Opwaartsche Wegen. Jaargang 15

[p. 71]

Roel Houwink
Tweeërlei wijsheid

n.a.v. J.M. ACKET, De verborgen schat van 't wijze hart. Haarlem, De Erven F. Bohn, 1936. Tweede druk.

S. AUGUSTINUS, Over het gelukkige leven en Alleenspraken. Amsterdam, Wereldbibliotheek, 1936.

De wijsheid dezer wereld en de wijsheid Gods staan van Adamswege op gespannen voet met elkaar. In het oog der wereld is de wijsheid Gods dwaasheid, maar bij het licht, dat wij ontvangen in het geloof, wordt de wijsheid der wereld uiteindelijk tot dwaasheid. Voorzoover wij menschen zijn, hebben wij allen deel aan de wijsheid der wereld; ook voorzoover wij ‘geloovige menschen’ zijn. Wij kunnen niet buiten de wijsheid. Maar het maakt in principe een groot verschil, of wij alleen beteekenis hechten aan de wijsheid der wereld of dat wij de wijsheid Gods ook een plaats - welke? is een vraag, die later aan de orde komt - toekennen bij ons nadenken over deze dingen.

Het instrument, waarvan de wijsheid der wereld zich bedient, is de rede; het instrument der wijsheid Gods is het geloof. En zoo is in de van Adamswege gegeven gespannen verhouding tusschen de wijsheid der wereld, die als ‘eigen’ wijsheid een kennen gelijk God wil zijn, en de wijsheid Gods, die aan de kinderkens is geopenbaard, een conflict mede gegeven tusschen de rede en het geloof. Want de rede vreest in het geloof een concurrent en het geloof kan zich niet de wet laten stellen door de rede.

In de realiteit van dit conflict werkt zich de realiteit der zonde uit op wijsgeerig gebied. Zoolang wij filosofeeren, bevinden wij ons, of wij er ons van bewust zijn of niet, te midden van dit conflict. Wij kunnen er ons niet ‘uit’ denken, omdat wij ons niet ‘in’ denken kunnen in het geloof, dat van een andere orde is en andere normen heeft.

Maar wij kunnen kritisch tegenover de rede staan en haar een beperkte functie toekennen. Dit kan echter alleen geschieden, wanneer wij de kennis, die de rede ons verschaft, doordenken tot haar grenzen; zoodat de beperktheid der rede niet wordt bepaald door ons individueel ‘gevoel’, maar door het objectieve wezen van de rede zelf, die ‘als rede’ noodzakelijkerwijs een beperkte rede moet zijn, omdat zij een menschelijke rede is, welke ons onder alle omstandigheden (dus ook als een denken over het geloof) slechts een kennen ten deele veroorlooft.

Het is noodig dit nadrukkelijk vast te stellen om een misverstand te voorkomen, n.l. dat het denken op zou houden een kritisch denken te zijn, wanneer het een denken wordt over het geloof. Het denken over het geloof is en blijft ‘denken’ en behoort te voldoen

[p. 72]

aan alle eischen, welke aan het denken-in-het-algemeen moeten worden gesteld. Als Augustinus dus zegt: ‘Hetgeen de menschelijke rede niet vindt, vat het geloof en wanneer de menschelijke rede tekort schiet, helpt het geloof’, gaat het hier niet respectievelijk over wijsbegeerte en theologie als elkaar aanvullende en helpende machten, doch om twee zijnswijzen, die niet liggen in hetzelfde vlak.

Trouwens alleen het geloof kan zich zien als een de rede aanvullende en helpende werkelijkheid. De rede meent, dat zij de werkelijkheid zelve is en voorzoover zij kritische rede is, kan zij alleen heenwijzen naar het vacuum, waar haar kennis een einde neemt.

* _* *

In ‘De verborgen schat van 't wijze hart’ heeft J. Mathijs Acket ons een levensfilosofie geschonken, die door haar groote menschelijkheid en haar diep inzicht in het existentieele der menschelijke natuur zich zeer gunstig onderscheidt van de vele pogingen in deze richting, welke den laatsten tijd zijn gedaan, en waarbij in den regel niet veel anders te zien kwam dan een op enkele ondergeschikte punten van het idealisme afwijkende wereldbeschouwing.

