Opwaartsche Wegen. Jaargang 15

[p. 67]

D.A. de Graaf
Chestertons autobiographie

Chesterton is altijd aan het woord geweest; misschien heeft hij zijn leven als een weddingschap opgevat om op alle problemen die het leven aan hem stelde te reageeren met redeneeringen. Totdat er voor hem een oogenblik gekomen is waarin hemzelf het beeld van dien eeuwig spekenden man is opgevallen. Hij heeft zich afgevraagd hoe en wanneer dit phenomeen is ontstaan en heeft daartoe in gedachten heel zijn leven laten voorbijtrekken. En nu blijkt de oplossing gelegen te zijn in het feit, dat hij nimmer de geringste verandering ondergaan heeft: Chesterton is altijd het kleine kind gebleven dat in permanente verbazing over al wat het ondervindt, behoefte heeft aan dit gevoelen zonder ophouden uiting te geven. Toch is deze oplossing niet geheel bevredigend; er ligt soms wat kunstmatigs in deze immer durende kinderlijkheid, het is dan als ging hij er mee om zooals een zanger met zijn stem: hij is zich bewust dat hij staat en valt met die kinderlijkheid en op zulke oogenblikken spreekt tot ons een oud man. Dit bezwaar zou men aldus kunnen formuleeren: het kind constateert dat het een kind is en dringt nu aan den lezer het jong zijn op.

Over het geheel genomen heeft Chesterton trouwens iets tyrannieks; hij laat twee levenshoudingen toe: men mag zijn gelijke zijn of zijn tegenpool, men mag niet ‘anders’ zijn. Hij heeft niet alleen een lijfwacht van aanhangers maar ook van tegenstanders; deze laatste categorie noemt hij met innig welbehagen ‘ketters’. Zoo vormen de ideeën van Shaw, Kipling en Wells b.v. voor hem een bron van inspiratie; Shaw als puritein en socialist, Kipling als militarist en imperialist, Wells als utopist; zij vormen Chestertons ‘most loyal opposition’. Daarentegen worden figuren als George Moore, Wistler en Wilde die in hun kunst niet andere ideeën voorstaan, maar alle idee bannen, niet bestreden doch kortweg afgemaakt.

Chesterton houdt van scherpe lijnen, van een brug die den afgrond, van een horizont die den hemel markeert; dit geldt bij hem ook voor de wereld der geestelijke dingen. Steeds uit hij de klacht dat men geen grenzen meer ziet, geen tegenstellingen, dat men slechts spreekt van nuances, facetten, mogelijkheden, kortom Chesterton betreurt het dat men de geestelijke wereld ziet met het oog van een impressionist en niet met dat van de primitieven. Doordat de woorden hun oorspronkelijke kracht verloren hebben, heeft men, aldus Chesterton, er andere uitgedacht om nieuwe tegenstellingen te scheppen; naast het woord mensch verschijnt de term ‘übermensch’, naast patriotisme ‘imperialisme’, naast dapperheid ‘militairisme’. (De practische zijde van zijn opvatting kwam

[p. 68]

tot uiting in den Boerenoorlog toen hij het patriotisme der Boeren boven het imperialisme zijner landgenooten stelde). En nu is het zijn bedoeling alles tot een kleiner plan terug te brengen, van het ‘Hoogere Leven’ tot het leven van alledag, van de wereldreis tot het bezoek aan den buurman, van de Weltschmerz tot de huiselijkheid; hij wil het leven niet zien als een afgerond philosophisch systeem, maar als een novelle die zich op verschillende wijze kan afwikkelen. Men zou het gedramatiseerde alledaagsheid kunnen noemen. Het gevolg dezer levenshouding is dat men alles ziet niet met de gedachte hoe het had kunnen of moeten zijn, maar met het gevoel van verrassing dat het er is.

Deze theorien worden ontwikkeld in het boek ‘Heretics’, waarin met bovengenoemde ‘ketters’ Shaw, Kipling en Wells de strijd wordt aangebonden. Iemand die zoo juist de lectuur van ‘Heretics’ beeindigd had, stelde aan Chesterton eens persoonlijk de vraag wat eigenlijk zijn levensbeschouwing was; immers had hij in ‘Heretics’ herhaaldelijk de opmerking aangetroffen, dat men tegenwoordig iemands speciale voorkeur belangrijker vindt dan zijn levensbeschouwing. En bij wijze van antwoord schreef Chesterton ‘Orthodoxy’. Hierin neemt hij de boven beschreven houding aan tegenover het Christendom; hij gaat het zien als een totaal nieuw en onbekend verschijnsel, waarover door de tegenstanders de meest tegenstrijdige dingen worden gezegd. Al deze tegenstrijdige meeningen worden door Chesterton aanvaard, waardoor het Christendom voor hem een zeer gecompliceerd wonder wordt.

