Opwaartsche Wegen. Jaargang 15

[p. 104]

J.A. van Nie
Karakter en peil van ons hedendaagsch proza

Verondersteld, dat in 1926 een caesie valt zo diep dat een nieuw inzicht geboden werd in de kern van het probleem van het mens-zijn, dan zou het onderstaande nog niet anders willen zijn dan een relaas van indrukken door de ontmoeting met boeken gewekt en dus niet pretenderen te zijn een ‘balans’ van het Nederlandse proza van 1926 tot 1936. Te minder behoeft deze pretentie tot gelding te worden gebracht nu alleen dáárom de laatste tien jaar in geding schijnen gebracht te worden, omdat zij een classieke regressie van twee lustra omvangen. Naar mijn mening wordt het proza, zoals dit het laatste decennium voortgebracht wordt, gedragen door het, in de schrijvers zich onweerstaanbaar opdringende, besef: niet het laatste woord te kunnen hebben. Dit besef zou als tien jaar verlate oorlogswinst, ook als crisis-verschijnsel zeker zeer bevruchtend kunnen werken, maar zal als uiting van een malaise-stemming alle driftig-nobele opzwaai verengen tot het in-comische gebaar van den verkeersagent. In het eerste geval bestaat de mogelijkheid dat de dingen hun numineuze bestaan en de omineuze bindingen, waardoor en waaronder zij bestaan, verhevigd in het kunstwerk voortzetten. Niet het droomopjagende woord maar de tot springens-toe gespannen zin, de als een stalen veer doorbuigende en terugspringende pericoop zijn dan de karakteruitingen van het proza. Wij menen dat de aanzetten tot soortgelijke scheppingen niet hebben ontbroken in de laatste tien jaar. De nieuwe zakelijkheid, het simultaneïsme en andere technieken waren de werktuigen die zich gewillig zetten naar de hand van dien schrijver, die zijn ambacht beheerste. Wordt de ‘nieuwe zakelijkheid’ niet gedragen door de overtuiging dat, wanneer de dingen met naakte raak-vlakken tegenover elkander staan, zij juist dan

[p. 105]

de spanning hunner ladingen zullen wisselen, zoals de schoongeschuurde koperdraden de stroom doorgeven? En worden in het simultaneïsme de dingen niet in den tijd als in een vierde dimensie, die zich als een omen geldig maakt, tezamen gebracht? Toch zijn naar onze mening deze stromen voorlopig althans verzand. Een altijd weer woekerende intelligentie, een altijd weer doorvretend humanisme hebben menig schrijver, behorend tot de generatie van 1920, of tot de epigonen van haar, weer gebracht tot een proza, dat in diepere lagen wel zeker nog enige geladenheid verraadt, maar dat aan de oppervlakte is gladgeschuurd tot een bijna volmaakte, maar niet meer ontroerende schoonheid. Wij zwijgen nu maar van de gevallen, waarin de techniek tot een truc werd, waardoor het proza soms een filmisch aspect krijgt, dat o.i. wezens-vreemd is aan de literaire kunst.

Onmiskenbaar doet zich echter ook het tweede geval vrij veelvuldig voor. Het geval dan dat het besef van niet-het-laatste-woord te kunnen hebben neertrekt in malaise vaalheid. Anders gezegd: dat het stamelen, dat van ónzen tijd is, verward wordt met het stotteren, dat van alle tijden is. Dat gebrek aan ambachtelijk kunnen worden aangezien voor een poging het numineuze tot hevig, flakkerend leven te brengen. Inzonderheid in het ‘christelijke’ kamp, is deze duivelse verzoeking, mede onder de invloed van in gang zijnde theologische discussies zeer groot. En velen zijn in deze kring de gevallen Eva's en de Adams, die mede van de verboden vrucht gegeten hebben. Natuurlijk stelde de duivelse verzoeking de dingen als brood-nodig voor. Maar teveel werd hier vergeten - daarom struikelde men - dat nodig zijn, heel wat anders is dan: uit nood geboren worden. Paralel hiermee - voorzoover er dan in de dingen des geestes van paralellie sprake kan zijn - paralel hiermee loopt het van alle kanten weer binnensmokkelen van allerlei ethische waarden in het literaire kunstwerk. Wij krijgen weer boeken met ‘zulk een goede strekking’ en met het ‘aanwijzen van de richting waarin de problemen moeten worden opgelost’. In de gegeven omstandigheden zien wij hierin een zich buigend handhaven tegenover het numineuze. De crisis is hierbij omgeslagen in malaise. Ook de weer in de mode komende ‘kind-romans’ liggen o.i. op dit vlak.

Met het bespreken van het karakter moest gepaard gaan het peil-trekken op het peil. Onze slotopmerking wil alleen een peilschaal aflezen zijn.

[p. 106]

En dan nog in negatieve zin. Wij vrezen namelijk meer dan eens dat wij onze tijd overschatten. Zèker ook in literair opzicht. Zonder mede te gaan met het schema van Chamberlain denken wij wel eens terug aan de jaren 1830-1840. Het moeten voor de mensen van die tijd bewogen dagen geweest zijn. Hoewel het landschap van die tijd, zich voor ons, die op onze vermeende bergen staan, eerder als een vredig heuvelland voor doet. Wie weet hoe men over honderd jaar ónze dagen ziet. Misschien zijn zij dan alleen maar goed om er een dissertatie over te schrijven. Gesteld dat men dan nog dissertaties schrijft. Maar wat zou de wereld zijn zonder dissertaties. En zonder enquêtes?