Opwaartsche Wegen. Jaargang 14

[p. 297]

Tom de Bruin
Bij de dood van J. Slauerhoff

Voorzover ik me herinner is er in Opwaartsche Wegen - behalve een enkele recensie - nooit een beschouwing over de dichter en schrijver Slauerhoff verschenen. Ik wil dit ook nu niet doen; voor 't ogenblik zou ik alleen een poging willen ondernemen, de oorzaak op te sporen van het zeker niet toevallige feit, dat wij in ons blad deze wellicht grootste dichter van de tegenwoordige tijd ternauwernood memoreerden.

Wij protestanten gevoelen ons in de regel beter thuis bij - de christelike en onchristelike - burgerlike litteratuur, dan bij het werk van de wanhopigen, de strijders, de protesterenden. Hun werk is onsichtelik en ont-stichtend; de mensen die ze scheppen staan in sociaal en moreel opzicht ver van ons maatschappelik en geestelik welgeordende leven af. Hun liederen spreken rauw en open van dingen, waaraan we nauweliks durven denken of die we nooit zouden willen uitspreken. Hun romanfiguren begaan daden, die we slechts kennen van horen zeggen en die we verafschuwen. Kortom, hun wereld is de onze niet on heeft, wanneer we naar een gelijksoortig (ik zeg niet gelijkwaardig), ons wèl bekend werk zoeken, iets gemeen met Dostojewski en de Bijbel.

Op het eerste gezicht is de vergelijking van Slauerhoff met de Bijbel en Dostojewski nogal absurd, vrees ik. Wat Dostojewski en de Bijbel met elkander te maken hebben is meer en meer duidelik geworden en ik geef toe, dat deze twee werelden veel nauwer verwant zijn aan elkander, dan aan die van Slauerhoff. Toch hebben ze alle drie iets met elkander gemeen, namelik het ontbreken van een morele rangorde. (Een overeenkomst, die vermoedelik voor degenen die bij de christelike moraal zijn opgevoed, sterker spreken zal dan voor anderen).

De Bijbel kent geen morele hierarchie; met het woord van Paulus: ‘zij allen hebben gezondigd en derven de heerlikheid Gods’, komt de dief, de moordenaar, de ontuchtige, met de vrome op één lijn te staan. Het heeft er soms zelfs bedenkelik veel van, dat er een zekere voorkeur bestaat voor alles wat niet helemaal deugt, waar een steekje aan los is. Dat is niet alleen nieuw-testamenties; wie de geschiedenis van de Joden leest, (het uitverkoren volk) komt onophoudelik te staan voor dezelfde voorkeurloosheid in moreel opzicht. David, ‘de man naar Gods harte’, blijkt een moordenaar te zijn! Daarmee is niet gezegd, dat het er niet op aan zou komen, hoe iemand handelt. Maar Gods voorkeur voor een mens blijkt niet afhankelik te zijn van of samen te hangen met zijn gedrag.

Bij Dostojewski kennen we ditzelfde gezichtspunt ook. Zijn heiligen hebben een lijklucht, zegt Turneysen in zijn voortreffelik boekje.

[p. 298]

Dit ontbreken van respect en voorkeur voor de z.g. zedelike persoonlikheid frappeert in Slauerhoff's werk ook. Het spreekt van vrijbuiters, rovers, avonturiers, zwervers; over de onnutten, die geen plaats en taak hebben gevonden op de wereld en waarvan ieder christenmens zich afvraagt, wat ze feitelik nog in 't leven te maken hebben. Hij spreekt erover, zonder hen te omgeven met een stralenkrans van martelaarschap of grootheid. Nergens worden het helden; het blijven moedelozen, die er geen gat meer in zien of zwervers die niet anders kunnen, op zoek naar het geluk, dat ze nooit vinden, maar waarop ze blijven hopen. Alles waaraan een mens gewend is te hechten: liefde, trouw, huwelik, een levenswerk, zachtheid en barmhartigheid, wordt van een vraagteken voorzien of verlochend en ontkend.