Wie Chesterton wil leeren kennen moet beginnen met deze twee boeken ‘Heretics’ en ‘Orthodoxy’; hierin heeft hij zich het meest direct uitgesproken en wel op zeer pakkende wijze.

Het zijn heel wat jaren die deze twee boeken scheiden van ‘The Everlasting Man’, dat verscheen na zijn overgang tot het catholicisme. Het is in dit boek de kerk die tot gedramatiseerde alledaagsheid wordt. Door de gansche wereld rond te reizen en alle godsdiensten te bestudeeren weet hij zich op het standpunt te plaatsen van iemand die het welbekende en vertrouwde als iets totaal nieuws ziet.

Er zijn oogenblikken dat men Chesterton zou willen toevoegen het schrijven maar eens achterwege te laten. Zijn persoonlijkheid voldoet ons dan genoeg. Het zijn de oogenblikken dat alles te helder, te duidelijk, te klaar, te wolkeloos wordt. En men voelt achter het geschrevene de persoon van Chesterton, die niet zoo ongecompliceerd is, voor wien het uitzicht niet altijd onbelemmerd is, die naar het uiterlijk de hulpeloosheid van een reus vertoont - zooals Beverley Nichols hem in een geestige schets geteekend heeft. Maar temeer geldt dit ten aanzien van een autobiographie: het is jammer dat dit curieuse menschentype zich zijn eigenaardigheden bewust wordt en nu een zelfportret gaat maken; zoo dreigt alle contact met Chesterton zelf verloren te gaan. Er is iets melancholieks in dit boek wat toch anders Chesterton vreemd is en dat zijn oorzaak vindt in dat opzettelijk vastleggen van het eigen leven. Hij is te levendig, te spontaan om aan zelfregistratie te doen; dit doet aan als iets overbodigs. Zijn anecdotisch en geestig wezen kan niet in dit raam van zelfbetrachting geperst worden zonder gevaar dat die geestigheid gedood wordt. Men zou dit boek in een groot aantal kleine verhaaltjes, detective verhalen, zooals hij het zelf noemt moeten verdeelen. En bij dit woord detective denkt men

[p. 69]

onwillekeurig aan Chestertons geniaalste schepping: Father Brown; tenslotte is dit ‘bijwerk’ zijn beste werk waarin hij alles zijn ernst, zijn geestigheid, zijn genialiteit, ja zijn heele levensbeschouwing gecomprimeerd heeft in den argloozen vorm van het detective verhaal, waarin hij zich ook veel meer dichter toonde dan in zijn gedichten. Maar andere onverwachte rijkdommen van gegevens schenkt ons dit boek; het geeft ons b.v. een nieuwe blik op het Victoriaansche tijdperk, op het karakter van den Engelschen schooljongen, die met zijn valsche schaamte veel weg heeft van een Hollandschen jongen. Aan dit Victoriaansche tijdperk heeft Chesterton zooveel mogelijk het Biedermeyer karakter ontnomen en het in verband gebracht met de Middeleeuwen. In beide tijdperken nemen de levensverschijnselen royaler vormen aan dan in de twintigste eeuw het geval is. Zoo heeft hij Charles Dickens tot een Middeleeuwer gemaakt en hem zijn plaats in het Engelsche volksleven weer teruggegeven. Tot deze visie zal het feit wel bijgedragen hebben dat hij zijn prilste jeugd ziet als een tijd van enkel licht, van scherpe omtrekken, kortom als een schilderij der Primitieven; zoo is dit verband leggen tusschen ver verwijderde periodes voor een deel een questie van associatie.

Wanneer het mij thans vergund is eenige feiten uit de autobiographie te belichten, zij allereerst vermeld dat Gilbert Keith Chesterton geboren werd 29 Mei 1874 op Campden Hill, Kensington.

Zijn vader was evenals vele generaties voor hem verhuurder van huizen. Deze kwam evenals diens vader voort uit de liberale school en het zijn deze twee mannen van den ouden stempel, die Chesterton zijn heele leven voor den geest blijven staan, als de vertegenwoordigers van een mentaliteit waarna hij altijd blijft terug verlangen. Begon hij zijn loopbaan als teekenaar, weldra bleek hem dat hij liever kunstcritieken schreef dan zelf scheppend werkzaam te zijn en begaf hij zich in de journalistiek. Maar zijn geest was te levendig om aan schrijven zich alleen te binden, zijn lust tot debatteeren bracht hem in de politiek; een groot gedeelte van zijn leven bracht hij in het spreekgestoelte door en tenslotte deed hij zich kennen als globetrotter. Maar ondanks al deze veranderingen bleef hij steeds de schooljongen die met zijn vrienden aan den wandel is gegaan, zijn heele leven op weg is gebleven en met dezelfde vrienden is teruggekeerd.

