Opwaartsche Wegen. Jaargang 14

[p. 372]

Bij den laatsten bundel van Jan Slauerhoff

J. SLAUERHOFF, Een eerlijk zeemansgraf.
Rotterdam, Nijgh & Van Ditmar, 1936.

Wanneer wij Slauerhoff's eersten bundel (‘Archipel’, verschenen in 1923) met zijn laatsten vergelijken, valt het op hoezeer deze dichter zichzelf innerlijk gelijk gebleven is. Zoowel de inhoud van zijn werk als de eigenaardige, min of meer chaotische factuur zijner verzen, hebben zich in den loop der dertien jaren, dat het hem gegeven was, als één der markantste figuren van de dichters van zijn generatie, ons zijn werk te schenken, niet noemenswaard gewijzigd.

Van den aanvang af was hem een heimwee eigen, dat nergens in deze wereld bevrediging heeft kunnen vinden. Het was geen authentiek romantisch verlangen naar de sterren of naar ‘die ferne Geliebte’, dat hem kwelde, het was ook geen idealistisch verlangen naar de een of andere utopie en zeker ook geen religieus verlangen naar een Rijk, dat niet van deze aarde is, waardoor er een onrust woelde in zijn bloed, die hem geen vaste ankerplaats gunde.

Tastbaar en zichtbaar is in zijn werk geworden de oer-angst van den losgeslagen, ontwortelden mensch, zooals hij voortraast langs de asfaltwegen en door de hemelen van noord naar zuid, van west naar oost. ‘Naar 't einde voortgezweept’, zooals bij Slauerhoff te lezen staat.

Duidelijk wordt uit de verzen van dezen dichter, hoe de poëzie niet is een ver, vreemd land, verborgen achter de horizonten van den tijd, maar een spiegel, die gericht is op het hart van onze levenswerkelijkheid. Wie poëzie vermag te lezen, kan in een gedicht als ‘De ontdekking der nieuwe Hebriden’, waarmede de bundel ‘Een eerlijk zeemansgraf’ wordt geopend, de eigenlijke geschiedenis lezen van dezen tijd. Want dit is het wonder van het werk des dichters, dat wat hij aanraakt tot een levend symbool wordt van den eigen tijd en daardoor voor alle tijden toegankelijk blijft.

Wat niemand onzer zeggen kan, kan de dichter in zìjn taal en op zìjn wijze zeggen tot ons, indien wij geopende ooren hebben voor zijn woord, dat een ander is dan hetgeen wij dagelijks spreken, ook al bedienen wij ons misschien ook vaak van dezelfde ‘woorden’. Natuurlijk is er aan ieder dichtwerk, omdat het door een mensch gemaakt werd een menschelijk-psychologischen kant en zoo kan men ook de poëzie van Slauerhoff ‘menschelijk-psychologisch’ verklaren, doch daarmee raakt men de kern niet: de kern is het

[p. 373]

beeld, dat de dichter zijns ondanks in het leven geroepen heeft en dit beeld is sterker dan hij, het heeft hem in zijn greep en niet omgekeerd.

Het beeld, dat de poëzie van Slauerhoff beheerscht, is het beeld van den Vliegenden Hollander, van den verdoemden scheepskapitein, die zonder rust te vinden over de eindelooze oceanen zwerft. Alle draden van het weefsel zijner poëzie komen hier, als in hun knooppunt, samen. En dit beeld van den Vliegenden Hollander is tevens het tijdsbeeld, dat staat boven de wereld van den modernen mensch. Wie dit aanvoelen kan, vindt in de gedichten van Slauerhoff met een vaak verbijsterende klaarheid de fundamenten van het leven in deze dagen opengelegd.

Eenige frappante voorbeelden geeft het zoo even genoemde langere gedicht, dat den tocht beschrijft van een schip, dat doelloos ‘den nieuwen oceaan’ bevaart, ‘niet zonder hoop nu nooit meer land te vinden’. Eerst raakt het schip in de buurt van een streek, waarvan het heet:

‘Hier is een wereld, elders weggezonken,
Weer opgewoeld, was eeuwenlang verdronken -
Uit de opperlagen van 't vergaan gesteente
Steken mammoeten hun verweerd gebeente.’

Een deel van de bemanning gaat hier aan land en verlaat voor goed het schip:

‘......velen het schip ontspringen

En kreten slakend wéér in 't oerwoud dringen’.

Is het noodig nadrukkelijk deze symboliek te ‘verklaren’? Ons dunkt, zij is helder genoeg. En voor wien zij niet duidelijk genoeg mocht zijn, heeft prof. Theophil Spoerri zijn ‘Goden van dezen tijd’ geschreven.