Zijn werk is decadent, zelfs pervers genoemd. Marsman zegt hierover in zijn bespreking van Clair-Obscur (Lamp van Diogenes, blz. 51): ‘Ik wilde wel, dat simplistische, star dogmatische lieden, die dit werk decadent wilden noemen en voos-vergiftigd, ten eerste in leerden zien dat het zich au contraire, vrijwel uitsluitend met essentialia bezig houdt, dat het op zoek is naar de binnenste kernen......’

Het is onaangenaam, wanneer iemand alle waarden waaraan we hechten en waarop we ons leven hebben gebouwd met een verachtelik gebaar opzij schuift; eenzelfde aanstotelikheid, die de Bijbel ook bezit voor de ‘religieuse’ mens. Dit zal wel de reden zijn, dat we met Slauerhoff niet goed raad wisten en hem min of meer links lieten liggen. Met dat al een veeg teken. Uit de vergelijking die ik trok zal het duidelik zijn, dat we op grond van het feit, dat Slauerhoff's wereld en de onze elkander niet verdragen, zijn werk niet kunnen verwerpen, decadent of pervers noemen. Westoten dan ons godsdienstig hoofd aan de deurpost, voor we 't huis nog zijn ingegaan. Waar het op aan komt, is de wortels te vinden, waaruit zijn werk wordt gevoed.

Slauerhoff is een romanticus genoemd en we hebben op zichzelf geen bezwaar tegen dit etiket. Hij is een ‘avonturier naar het Absolute’, ‘naar de volkomen stilte’; een mens, die gestaag op de vlucht is voor de wereld waarin hij leeft en voor de mensen met wie hij in aanraking komt. Hij zoekt Eldorado, ‘een land, nog nooit in kaart gebracht’. Het eeuwig verlangen naar rust, naar volkomen eenzaamheid, naar een ander rijk en een andere wereld, draagt zijn werk. Maar niet op een romantiese wijze. Hij behoort niet tot de dichters, die zich in het leven maar al te wel bevinden en voor wie het romanties verlangen een schone droom betekent, waaraan ze zich heerlik bedwelmen kunnen, waarop ze zich gaarne iets laten voorstaan, omdat ze door het waas dat de roes om hun ogen heeft gelegd in een hoger, heerliker sfeer menen te leven dan de rest van de mensheid.

Het romantiese verlangen van Slauerhoff is echt, levenswaar in hoge mate; d.w.z. het is typies ònromanties. Hij wordt er geen heros mee en zijn romanfiguren zijn geen wazige grootheden, maar keiharde mensen.

Positiever: hij is een mens, die worstelt met de zin van het leven en de betekenis van de dood; die geen uitkomst ziet en verlangend staart naar een andere wereld waarin een losgeslagen mens als hij zou kunnen leven.

Van deze echtheid draagt zijn gehele werk de sporen. Zijn lyriek is bijna nooit zingend, zelfs niet sprekend; hij práát, ternauwernood erop lettend hoe hij het zegt; slordig,

[p. 299]

zijn rythme telkens doorbrekend, in sommige verzen bijna regel na regel enjamberend; de woorden botsen op elkander of zeuren achteloos en onverschillig strophe na strophe voort.

Met zijn romans is 't niet beter gesteld. Hij schrijft een goed, zakelik, gespannen proza, maar afgewisseld met vervelende, langgerekte passages; de compositie van zijn boeken is nonchalant, soms bijna chaoties. Wie naar mooie, goed geëquilibreerde, in zichzelf besloten litteratuur verlangt, moet Slauerhoff dicht laten. Hij ergert zich slag op slag. De doelloosheid, de zinloosheid, de afkeer van alles wat af is, volmaakt, in rust, zichzelf genoeg, harmonies, is op deze wijze onmiddellik in het werk ingedragen. Van klassiek standpunt is dit een onvergefelike zwakheid; voor hen die de betekenis ervan hebben doorzien, maakt het Slauerhoff's werk aangrijpender, levensechter, grootser.

