen, waarschuwend voor elk onverantwoord modernisme en voor iedere ijle artistieke frase, die al te zeer spotte met wat, onder invloed van de opwekkingsbewegingen der vorige eeuw, in het geweten van het Nederlandsche volk voor waar gehouden werd.

Daarbij heeft hij de taak van den kunstenaar ten opzichte van het volk altijd gezien als die van den tolk.

In het Zondagsblad van ‘De Rotterdammer’ schreef Risseeuw enkele jaren geleden:

‘Zal de Christelijke kunst van deze tijd beantwoorden aan haar doel, dan zal zij bij voortduur een spiegel zijn waarin wij “ons aangeboren aangezicht” zullen zien.

Zijt vurig van geest! Dit apostolische woord geldt in het bijzonder voor hen, die begiftigd worden met talenten. Onze dichters en schrijvers zijn de mond van ons volk. Met minder kunnen zij niet toe. Met minder kan ook ons volk niet toe. En alleen hij, die vlak naast dat volk gaat staan, door wie de moeite en vreugde van dit volk zijn doorgegaan, heeft als kunstenaar het recht tolk te zijn’.

Het zal een ieder duidelijk zijn, dat een man die zoo spreekt weet dat de verhouding kunstenaar - volk op zijn minst als een wezenlijke verbondenheid beleefd en erkend moet worden.

Dat deze gesteldheid van Risseeuw zoo bij voorbaat geaccentueerd wordt heeft zijn bedoeling. ‘Is het mijn schuld’ is een boek, waartegen heel gemakkelijk die heele dosis ‘ach en wee’ argumenten gehanteerd kan worden, die bij een zekere groep van de vaderlandsche dominee's en kerkevolk altijd voor het grijpen ligt. Er zijn er reeds geweest,

[p. 108]

die hun muf tentzeiltje tegen de stroom van deze frissche bries gehangen hebben. Tevergeefs natuurlijk, al zijn er nog altijd menschen, die zich hierachter in de luwte wanen. Laten ze gewaarschuwd zijn! Juist omdat dit boek een boek van Risseeuw is!

Een nieuw boek van zoo'n man immers beteekent geen autonome individualistische wijziging in de meubileering van 's schrijvers persoonlijk binnenkamertje, maar het intens en daarom gepijnigd deel hebben aan het wisselend lot van den naaste en het gehoorzamen aan een opdracht.

Wanneer Risseeuw niet het besef gehad had de mond, de tolk te zijn van een ‘volk’ dan was dit boek zeker ongeschreven gebleven.

Daarom, laat niemand denken dat dit een ‘zaakje op eigen risico’ is van een afgedwaald, door zijn artisticiteit misleid individu, maar dat dit boek, voor zoover het een requisitoir is, de stem wordt van een om gerechtigheid en liefde schreiende schare; voor zoover het een aansporing tot bezinning en inkeer is, de schuldbelijdenis wordt van een uit de schuilhoeken der zelfgenoegzaamheid tredende gemeente, en dat de actie waarvan dit boek spreekt de drang is van allen, die zich ‘geroepen weten tot een nieuwe gehoorzaamheid’. Dit maakt de verschijning van dit boek (overigens één van de meest alledaagsche gebeurtenissen in ons land) tot een feit met symbolische beteekenis. De vernieuwing, die bij Risseeuw plaats vond is het nieuwe besef dat zich in het kerkelijk georganiseerde deel van ons volk baanbreekt. De hoofdpersoon Egbert Lemke spreekt daarvan zelf op een house-party, die hij bijwoont. Daarom is het tekort, zijn de fouten van deze vernieuwing tevens die van dit boek.

Ik doel hier voornamelijk op de nog steeds burgerlijke visie op het probleem het gebrek aan profetische drift, en de blijkbare angst om (vooral maatschappelijk) ten einde toe te denken.

Zeker, dit boek kegelt heel verdienstelijk de positie van een stel langzamerhand onmogelijk geworden dominee's omver, het wekt op tot een versterkt beleven van de saamhorigheid der gemeenteleden, maar het getuigt niet van een nieuw besef van het wezen der kerk als kerk en van de verkondiging. Dit boek spreekt meer van de sociale nood van bepaalde gezinnen en personen binnen de georganiseerde gemeente, dan van de geestelijk, maatschappelijke en economische ontreddering in haar wezenlijkheid, haar dreiging, in haar, voor den geloovige diepste dat is eschatologische zin.

