Opwaartsche Wegen. Jaargang 14

[p. 405]

Wat anderen van ons zeggen

Dr. G. Stuiveling, Wegen der poëzie. A'dam, N.V. De Arbeiderspers, 1936.

Niemand - het zij in alle bescheidenheid gezegd - kan beter dan schrijver dezes, die zelf zooveel jaren met groot wantrouwen tegen het orthodox Protestantisme aangekeken heeft, de moeilijkheden beseffen, die erin gelegen zijn om zich een bij benadering juist beeld te vormen van wat er omgaat in zijn kringen. Er is de ‘ergernis’ van het Evangelie, die den blik vertroebelt en er is ook de niet minder reëele ergernis om hen die woorden des Lichts spreken en werken der duisternis doen. En niet altijd is het voor den buitenstaander even gemakkelijk (voor den ‘insider’ is het soms heelemaal niet te doen!) beide ergernissen op een behoorlijke wijze uit elkander te houden. Wanneer wij hier dan ook enkele dingen zeggen gaan over de wijze, waarop Dr. Garmt Stuiveling in zijn ‘Wegen der poëzie’ onze Protestantsche letterkunde en in het bijzonder onze Protestantsche dichtkunst beziet, doen wij dat niet, omdat wij de meening zouden zijn toegedaan, dat het een overtuigd sociaal-democraat, gelijk de heer Stuiveling blijkt te zijn, gelukken zou de dingen met betrekking tot onze letterkunde zóó te zien als wij dit zelf doen. Dat is ook volstrekt niet noodig. Wij kunnen van eens anders vizie op hetgeen onze aandacht heeft, dikwijls meer leeren dan van het inzicht uit eigen kring. Doch wèl is het noodig, dat wij de opmerkzaamheid vestigen op aperte onjuistheden, die voorkomen in het betoog van den schrijver ten aanzien van de onderhavige materie en die slechts voor een gering deel kunnen worden toegeschreven aan het standpunt, dat Stuiveling als goed socialist ten opzichte van den godsdienst en de letterkunde als maatschappelijke verschijnselen inneemt, doch voor het grootste deel op rekening moeten worden gesteld van een gebrekkige voorlichting of een onvoldoende verwerking van het te zijner beschikking staande materiaal.

Wij kunnen dit met des te meer gerustheid doen, omdat des schrijvers zeer loyale en kritische houding ten opzichte van de eigen litteraire groep er ons een waarborg voor is, dat hij onze opmerkingen niet verkeerd zal verstaan.

* _* *

Reeds terstond in de inleiding van zijn boekje, waar hij een verantwoording geeft van de indeeling van zijn stof treffen ons twee eigenaardigheden in het betoog van den schrijver. In de eerste plaats het feit, dat Stuiveling hier blijkbaar uitgaat van de vooronderstelling, dat het ‘normaal’ zou zijn, indien de groepsvorming in de litteratuur niet zou berusten op buiten-litteraire waarden. Het tegenovergestelde is echter waar,

[p. 406]

zooals hij trouwens zelf later implicite toegeeft, wanneer hij het karakter der socialistische poëzie beschrijft. Het is juist één van de wonderlijkste vergissingen, die door de Tachtigers zijn gemaakt, dat zij het aesthetische, d.w.z. de kunst, anders dan ‘theoretisch’, los meenden te kunnen maken uit het geheel van het menschelijk leven. Le style c'est l'homme, d.i. er bestaat tusschen levenshouding en kunststijl een onverbrekelijke band. Kunstrichtingen als ‘realisme’, ‘naturalisme’, ‘impressionisme’, ‘expressionisme’ etc. hangen steeds tezamen met geestesrichtingen, die zich uitstrekken over de volle breedte van het cultureele en maatschappelijke leven. Het feit, dat de huidige groepsvorming in de litteratuur, terug te brengen is tot buiten-litteraire waarden, is dan ook niet anders dan de reëele erkenning van een bepaalde geestelijke structuur, die enkel door het aesthetisch idealisme der Tachtigers een tijdlang aan het oog onttrokken is geweest.

In de tweede plaats doet het ons eigenaardig aan, dat Stuiveling zijn indeeling baseert op ‘volksgroepen’, die door hun ‘politiek-economische organisatie’ min of meer geschikt zijn gemaakt tot een ‘uitgebreider deelname aan het cultureele leven’. Het lijkt ons, dat hier het historisch-materialistisch dogma hem blind heeft gemaakt voor de werkelijkheid. De schrijver onderscheidt tusschen één burgerlijke en drie niet-burgerlijke richtingen, tot welke laatste dan behooren het Katholieke Brabant en Limburg; de Calvinistische ‘kleine luyden’ en het proletariaat, deze zijn door de politieke werkzaamheid, resp. van Schaepman, Kuyper en Troelstra, geschikt gemaakt om het zaad der schoonheid in hun akkers te ontvangen.

