Opwaartsche Wegen. Jaargang 14

[p. 411]

C. Thunissen
Letterkundig daltonisme

Naar aanleiding van Seerp Anema's Eerherstel voor Schaepmans Aya Sophia. J.H. Kok, N.V. Kampen, 1936.

Bij de ontmoeting van Jezus met de Samaritaansche aan de fontein Jacobs, treffen ons vooral deze twee dingen: de vraag van de vrouw, waar men moet aanbidden, op dezen berg, of te Jeruzalem, en Jezus' woord: ‘Een ieder, die van dit water drinkt, zal wederom dorsten’.

Bij de verheerlijking van Jezus op den berg, zegt de echt kleinmenschelijke en vurige Petrus: ‘Laat ons hier drie tabernakelen maken, voor U een, en voor Mozes een, en een voor Elia’. En dan treft ons het ontroerende slot: Zij zagen niemand, dan Jezus alleen. Bij beide gebeurtenissen keurt Jezus niets af, veroordeelt niet, maar laat het ééne en éénige zien, zonder overtollige woorden.

Overtollige woorden. - Het hekeldicht heeft onder ons afgedaan. Wij verdiepen ons nu in critiek van in dubbelen zin ongebonden stijl!

Wanneer wij Anema's Eerherstel willen beoordeelen, dan zijn wij wel verplicht, om het al dan niet vermelde, toch wel duidelijk uitkomende verband met zijn andere geschriften, na te slaan al wat deze oorspronkelijk letterkundig kunstenaar, nu ongelukkig polemist, geschreven heeft. Wij vinden dan tenslotte met andere woorden bevestigd hetgeen reeds Risseeuw vaststelde in ‘Onze Christelijke Schrijvers’, n.l., dat Anema beter in de lijn ware gebleven van zijn eerste werk: ‘In 's Levens Opgang’. - En dan danken wij hem, desondanks, de bevestiging, dat er wel Calvinistische Kunst, hier Calvinistische litteratuur kan bestaan, en bestaat, maar dat er geen Calvinistisch-Aesthetische formule ontworpen kan worden als grondslag voor een Calvinistische Aesthetiek. Om dezelfde reden als waarom er geen Impressionistisch-Aesthetische formule bestaansmogelijkheid heeft, gelijk de ervaring bewijst. Want, of zij doet de Aesthetiek geweld aan, of zij weerlegt zichzelve. Alle geadjectiveerde aesthetische formuleering moet derhalve valsch zijn, want valsch van oorsprong of afleiding. Aesthetica is in wezen een uniformiteit; slechts haar verschijning, haar verstoffelijking vertoont veelvormigheid. Er is dan ook geen onzer, die maar een wijle met de gedachte aan een geadjectiveerde aesthetische formule bij een of andere schepping zal hebben stil gestaan. Alleen Anema, de immer eenzame, alleenstaande. Moge misschien voor een oogenblik de Tachtigers, oprechter gezegd het Impressionisme,

[p. 412]

dien indruk van adjectiveering hebben gewekt, dan kan dat alleen zijn van een, die, door zijn persoonsinvloed van letterkundig kunstenaar bij uitstek, een tijdelijk machtswoord schiep, en daarmede de Aesthetica voor zich opeischte. Men behoeft al geen zeer begaafd aestheticus te zijn, om in te zien, dat dit al berust op een ondoordacht verwarren van absoluut en relatief, van hoofdzaak en bijzaak. De epitheta ornantia: Calvinistisch en Impressionistisch, maken ten deze en tegenover elkander geen onderscheid uit.

Jezus demonstreerde in wezen en verschijning de Schoonheid Gods, en verstoffelijkte die ‘om de eere Gods’. Daar valt niet over en niet tegen te polemiseeren. De onuitspreekbare formule voor de Schoonheid wordt, gelijk de violette stralen in de buis, openbaar uit het aesthetische werk in het hart, dat het omvat.