Wat Mathijs Acket ons echter in zijn boek biedt, mag er aanspraak op maken te behooren tot de ‘origineele’ filosofie. Hier is geen wijsheid aan het woord, die gewonnen werd uit de bestudeering van filosofische gedachtenstelsels, maar hier spreekt - inderdaad! - het wijze, d.w.z. het door leed en ervaring gerijpte, hart zijn verborgen wijsheid uit. In deze wijsgeerige overdenkingen is de mensch ten volle aanwezig en daarom geeft deze mensch ons in dit boek ook zijn ‘laatste’ wijsheid.

Wanneer wij deze laatste wijsheid een naam willen geven, zullen wij haar stoïcijnsch moeten heeten. Want zoo is de naam van alle laatste menschelijke levenswijsheid, die een cultuur zich verwerft, welker toppen beschenen worden door de avondzon. In deze wijsheid is met alle ‘illusies’ afgerekend, die het leven een (bedriegelijke) kleur en gloed hebben gegeven. De levensstrijd is er geworden tot een houding van koele en klare askese, die zich niet meer in verwarring brengen laat. En de stoïcijn bemerkt het niet meer, dat hij daarmee toch één ‘illusie’ voor zichzelf behouden heeft, n.l. deze, dat de eigen wijsheid ons van de pijn des levens redden kan. Onder omstandigheden zal hij voor zijn wijsheid den zin der wereld prijs geven, doch den zin zijner eigen wijsheid kan hij niet ten offer brengen. Het geloof echter leert, dat ook dit een illusie is, want dat alle menschelijke wijsheid dwaasheid is in Gods oog.

Mathijs Acket begint zijn overdenkingen bij den dood. Daarmee toont hij zijn oog voor de realiteit van het leven. Want wat voor nut kan een metaphysica van het leven hebben, als de dood blijft wat hij is: de radicale verdelger van al wat adem heeft? De troostende stem van den wijsgeer zegt: ‘Leef gij maar hier in deze stoffelijke wereld zóó, dat het, volgens uw diepste stille weten, goed is. Bij uw dood hebt gij uw belooning reeds ontvangen voor hetgeen er goed was in uw aardsche leven en ook uw straf voor hetgeen er verkeerd was’.

Deze simpele wijsheid mag ons wel eens gezegd worden, al is zij het einde van alle wijsheid niet, want voor menschenoogen is de verdeeling van ‘straf’ en ‘belooning’ in het aardsche leven een verborgen zaak. Doch het is in elk geval goed, dat zij ons niet.

[p. 73]

gelijk zoovele door menschelijke hersenen uitgedachte wijsheid, dit leven en deze wereld in schoone en verheven droomen doet ontvluchten. En het is zeker een existentieele levenswaarheid, dat dood en leven met elkander in polaire spanning staan, zoodat de wijsgeer mijmeren kan: ‘Wie het Leven wil voelen in zich, moet ook den Dood in zich voelen’.

En als het even verder heet: ‘De menschen zijn over niets verbaasd, en zien nergens een wonder. Ze hebben voor alles een naam, en met een woord zijn ze tevreden. Het eene ding heet Maan, en het andere Zon, of Boom of Zaad of Vogel. Het eene verschijnsel heet Geboren-worden, het andere Sterven. Ze verlangen niet meer. De dingen zijn geclassificeerd; een etiquet erop, en dan is het uit’, moet ook daarin een beginsel gezien worden, dat elk streven naar waarheid voorafgaat.