Het heeft te weinig achtergrond en het opent te weinig perspectief!

Eigenlijk is het geen zoogenaamd crisisboek, maar veelmeer een poging tot activeering, hoogstens vernieuwing van de diaconale- en armenzorg.

Men zou kunnen zeggen, dat de schrijver juist op tijd zijn boek beeindigd heeft, want twee hoofdstukken verder en de heele opzet had óf zijn ontoereikendheid duidelijk gedemonstreerd, óf het was tot een meer radicale vernieuwing gekomen, waarin de schrijver zijn aandacht zeker intenser óók op de gemeente buiten de kerkmuren, op de heilsboodschap en op de maatschappij had moeten richten.

Maar nergens toont Risseeuw zich zoo onzeker dan juist daar, waar kerk (ik bedoel in haar geïnstutieerde vorm) en wereld (ik bedoel de buiten dit verband levende menschen) in elkaars krachtveld worden geplaatst.

[p. 109]

Er is een aarzelend tasten, er is een schuwe nieuwe gedachte, maar nimmer komt het tot de spontane vol-ingezette daad.

Zij weten zich tegenover elkaar geen houding te geven. En dit is juist een typisch kenmerk van het Nederlandsche kerkelijk publiek, waarmee Risseeuw ook hierin zijn verbondenheid bewijst.

Egbert Lemke, die binnen de gemeente snel en dapper te handelen weet is op dit andere terrein onzeker, en vaak erger: onbenullig.

Hieruit verklaar ik het voor vele lezers onbegrijpelijke feit, dat Egbert en Lien de Regt, de dokteres, elkaar na zooveel gezeur en extra warme handdrukken nog niet krijgen. Ook de verhouding tot den sympathieken socialist De Bock loopt tenslotte op niets uit, terwijl toch de lezer sterk voelt dat het tusschen deze twee niet bij enkele korte confrontaties en vriendelijke woorden blijven kan, niet blijven mág.

Ik voor mij had graag gehad dat dit boek ons in de problemen muurvast had laten loopen, erin gesmoord was voor mijn part, liever dan binnen een zoo afgeschut gebied een sjouwploegactie op touw te zetten, die tenslotte een ongevaarlijke binnenhuisarchitectuur blijft, te schriel van formaat voor deze geweldige ‘Is het mijn schuld’ titel.

De rijkdom en de witte straling van het evangelie over onze tijd, over ons menschen van deze tijd blijft binnen deze wanden te intiem en getemperd; het is te weinig voelbaar als de overweldigende gratie van God, die al onze boosheid,ons tekort en onze burgerlijkheid overspant en doorbreekt, die tegelijk van heel deze actie de zin en de dwaasheid openbaart. Ondertusschen, ik erken dat ik bezig ben meer een verschijnsel te beoordeelen dan het boek qua boek. In zekeren zin doe ik hiermee het boek meer onrecht dan den schrijver, want ik ben er van overtuigd dat literair gezien dit boek wel zijn eigen opgave volbrengt, maar dat dit boek als daad, laat ik zeggen als sociale daad, als antwoord op de nood van vandaag te kort schiet.

Risseeuw heeft in zijn boek zelf de nadruk gelegd op de activiteit, meer op de daad van den mensch als antwoord op het Evangelie, dan op het antwoord van het Evangelie op de radeloosheid van den mensch.

(In welke mate speelt hier Oxford mee?) Daarom mag ik ook zeggen, waar Risseeuw zelf dit accent zoo legde, dat het goed was den socialist De Bock te wijzen op de noodzakelijke individueele innerlijke omzetting van den mensch maar omgekeerd had ik graag gehad, dat Egbert Lemke en zijn helpers iets meer van het socialisme hadden geweten en begrepen. Hun actie zou zeker een ander aanzien gekregen hebben.