Chesterton is een voorstander van huiselijkheid, vroomheid en nederigheid en heeft zijn leven besteed aan de oplossing van de vraag wat deze woorden eigenlijk inhouden; alle sleur heeft hij er aan ontnomen. Hij heeft ook het gezond verstand een nieuwe taak toegedacht, zoodat dit tenslotte alles omvat wat gewoonlijk daarmee in flagranten strijd geacht wordt; mysticisme en romantiek laat hij daar b.v. onder vallen; ze worden in laatste instantie dienaressen van het gezond verstand. Men vraagt zich af of geestelijke dingen nog wel geestelijk blijven wanneer zij zoo pasklaar worden voor het dagelijks gebruik. Hij is hierin reactie op de sfeer der Fin de Siècle, waarmee hij in zijn rijpere jeugd kennis maakte; hij heeft het gevaar dat afwezigheid van ideeën met zich mee brengt sterk gevoeld en heeft daardoor teveel het begrip idee als iets veiligs beschouwd. Dit sluit echter niet in dat hij geen moedig man was; in de politiek heeft hij zich tusschen imperialisten en pacifisten geplaatst en die standplaats was in het Engeland dier dagen lang niet zonder gevaren. In vroeger eeuwen zou hij meer tot zijn recht gekomen zijn. Chesterton vertelt van George Meredith dat hij leefde in de boeken die hij niet schreef;

[p. 70]

van hemzelf zou men kunnen zeggen dat hij leefde in de geweldige daden die hij niet ten uitvoer kon brengen doordat hij schreef.

Dit verlieze men niet uit het oog bij de lectuur zijner autobiographie. Zijn eigen verdediging ligt besloten in een opmerking betreffende zijn studie over den dichter Robert Browning: ‘Ik wil niet zeggen dat ik een boek over Browning schreef; ik schreef een boek over liefde, vrijheid, dichtkunst, mijn eigen opvatting van God en godsdienst en verschillende theoriën van mijzelf, over optimisme, pessimisme en de hoop der wereld......’ Welnu dit alles is van toepassing op deze autobiographie; het is de titel die eenigszins misleidend klinkt. Hij ziet zichzelf als toeschouwer in een kijkspel, als schooljongen, als liberaal, als anti-practisch, anti-phantastisch, anti-realistisch, als orthodox, als vriend en dwaas, als zonderling, en men denkt onwillekeurig aan een serie zelfportretten van Rembrandt. Als politicus verbindt Chesterton traditie en democratie; als wetenschappelijk man combineert hij observatie met sprookje en wonder; als philosoof vereenigt hij optimisme en pessimisme tot iets wat men geestelijk patriotisme zou kunnen noemen. Steeds bewandelt hij een tusschenweg die natuurlijker gevormd is dan andere wegen; maar men zou hem toch wel eens een oogenblik willen zien twijfelen, het maken van de keuze ontbreekt.

En daarom is zijn eigenlijke plaats in het debat; zijn meening moet het antwoord zijn en nooit de uitspraak. Hij staat altijd in het midden; men zou hem wel eens in een vergeten hoek willen zien staan. Dit zijn de eigenlijke bezwaren van een Engelschman in het algemeen. Wellicht is hij zich dit bewust en streeft hij naar het onopvallend karakter van den held zijner detective verhalen Father Brown. In deze detective verhalen uiten zich zijn huiselijkheid en vroomheid in dramatischen vorm, hij voegt hier aan toe een bijzonder soort nederigheid die geen passief maar actief karakter draagt.

Chesterton is de apologeet van het Victoriaansche tijdperk, maar slechts in zooverre dit een afschaduwing van de Middeleeuwen is. Hij verschijnt als de uitbundige Sancho Panza figuur naast de sombere eenzame Don Quichotte gestalte van den Russischen balling Berdjajew, de verkondiger der nieuwe Middeleeuwen, wiens stijl echter machtiger is. Ondanks al zijn bezwaren blijkt Chesterton een bijzonder kenmerk te bezitten: onmisbaarheid. De meeste waarde zal hij blijven behouden, wanneer hij geen aanhang vormt. Wanneer men leest dat de bekende Fransche publicist Frederic Lefèvre in een intervieuw met Chesterton verklaart dat deze in Frankrijk vele aanhangers telt, vraagt men zich met schrik af wat dit voor schare zijn zal, want zij zal alleen de vervelende eigenschappen overnemen. Temidden van vijanden is hij een groot man, temidden van vrienden is hij de populaire man, meer niet. Neen, hij behoort in het midden van den strijd.