Zoo is er veel in de verborgen schat van dit wijze hart te vinden, dat ons helpt bij het nadenken over het eigen leven en dat onze gedachten bevruchten kan. Want - wij zeiden het reeds - de schrijver van dit boek schenkt ons van zijn levenswijsheid en ook al mondt deze in een metaphysica, die wij niet aanvaarden kunnen, omdat zij strijdig is met de grondwaarheden van ons geloof, dat ontneemt volstrekt de waarde niet aan hetgeen de eene mensch den ander over het leven te zeggen heeft. Immers omdat het geloof niet ‘onze’ wijsheid is, kunnen wij rustig en getroost luisteren naar de wijsheid van anderen en haar grenzen zien, zonder ons te laten verleiden tot een naargeestig twistgesprek.

Waar liggen de grenzen van deze stoïsche wijsheid, tot waar wij haar, al naar eigen ervaringen en temperament willig of minder willig, volgen kunnen? Zij liggen daar, waar de wijsheid meent, dat haar de Waarheid van het Geheel is toevertrouwd en zij dus spreken gaat, alsof niet in den beginne was het Goddelijk Woord, dat gansch deze wereld in het aanschijn riep, maar de menschelijke wijsheid. Dan wordt over Jezus als over een ‘Dichter’ gesproken (blz. 40) en over de godsdiensten als ‘Poëzie’ (idem) en dan wordt de ‘geloofsdichter’ gesteld tegenover den ‘redelijken mensch’.

En waar de redelijke mensch ten troon verheven wordt, is Satan niet ver en klinkt den mensch het ‘Gij zult wezen als God’ als een hemelsche triumfzang in de ooren: de mensch als maat van alle dingen of krasser nog: ‘De mensch is 't heelal’ (blz. 41).

Het is dan ook geen wonder, dat deze wijsheid met ‘God’ geen raad weet. ‘Zoek in uzelf. Gij zult Hem vinden. Verhelder, verzuiver, verscherp, verdiep, verruim, maar vooral: bevrijd uw verstand. Met elk groeisel daarvan, groeit God in u’. Het is een nieuw lied naar ouden trant. Het is de groote vergissing van het ‘verlichte’ rationalisme, dat ‘God’ noemt wat buiten de grenzen van de rede valt. Zoo ook hier: ‘God’ is een grensbegrip, waar ons weten en begrijpen ophoudt, daar begint ‘God’. (Blz. 56).

Maar ‘God’ tusschen aanhalingsteekens is geen God, maar een doode abstractie, een waarschuwingsbord hoogstens voor het denken: Weest op uw hoede! Gevaarlijke afgrond!

De stoïsche wijsheid, die in wezen altijd rationalistische wijsheid is, meent daarmee het hoofdstuk ‘God’ te hebben afgedaan. Doch het zou voorbarig zijn dit ook van Mathijs Acket te willen zeggen. Want wat ‘God’ voor zijn denken is, is hij nog niet voor zijn leven. Voor zijn leven is ‘God’, ondanks zijn denken, dat niet verder komt dan den

[p. 74]

dooden ‘God’ der formeele logika, een levende God; een God weliswaar gewikkeld in een wonderlijk bonte kleedij van gevoel en verbeelding, doch in elk geval een God, die meer is dan een grensbegrip.

Wie de bladzijden leest aan dezen god gewijd, wordt stil. Want veel van wat hier gezegd wordt, is eerlijker en reëeler dan de tallooze stichtelijkheden, waarmede wij, die ons Christenen noemen, dagelijks onzen mond voorbij praten. En veel van wat hier ons treft als wanbegrip, treft ons tevens, doordat het kennelijk in de pen gegeven werd door een innerlijke afkeer van en wrevel tegenover een Christendom, dat zijn kracht verloren heeft en tot een burgerlijke conventie zonder meer verworden is. Want het is niet zonder onze schuld, dat voor zulk een scherp denker en wijs mensch het Evangelie een gesloten boek moest blijven.