Mijn ‘onrechtvaardigheid’ tegenover dit boek als boek echter, demonstreert anderzijds duidelijk een groote verdienste, die gelukkig, ook in de Protestantsche literatuur niet meer tot de uitzonderingen behoort.

Het feit dat men zoo gemakkelijk in een literaire critiek tot een beschouwing komt als ik hierboven, bewijst, dat de opvattingen omtrent de taak van den schrijver, de gesteldheid van den schrijver zelf, zich vergeleken met enkele tientallen jaren terug grondig gewijzigd heeft.

Wie dit werk uitsluitend literaircritisch zou willen zien, ziet het in het geheel niet, begrijpt niets van het ontstaan en het wezen van dit werk en van de bedoeling van den schrijver.

[p. 110]

Het spreekt vanzelf dat deze verandering, deze bezinning van den auteur op zijn schrijverschap, kortom deze gewijzigde constellatie van kunst en leven en van kunstenaar en leven ook van invloed is op de vormgeving.

In dat opzicht kunnen we zeggen dat ook hierin Risseeuw zichzelf grondig vernieuwd heeft.

De tijd van ‘Martha's bruidsdagen’ is voorgoed (en gelukkig!) achter de rug.

Het ‘Verklaarde Uitzicht’ was toch nog niet zoo helder als de titel deed vermoeden, en ‘Kort Oponthoud’ moge dan kort geweest zijn, niettemin was het buitengewoon zegenrijk.

Ik heb Risseeuw eens hooren zeggen dat we desnoods terwille van de waarheid en de zuiverheid ons literair werk dan maar tot een derde van de omvang terug moeten brengen, alle franje moeten verliezen om aan directheid en openheid te winnen. Dat Risseeuw op dat oogenblik geen fraseur was bewijst hij met dit boek. Deze sobere stijl, schijnbaar armoedig, getuigt van een eerbied voor het taalapparaat en van een ‘literaire gehoorzaamheid’, waarvoor ik den schrijver bewonder.

Geen twee beelden als één voldoende is, geen naturalistische milleuschildering als één scherp gezienen aanduiding meer openbaart, geen overdadige sfeerschepping, waarin de schrijver tenslotte meer zichzelf dan zijn personen beleeft. Let eens op hoe Risseeuw in het begin van zijn boek ons in een paar korte zinnen de drie predikanten voorstelt.

Goedhart: Er staan niet veel boeken hier; nieuwe uitgaven ziet hij in 't geheel niet. Hij weet, deze man heeft geen tijd en geen geld gehad om te blijven studeeren. Hij heeft zijn lichaam versleten in de groei van deze gemeente. Hij heeft het bed gespreid voor de tegenwoordige collega's.

Hier hoeft geen woord ter verduidelijking bij. Hier kan ook geen woord gemist worden. Hier staat ook geen woord Fransch in voor de collega's van Ds. Goedhart.

Ds. Alberts, die woont in de buitenwijken, zegt Risseeuw zoo langs zijn neus weg.

En dan: De Jan Alberts, die hij vroeger als een eenvoudige jongen heeft gekend is een andere dan deze Ds. Albers, in een welvarende gemeente, een straat lengte van zijn goed gesitueerde schoonvader.

Van Ds. Priem, de schrijvende en immer publiceerende dominee, zegt hij: Ds. Priem voelt zich onwennig tegenover ieder, die peilt naar de mensch in hem......

Het heele boek staat vol met die schijnbaar onooglijke, maar voor den goeden lezer werkelijk openbarende zinnetjes. Lees daar b.v. Egberts bezoeken bij de oude Aukje eens op na.

Nergens heeft Risseeuw zijn woorden verspild (veel lezers zullen daaraan moeten wennen), positief gezegd: Hij heeft gegeven wat hij bezat. Misschien is er niemand van zijn collega's, die zoo juist weet wat hij waard is en die zoo zeer eigen grenzen erkent.

Kan men meer verlangen van een kunstenaar?

Wij mogen blij zijn met dit boek. Ik zeg ‘wij’ want het is namens velen geschreven en tot velen gericht.

Met ‘Kort Oponthoud’ en deze roman heeft Risseeuw de plaats die hij als mensch en schrijver onder ons innam volledig betaald en verstevigd.

VAN RANDWIJK.