Welke zijn nu deze ‘essentialia’, deze hoofdzaken, waarmee Slauerhoff zich bezig houdt. Op 't eerste gezicht is 't het werk van een mens, die geestelik niet ‘normaal’ te noemen is; die geen liefde kent, geen zedelike of religieuse normen, zich niet heeft weten aan te passen aan het gewone leven; een beklagenswaardig, gederailleerd individu. Voor hem, die vóór alles vasthoudt aan orde, materieel en geestelik bezit, rust, regelmaat en harmonie, aan famielie en gezin en bovenal aan een nuttig en welbesteed leven, kan Slauerhoff's werk weinig anders betekenen dan een verfoeielike of beklagenswaardige aberratie. Want 't spreekt over geheel andere dingen. Het gehele leven (en de dood, die er altijd onverbrekelik mee samenhangt) is zinloos voor hem. Daarom verwerpt hij alles wat de ‘normale’ mens lief is. Niet omdat hij dit op zichzelf gering zou achten, maar omdat hij de betekenis er niet van ziet. Voor hem zou vastlopen in de dingen van het leven 'n compromis betekenen: vlucht voor de ene vraag waarmee alles staat of valt: wat is in laatste instantie het doel?

Hij heeft de zin van leven en dood niet kunnen ontdekken in de dingen van het leven zelf, niet in liefde, noch in menselike gemeenschap, famielie, werk of wat dan ook. Daarom is hij op zoek naar die an dere wereld, naar een rijk waar hij in volmaakte eenzaamheid en stilte de angst en ellende van onze wereld zou kunnen vergeten.

Heeft zulk werk voor ons feitelik wel enige waarde? Wanneer we met hand en tand vasthouden aan het leven, zoals het zich aan ons voordoet met al zijn instellingen en ordeningen, niet. Alleen is 't merkwaardig, dat de Bijbel ook van een ander rijk spreekt, niet van deze wereld, en er toch niet buiten staande. Dit verborgen Rijk, waarin wij ons met allen en alles bevinden en waarheen wij ons spoeden, verleent eerst zin en betekenis aan het leven op aarde.

Zonder geloof in dit verborgen Rijk, in deze bedoeling van God met ons leven, met de wereld, is inderdaad alles zinloos geworden. Nu is 't onder ons gewoonte geworden over dit Rijk te spreken alsof wij het bij de hand hebben; wij doen alsof de zin van even en dood door onze godsdienstige overtuiging zo duidelik is als de klaarlichte dag. Daarom kunnen we Slauerhoff, die leven en wereld met alles wat ertoe hoort zonder betekenis acht, niet goed zetten. Hij verontrust ons, jaagt ons op uit de stellingen die wij zelf hebben gemaakt tegen de bedreiging van een zinloos leven en een naderende dood. Slauerhoff stelt ons voor een keus: we moeten zijn werk verwerpen uit angst dat onze burgerlik-religieuse zekerheid eraan gaat, of we moeten ons door hem laten

[p. 300]

schokken in ons gehele bestaan. Dan blijft er echter geen plaats voor ons ergens boven hem; we kunnen dan alleen nog náást hem staan. Wij bezitten niet meer dan hij, wij lijden ook aan dit leven, aan zijn verschrikkingen, zijn rampen, zijn ‘gestadig sterven’. Een òplossing is er voor ons evenmin als voor hem; wel vèrlossing, maar dat hebben we zelf niet in de hand.

Met opzet heb ik bij de dood van Slauerhoff niet willen spreken over zijn werk in engere zin en zijn betekenis voor de nederlandse litteratuur. Veel meer was het mij erom te doen moralistiese hindernissen, die de toegang tot zijn werk belemmeren, weg te nemen. Ons leven dreigt in de onfrisse atmosfeer van de christelike moraal meer en meer te verkwijnen. We kunnen niet meer eten en drinken, dansen, lezen, naar de schouwburg gaan, een boek schrijven, kortom leven in de breedte en diepte ‘den Heere’, voor het aangezicht van God, zonder ons erom te bekommeren wat de ‘christelike levensleer’ ons voorschrijft.

Daarom wisten wij met Slauerhoff, deze vertwijfelde, eenzame en gekwelde mens, geen raad meer en daarom ook hebben we hem min of meer doodgezwegen.

Wie zo godsdienstig is, dat hij met Slauerhoff's werk niet te maken wil hebben, is vromer dan God, want ik heb nog nooit ergens gelezen of gehoord, dat Hij van een mens is teruggeschrokken.