Drink uit de fontein Jacobs, en uit elke fontein, welke in het Jeruzalem der Kunst moge opwellen - Jezus keurt het niet af - en gij zult wederom dorsten. Maar zoo wie gedronken zal hebben van het water, dat Ik hem geven zal, dien zal in eeuwigheid niet dorsten. Dit zegt de Schoonheid Gods, geopenbaard aan de menschen. Wij mogen voor een Mozes in de Kunst, of een Elia in de Schoonheid tabernakelen bouwen, uiteindelijk blijft: niet dan Jezus alleen.

Mozes en Elia zijn tijdelijke verschijningen.

De onuitgesproken formule is geopenbaard in de roeping onzer Christelijke Kunst, welke is voor ieder, die komen wil, en nemen om niet.

Komende op het hier bovengenoemde werk zelf, - de verschijning is feitelijk jarenover tijd - wij zouden het mogen loven, dat na zooveel jaren Kloos' veroordeeling van de Aya Sophia werd herzien met een Eerherstel, zoo de rehabilitator niet van ons afeischte adjectieven, die Schaepmans werk niet verdient. - Wij vragen ons verder af, of een aanvrage om revisie in zulk een vorm, wel een eerherstel van en voor Schaepman kan bewerken. Een niet evenredig omgekeerde veroordeeling van Kloos - en uitsluitend Kloos, alsof Kloos alleen heel '80 is, al was hij zijn voornaamste, want bekwaamste, dus aangewezen woordvoerder - heeft slechts de waarde van een litteraire wraakneming op een, toch niet uit de letterkundige geschiedenis te schrappen figuur.

Drift en bezinning vinden elkaar aan den wegwijzer van den gulden middenweg naar de Kunst. En zoo iemand eigen wegen wil gaan, hij ga! En zoo zoo iemand ons dwingen zal één mijl te gaan, wij zijn bereid twee mijlen te gaan. Maar, hij toorne niet ten onrechte op zijn broeder, en spreke vooral geen ‘Raka’ uit.

Ongetwijfeld heeft de schrijver, zij het meer afgeronde dan afgewerkte, talenten. Maar litteraire rechtspraak eischt beheerschte - en meer omvattende talenten. Wat b.v. te denken van een stelling als deze: Er zou kunst geweest zijn ook buiten den val. De volgeling van Kuyper moge diens stellingen geheel voor zijn rekening nemen, als hij dan maar tevens aanvaardt, dat er nu, dertig jaren nà Kuyper, kinderen zijn opgegroeid tot menschen, die èn wetenschappelijk, èn exegetisch, èn aesthetisch beter inzicht hebben dan de groote politicus en kerkvester Kuyper. Bovendien, Calvinistisch-Aesthetische formuleering is een gevaarlijke tegenspraak van den geest van Calvijn.

Eerherstel van derden, met een paradoxaal betoog voor eigen belanghebbend

[p. 413]

inzicht, bereikt men misschien op de politieke markt, niet in het rijk der kunst.

De aangehaalde stelling kan dan ook alleen poneeren iemand, die geen, of geen voldoende inzicht heeft in zuivere exegèse en in zuivere psychologie, hoeveel boeken hij daarover ook verslonden moge hebben. Een goed exegeet behoeft nog niet de geraffineerdheid van een Dostowieski, om bij vergelijking van b.v. Ribot's Psychologie met die van Alexander Pfänder (wij blijven nu maar eens in den tijd van Kuyper) in te zien, dat Kunst noodzakelijk gevolg is van den val, want in uiting en uitbeelding het verlangen naar, dat is opklimmen tot het Eeuwig Schoon, dat God is.

Dat kunst niet altijd en overal aan haar roeping voldoet, is even waar als de duivel belijdt, dat er een God is...... En hij siddert.

Deze dingen goed te verstaan en duidelijk te onderscheiden is een genade-gave Gods. Doch zij is weggelegd voor ieder, die in de verheerlijking niets ziet, dan Jezus alleen. Voor ieder, die niet alleen put uit de fontein Jacobs, maar drinkt van het Water des Levens, hetwelk niemand kan geven, dan Jezus alleen.

De rehabilitator van Schaepman verwijlt nog bij de fontein Jacobs, weifelt nog tusschen den berg en Jeruzalem, heeft nog het oog op Mozes en Elia. Nochtans meent hij - en oprecht - de eerste discipel te zijn. Doch, het: ‘Tu es Petrus’ is hem niet toegeroepen in het land der beloofde Schoonheid.