* _* *

De weg, dien de wijsgeer gaat, is een andere dan die welke de geloovige gaat, voorzoover niet de wijsgeer tevens een geloovige is en ‘zijn’ filosofie dus de pretentie wereldbeschouwing te zijn, heeft afgelegd. Want de wijsgeer zoekt de totaliteit van het zijnde en zal niet eerder rusten, eer hij ‘zijn’ standpunt te dezen opzichte gevonden heeft; en de geloovige zoekt God, omdat hij alreeds door Hem gevonden is, en hij worstelt met de wijsheid der wereld en van zijn eigen hart, opdat hij er toe komen zal de dwaasheid van het ‘God met ons’ als de hoogste wijsheid te verstaan. En zoo is voor den een vaak winst wat voor den ander verlies beteekent en omgekeerd.

Augustinus heeft zich door de klassieke wijsheid heengedacht en daarom kon hij een vader der Kerk worden; hij die toch niet anders deed dan de roepstem volgen van zijn onrustig hart. Maar God doet Zijn Rijk, óók in het persoonlijk leven, van een mosterdzaadje uitgroeien tot een boom, waarin de vogelen des hemels hun nesten bouwen. Voor wie oppervlakkig leest, zal er misschien aanvankelijk niet veel verschil liggen tusschen het zoeken naar wijsheid van den filosoof en hetgeen Augustinus in deze dialogen doet, waarin hij de Sokratische methode feitelijk ad absurdum voert. Maar wie dieper doordringt in deze dialogen, zal al spoedig tot de ontdekking komen, dat achter dezen woordenstrijd zich een strijd verbergt, die een geheel ander karakter draagt dan die der wijsgeerige dialectiek. Want waar het gaat over een toornig en een genadig God, zijn andere dingen aan de orde dan menschelijke wijsheid, die de wereld pretendeert te kunnen verklaren. En waar een dialoog begint met een gebed tot God, ‘Dien bemint al wat kan beminnen, hetzij wetend, hetzij onwetend’ (Alleenspraken, Eerste Boek, blz. 82 e.v.), daar is aan het waarheidszoeken een richting gegeven, die nimmermeer bij de eigen wijsheid van menschen uitmonden kan. Daar klinken geheel andere tonen: daar wordt de verstandelijke kennis van God niet langer gezien als de top van de pyramide van kennis, die de mensch zich heeft opgebouwd, maar daar wordt ook niet hetgeen buiten de rede valt, ‘God’ genoemd. Volgens de toen geldende denk-methode, die in het voetspoor van Socrates en Plato in den dialoog-vorm geschiedt, wordt hier deze verstandelijke Godskennis binnen haar grenzen verwezen. Men moet niet vragen, welk een geweldige denkarbeid hier is verricht om het Christendom te bevrijden uit de vangarmen van het Neo-Platonisme! Maar men moet er ook niet aan denken, hoe het zich

[p. 75]

later (op een zeker niet minder gevaarlijke wijze!) heeft laten omarmen door het Rationalisme en vooral door het Idealisme, dat opnieuw een heillooze verwarring heeft gesticht tusschen geloof en wereldbeschouwing.

Wanneer wij ons hier rekenschap van geven, komt Augustinus' geestelijke strijd ons zeer nabij en beseffen wij, waarom het zin heeft de episode uit dien strijd, welke in ‘Over het gelukkige leven’ en ‘Alleenspraken’ besloten ligt, door een Nederlandsche vertaling toegankelijk te maken voor een algemeen publiek. Men verzuime bij de lectuur ervan niet de ‘Nalezingen’ te raadplegen, die Augustinus aan deze geschriften heeft toegevoegd. Want deze doen ons ‘den afstand’ zien, dien de wijsgeer heeft afgelegd, eer hij het punt bereikte, waarop het geloof en niet de liefde tot de eigen wijsheid de richting gevende kracht in zijn leven werd.

Er is ook in onzen tijd zulk een weg van eigen wijsheid naar geloof bij de gratie Gods; het is het smalle pad, dat God in het doorngewas van dezen tijd open houdt voor Zijn beminden. Wie dit pad gaat, gaat niet langer zijn eigen weg en wie het gegeven werd dit pad te zoeken, heeft het reeds betreden. Want: ‘niemand kan geraken tot God, indien hij niet God gezocht heeft’ en niemand kan God zoeken, die niet alreeds door Hem gevonden is.