Opwaartsche Wegen. Jaargang 14

[p. 96]

Afrikaanse letterkunde

P.J. Nienaber, D'Arbez as Skrywer; Firma J.H. de Bussy, Pretoria, 1936; 142 blz.

De heer Nienaber, reeds bekend als auteur van Die Geskiedenis van die Afrikaanse Bijbelvertaling (Nasionale Pers, Kaapstad, 1934) is doctorandus van de Stedelijke Universiteit van Amsterdam en levert in zijn jongste boek 'n vrucht van het werk, dat aldaar verricht wordt in het belang van de taal, letteren, cultuur en geschiedenis van Zuid-Afrika. In het seminarie van deze Afrikaanse leerstoel in Nederland werken Nederlandse en Afrikaanse studenten aan de wetenschappelijke ontleding van de Afrikaanse en Nederlandse geesteshouding in haar overeenstemming en verschil, in haar aanvulling en wisselwerking en in de eerste publicatie van deze arbeid heeft Nienaber de plaats trachten te bepalen, die aan J.F. van Oordt (D'Arbez), afstammeling van de Rotterdamse patriciërsfamilie, geboren te Kaapstad, opgevoed in Nederland, maar die zijn levenswerk verricht heeft in Zuid-Afrika, in de Hollands-Afrikaanse letterkunde moet toegewezen worden.

Bijzonderheden uit de eerste hand omtrent het leven en het werk van Johan Frederik van Oordt (1855-1918) worden schaars en zijn nog intijds verzameld, zowel in Zuid-Afrika als Nederland. De waarde van het boek bestaat echter hierin, dat het het vraagstuk aan de orde stelt, volgens welk criterium werk van letterkundig belang ingedeeld moet worden in de Afrikaanse letterkunde: uitsluitend de Afrikaanse taalvorm of ook de Afrikaanse geest en sfeer er van, zelfs bij Nederlandse taalvorm, welk vraagstuk actueel is voor werken in Zuid-Afrika geschreven vóór de invoering van Afrikaans als schrijftaal. De eerste ritselingen van nieuw leven liggen immer in de windselen van het mysterie en zo zijn ook de Afrikaanse taal en kunst als een borduursel gewrocht in de nederste delen van het Afrikaanse vasteland. Niemand kan echter de Afrikaners het recht ontzeggen hun speurzin naar de genesis van hun geestelijk bestaan in spanning te zetten teneinde het navelmerk van hun identiteit te ontdekken. Het feit zelf, dat zij zich bezinnen op hun nationale herkomst en wording, en dat zij dit nuchter en objectief doen, is een verblijdend bewijs, dat hun volksbewustzijn de meerderjarige leeftijd nadert. Niet langer geeft de overmoed en zelfoverschatting der jeugd de doorslag bij het vaststellen van de hoeveelheid zuiver metaal in hun litterair allooi; nu het aantal Afrikaanse werken in de honderdtallen loopt, is het feit, dat een boek in het Afrikaans geschreven is, niet meer de

[p. 97]

enige of voornaamste reden het tot Afrikaans kunstproduct te stempelen. Deze eerlijkheid en onpartijdigheid der jongere school snijdt naar twee kanten. Eerste eis voor inlijving in de eigen letterkunde is kunstwaarde, op de tweede plaats komt dan het nationale element. Dit zal zich uiteraard openbaren in de taal, de sfeer en atmosfeer van het werk. Maar nu doet zich hier het eigenaardige, wel niet unieke, maar toch zeldzame verschijnsel voor, dat 1875 een klove gevestigd heeft in de taalvormen der letterproducten op Afrikaanse bodem gekweekt. Misschien kan een Europese parallel het geval verduidelijken. De Noren hebben lang in het Deens geschreven, de Afrikaners in het Nederlands. Historische verklaring laten wij hier terzijde als niet ter zake dienende, we stellen het feit vast. Wanneer de leren eeuwen lang hun volksziel blootleggen in het Engels, maar dan, om welke reden ook, overslaan naar het lers, de Noren van Deens overgaan naar Noors, de Turken van Arabisch naar het Turks, de Afrikaners van Nederlands naar het Afrikaans, - moeten we dan een streep halen door alle voorgaande prestaties en lerse letterkundige werken van vroeger overdragen aan de Engelse literatuur, Noorse aan de Deense, Afrikaanse aan de Nederlandse enz.? M.a.w. is de taalvorm altijd en overal primair of zijn omstandigheden denkbaar, aanwezig zelfs, dat geest en sfeer evenveel, ja zelfs meer recht kunnen doen gelden? Is er een Amerikaanse letterkunde of wordt deze soms ook Engels? Wordt de Belg Maeterlinck, als hij gaat schrijven, plotseling een Fransman? de Zwitser Konrad Ferdinand Meyer een Duitser? de Vlaming Timmermans Noord-Nederlander? De vraag stellen is haar beantwoorden.