Dies ziet hij zijn verwachting onvervuld!

En nu is het wel denkbaar, dat hij zich gekrenkt gevoelt. Maar, waar hij die gekrenktheid, die geraaktheid telkens weer oprakelt - en hier is oprakelen een frequentatief in de dubbele beteekenis - daar verslapt hij het gehoor voor zijn - slechts averechts - betoog. Het wreekt zich hier incidenteel: Schaepman is nog geen streep, bij wien ook, gerezen; en Kloos nog veel minder gedaald. Vier bladzijden kritiek op Kloos' ‘De Zee’, op een wijze, waarmede men ook Vondel kan neerhalen, leveren Schaepmans Aya Sophia zeker geen eerherstel. - En waar de schrijver door de Aya Sophia heen op den achtergrond Da Costa ziet, doch, als zijnde oorspronkelijk, een uitzondering maakt voor den twaalfden zang, den ‘Zang der Puinen’, daar moeten wij een litterair gehoordefect constateeren. Want de ‘Zang der Puinen’ laat duidelijk het verre geluid van Van Alphen's ‘Starrenheir’ hooren, geaccompagneerd door een licht Bilderdijkgedreun.

De waardeverwisseling van subject en object stellen als eisch voor zuivere kunst, de quintessence van het betoog, is prachtig, mits men niet de impressie en het impressieve aller dingen loochent. Want dan verliest ook elke beeldspraak allen zin.

Neen, onze litteratuur-vernieuwing vraagt ander materiaal: de geest, die levend maakt. En niet ‘der Geist der stets verneint’ alles wat op heden als Christelijke Kunst wordt aangediend. En al deelen wij dikwijls de meening van Hendrika Kuyper-van Oordt niet, haar opmerking in ‘De Heraut’ van 20 Sept. '36 is zeer juist.

Dat onze Christelijke Kunst, althans naar den schijn, in een dalende lijn gaat, is niet - en allerminst uitsluitend - te wijten aan het Impressionisme, maar aan

[p. 414]

de materialistische gedachte, welke de ondergrond daarvan is geworden. Maar nog meer aan de enorme vlucht, welke de techniek heeft genomen, en waarmede onze geestelijke ontwikkeling geen gelijken tred heeft kunnen houden.

Ook wordt het uitvloeisel: Romantiek - Neo-romantiek - Impressionisme slechts gezien door een gekleurden bril. Immers, zij dekken elkanders tijdverlengden evenmin als klassicisme en objectivisme. In dit verband is het ontstaan of het stichten van een Neo-klassiciteit een ijdele verwachting. Gelooven wij dus niet, dat onze Christelijke Kunst bankroet is!

En zoo haar een bankroet wachte, een Calvinistische - en elke andere geadjectiveerde - aesthetische formuleering haar niet zou kunnen voorkomen, ja, zelfs geen surséance zou kunnen bewerken.

Ook is het een gekleurde bril, die de Tachtigers-beweging van Franschen oorsprong doet zien. Oppervlakkig lijkt - en nominaal is het zoo. Doch effectief hebben de Engelsche dichters een grooter invloed gehad. Denk eens aan Leigh Hunt! Een psychologisch-historische beschouwing dier beweging zal ons dat al spoedig duidelijk maken.

De retrospectieve uitspraak aan het slot: ‘ik geloof veeleer aan de verjonging der oudere poëzie, dan aan de overwinning der jongere’ getuigt slechts van een litterair daltonisme.

Neen, het rijksbewind der Tachtiger-revolutie liet, zonder opvolgers, de liquidatie aan de verstrooide en berooide jongeren over. En waar was de machtige om de nog jonge litteraire krachten te concentreeren? ‘Langzaam als de gerechtigheid’, zegt ergens Anatole France. Zoo ook zal de concentratie onder ons zichzelve voltrekken.

Om tot de hoofdsom te komen: Men adjectiveere de litteratuur en de kunst in het algemeen naar haar plaats en naar haar waarde, maar late de aesthetische formuleering vrij van alle epitheta ornantia.