Ten eerste moet hier tegenover worden opgemerkt, dat er in het Katholieke Brabant en Limburg, onder de Calvinistische ‘kleine luyden’ en te midden van het proletariaat zeker niet minder ‘burgers’ gevonden worden, d.w.z. burgerlijk denkende en voelende menschen, dan in de door den schrijver als burgerlijk gekarakterizeerde bevolkingsgroep. Ten tweede dient te worden vastgesteld, dat de z.g. Calvinistische ‘kleine luyden’ weliswaar een integreerend bestanddeel vormen van de orthodox-christelijke bevolkingsgroep, doch dat daarnaast tal van andere orthodox-christelijke kringen bestaan, die niet met deze ‘kleine luyden’ kunnen worden geïdentificeerd. De beperking van het terrein der Protestantsche letterkunde tot ‘het Calvinisme’ - wij laten nog daar in hoeverre deze term in het onderhavig verband überhaupt gebruikt kan worden, herinneren slechts terloops aan het feit, dat Kuyper zelf op het gevaarlijke van een te grif gebruik ervan nadrukkelijk gewezen heeft - is daarom onjuist en verwarringwekkend. Slechts wie niet dan zeer oppervlakkig op de hoogte is met de geestelijke situatie in het orthodox-protestantsche Christendom kan deze fout maken.

Het gevolg ervan is, dat wij een misteekening krijgen van het Protestantsche litteraire leven, die hier en daar aan het karikaturale grenst. Wij zullen daarvan enkele voorbeelden geven. Zoo wordt op blz. 5 ‘een waarachtig bezield Calvinisme’ tegenover ‘de witgekalkte kerk’ gesteld, een antithese te absurd om er nog één woord aan te verspillen. Op blz. 45 wordt gesproken over ‘de strak-gestijlde bouw’ van Gossaerts poëzie. ‘Doch deze bouw is waarlijk geen Calvinistisch Godshuis’ vervolgt de schrijver dan. Maar met je verlof, Stuiveling, vragen wij ons af, moet een ‘Calvinistisch’ gedicht dan in bouw overeenkomen met een Calvinistisch Godshuis? Dat is immers precies even dwaas, als wanneer wij zouden verlangen, dat de socialistische poëzie de structuur zou hebben van

[p. 407]

een huurkazerne! En wanneer de schrijver dan zijn beschouwing over Gossaert, nadat hij verklaard heeft, dat diens dichterschap geen functie gevormd heeft van zijn belijdend geloof, besluit met de volgende karakteristiek: ‘Maar juister is het, hem te zien als een aparte, zeer begaafde persoonlijkheid, wiens aristocratische geest in geen enkel groepsverband een passende plaats kan vinden’ (blz. 46), zijn wij eensklaps weer verzeild te midden van de socialistische ideologie, die het ‘groepsverband’ voor uitnemender houdt dan het ‘aparte’, hoewel Stuiveling zelf te veel dichter is en te logisch denkt - beide dingen kunnen best samengaan! - om deze hier overtuigend tot uitdrukking te kunnen brengen en vooral...... er de voor de hand liggende consequenties uit te trekken.

De waarde van een groepsverband als waarvan hier sprake is, wordt echter juist niet bepaald door de homogeniteit der groep, maar door de aanwezigheid binnen het groepsverband van een aantal ‘aparte’ persoonlijkheden. Dit uit te spreken is geen ‘individualisme’, doch het stellen van de juiste verhoudingen op de juiste plaats. De homogeniteit van een litteraire groepeering is op zichzelf zonder eenige beteekenis; zij is pas van belang, indien zij berust op de polaire spanning tusschen eenige ‘leidende’ figuren en een ‘organisch’ met hen verbonden kring van in geestelijk opzicht actieve medewerkers. Daarzonder is zij een kudde.