Hoort, hoe de leuzen van ons koortsachtig leven monden in dit woord, dat met enkele trekken de leege volheid van het moderne bestaan ontmaskert:

‘Laat ons doorleven daar wij moeten leven,
Leeg zijn van hoop, alleen 't bederf ontzweven
En laat ons schip aankomen op den zoom
Der andre wereld en bij 't zien verbrijzlen,
En, kunnen wij niet sterven, op een droom
Scheepgaan en zweven door de eeuwge ijlte.’

Zoo bidden wij, moderne menschen, in de diepste verborgenheid van ons eenzaam hart tot den onbekenden God. Het is de ‘monoloog’ van ons leven, die in zulke woorden luid wordt en die uitzichzelf geen einde heeft.

Daarom kan ook de mensch, die ‘antwoord’ gekregen heeft, hieraan niet voorbijgaan. Tenzij hij zichzelf een antwoord gaf; maar, hoe vroom ook, zulk een antwoord kan nimmer het èchte antwoord wezen, het blijft altijd een echo, die de eigen stem weerkaatst. Zij die ‘antwoord’ gekregen hebben, althans iets bevroeden van de realiteit van een dergelijk antwoord, kunnen niet met een medelijdend glimlachje aan woorden als deze voorbijgaan, want zij weten, dat de dichter ‘hun’ woorden op de lippen genomen heeft

[p. 374]

en dat het nog altijd ‘hun’ woorden zijn, al heeft God hun nieuwe woorden geschonken en daardoor deze oude woorden van hoogste wijsheid tot dwaasheid gemaakt.

Dit is maar een greep uit het vele, dat te zeggen zou zijn over de beteekenis juist van een zoo volslagen ‘onchristelijke’ figuur als de dichter Slauerhoff, wiens werk ons naakt voor de huidige levenswerkelijkheid plaatst. Niets kan dan blijven bestaan van de stichtelijke verschansingen, waarachter wij ons teruggetrokken hebben. Gods Evangelie geldt zeker niet minder in onze muffe burgerkamers en schemerdonkere alcoofjes (al wonen wij ook in moderne villa's met centrale verwarming naar het uiterlijke!), maar het geldt daar op een geheel andere wijze dan waarvan wij droomen.

Doch het geldt ook en in de eerste plaats - en daar gaat het hier om, niet waar Gods naam achter de horretjes wordt groot gemaakt, maar waar ‘de wereld duister bleef als in het Eerst’ en waar men op ‘een rustplaats’ hoopt ‘in het rusteloos leeg verschiet’. Dat vergeten wij altijd weer in onze neiging Gods Woord voor ons alleen te hebben.

Daarom heeft de dichtkunst van een zoo ‘existentieel’ dichter als Slauerhoff zulk een groote beteekenis voor ons. Zijn werk gaat niet op in de een of andere aesthetische of religieuze formule. Het is zonder ‘ethiek’ (men herleze hiervoor nog eens het artikel van Tom de Bruin in het Novembernummer). Maar het is het leven zelf, zooals het geleefd wordt in onzen tijd, en zooals het ook, vlagend van pijn, heengaat door ons eigen hart. En het is dit leven tot op zijn naakte kern. Dat kan niet genoeg herhaald worden, omdat wij van alle kanten en met behulp van de meest uiteenloopende middelen alle mogelijke moeite doen om tusschen de coulissen te blijven en nieuwe coulissen te maken, waarachter wij verborgen kunnen blijven.

Slauerhoff's poëzie is zonder coulissen en waar zij met ‘coulissen’ werkt, zooals b.v. in de ‘romantische’ tweede helft van dezen bundel, dienen deze coulissen toch slechts om er door des te duidelijker de weerloosheid van den mensch, die zich er achter tracht te verbergen, te laten uitkomen en de voosheid van de tooneelrequisieten zelf nog snijdender te demonstreeren.

Daarmee wil niet gezegd zijn, dat de mensch ooit geheel zonder ‘coulissen’ zal kunnen leven, maar wel, dat zijn coulissen inderdaad ‘coulissen’ zijn en niet behooren tot zijn eigen wereld. Zijn eigen wereld ligt niet tusschen de coulissen, maar er achter. En over deze wereld dicht Slauerhoff. Daarom vloekt ook het beeld, dat deze dichter van den mensch en zijn leven geeft, niet met de vizie, die de Bijbel van de menschelijke levenswerkelijkheid heeft. Want ook de Bijbel ziet achter de coulissen van het menschelijk en wereldlijk schouwtooneel. Voor het eerste raadplege men het boek Prediker, voor het tweede de boeken der Profeten.

ROEL HOUWINK.