Van Jacqueline van der Waals heet het: ‘Zij dichtte noch bewust vanuit Gods genade, noch bewust ter ere Gods of ter stichting der gemeente’ (blz. 47). Doch welke dichter kan dit ‘bewust’ doen? Voor dengeen die uit het geloof leeft (Heer, kom mijn ongeloovigheid te hulp!) - en dicht, kunnen wij er aan toevoegen -, bestaat de tegenstelling ‘bewust’ en ‘onbewust’ hier niet. Zij betreft het psychologische, maar het geloof is een boven-psychologische grootheid, gelijk de Bijbel en de belijdenisgeschriften der Kerk ons leeren. Men maakt een karikatuur van den Christelijken dichter, wanneer men hem in het psychologisch schema bewust - onbewust te vangen tracht. Als Stuiveling even nagedacht had, zou hij dit hebben kunnen weten door mutatis mutandis een en ander toe te passen op de proletarische dichtkunst. Ook de proletarische dichter kan niet ‘bewust’ dichten vanuit de ellende van het proletariaat of te zijner verheerlijking of om zijn ‘klasse’ te stichten, hij brengt dan proletarische rhetoriek voort, precies zoo als de christelijke dichter christelijke rhetoriek. Zonder ‘geloof’, d.w.z. zonder een boven-bewuste drijfkracht, vermag ook hij geen letter poëzie voort te brengen. Wat nog niet zeggen wil overigens, dat het geloof van den Christen en dat van den socialist hetzelfde zijn. Het gaat hier slechts om het instrumentale, niet om het materieele; dat ligt in een geheel ander vlak.

Doch dit is nog maar kinderspel, vergeleken bij de volgende tirade, die een merkwaardig voorbeeld ervan is, hoe men, volkomen te goeder trouw, door gebrek aan behoorlijke voorlichting falen kan. Zij luidt aldus: ‘Zo ontstond, meer uit verlangen dan uit kracht, in 1922 Opwaartsche Wegen, dat critisch en scheppend de centrale plaats in het protestantse literaire leven heeft ingenomen. In grote lijnen is het verloop van dèze beweging zoals die van al dergelijke: na een periode van gezamelijke arbeid worden er enige resultaten bereikt: de oudere generatie doet enkele concessies, juist genoeg om sommige ouder-en-wijzer-wordende jongeren tot een snel proces van assimilatie te verleiden. Ook van de overigen verdwijnen langzaamaan de scherpe kantjes, zodra de

[p. 408]

nieuwheid van optreden verstart tot de regelmaat van elke-maand-weer een aflevering. Bij enkelen echter blijft iets aanwezig van het vroegere verlangen: zij trachten eerst de leiding te nemen van het in hun oog ontaarde orgaan, en als dit mislukt is, stichten zij een concurrerend tijdschrift. Maar meestal komen zij te laat om het compromis tussen de generaties te verhinderen. Zo bestaat dan sinds 1936 naast Opwaartsche Wegen als tweede maandblad De Werkplaats’ (blz. 49/50).

Wanneer wij af zien van het feit, dat Stuiveling (in ironiseerenden zin overigens) hier ‘het derde Réveil’ ter sprake brengt, terwijl hij weten kon, dat deze benaming met al wat aan haar vast zit door de Protestantsche jongeren nadrukkelijk en unaniem is gedesavoueerd en dat hij van het ontstaan van Opwaartsche Wegen op een lichtelijk denigreerende wijze melding maakt, terwijl hij eigen groep het ontbreken van een centraal, kritisch en leidinggevend orgaan verwijt (blz. 62), blijft er in het bovenstaande een wonderlijk staaltje van ‘geschiedschrijving’ over, waarvan wij in het minst niet kunnen bevroeden tot welke bronnen dit teruggaat.

Wie is deze oudere generatie? Welke concessies heeft zij gedaan? Wanneer? Welke ‘ouder-en-wijzer-wordende jongeren’ hebben zich laten verleiden tot een snel proces van assimilatie? En waaruit bestond deze ‘assimilatie?’ Van welke ‘overigen’ verdwijnen de scherpe kantjes en wat waren het voor ‘scherpe kantjes’? Bij welke ‘enkelen’ blijft iets over van het vroegere verlangen en waaruit bestond dit verlangen? En dan: ‘zij trachten eerst de leiding te nemen van het in hun oog ontaarde (? R.H.) orgaan’. Van zoo iets ‘stouts’ hebben Heeroma c.s. heusch niet gedroomd! In de notulen der redactie-vergaderingen is althans niets van dien aard terug te vinden en verloopt ‘het conflict’ langs een geheel anderen weg.

Het zal Stuiveling niet mogelijk zijn op de bovengenoemde vragen een antwoord te geven, dat in overeenstemming is met de feitelijke gebeurtenissen. Wat hem tot deze legende geïnspireerd heeft, is mij precies even raadselachtig als welke booze geest Vestdijk onlangs de nachtmerrie bezorgd heeft, waarin hij mij als een reclame-vlieger boven de litteraire landouwen zag rond zweven.

Het is jammer, dat Stuiveling zich aangaande deze dingen niet beter heeft geöriënteerd, het zou aan de waarde van zijn overigens lang niet onverdienstelijk geschriftje ongetwijfeld ten goede zijn gekomen.

ROEL HOUWINK.