Chauvinisme is niet noodzakelijk de beste raadgeefster. Chinese muren zijn uit de tijd. Geboorte-acten, doopcedels en taalgewoonten van auteurs zijn niet noodzakelijkerwijze naturalisatiepapieren voor hun werken. De Pool Conrad en de Nederlander Maarten Maartens behoren tot de Engelse letterkunde, de Engelsman Mark Prager Lindo tot de Nederlandse, de Fransman Chamisso tot de Duitse, niet omdat zij zo grammatisch en idiomatisch zuiver Engels, Nederlands of Duits geleerd hadden, maar omdat zij zo intens doorgedrongen waren in, zich vereenzelvigd hadden met, die andere volksziel, dat zij die konden raken, ontroeren en schokken, zoals de begenadigde eigen landsman dat kon doen. Met de enkele namen hier genoemd, namen, die feiten zijn, is toch zeker wel bewezen, dat eerlijkheid en onpartijdigheid in dezen naar twee kanten snijdt. Wanneer de Afrikaner Louis Trigardt in 1833 wegtrekt onder het Britse juk uit, een moeizame tocht maakt met zijn karavaan van dertig ossenwagens een onbekend werelddeel in, in 1836 bij de Zoutpansbergen aankomt en in 1838 eindelijk het moede hoofd voor goed ter ruste legt in het oeverzand van Delagoabaai, heeft hij, onvermaard, een Hannibalstocht volbracht. Op deze lijdensweg heeft hij een dagboek aangehouden, eenvoudig, eentonig, in gebroken Nederlands, maar soms van ontroerende schoonheid. Zo bestaat er heelwat uit het tijdperk 1652 tot 1875, de prae-Afrikaanse-schrijftaal-tijd: reisjournalen, jachtverhalen, avonturen, ook ambtelijke verslagen, kronieken, gedichten, bespiegelende geschriften, kerkelijk en leerstellig twistgeschrijf, alles vervat in Nederlandse taalvorm of in een poging daartoe, maar meestal met een Afrikaanse sfeer van zien en zeggen. We geven onmiddellijk toe, dat deze pennevruchten meer cultuurhistorische dan letterkundige en esthetische waarde hebben, maar wanneer het werk verdient, dat het recht krijgt op indeling in Nederlandse òf Afrikaanse letterkunde, moet er een maatstaf gekozen worden, die finaal de

[p. 98]

plaats toewijst. Uit overdreven chauvinisme hebben tot nogtoe de ouderen, misschien ook uit een afwerend angst-complex, als volgt geredeneerd: dit werk is in het Nederlands geschreven, een vreemde taal, nie ons taal nie, dus dit kan geen Afrikaanse letterkunde zijn. De laatste jaren echter is er een school van jongeren opgestaan, die redeneren: Chaucer, Spenser en Shakespeare zijn even goed Engelse letterkundigen als Swinburne, Wells en Rudyard Kipling, al is hun Engels moeilijk te lezen. Maerlant, Marnix, Vondel en Kloos zijn allen Nederlands, al schreef ieder de schrijftaal van zijn tijd. Walther, Luther, Herder en Ludwig zijn Duitsers uit verschillende schrijftaalperioden, zo goed als Ennius, Cicero en Seneca verschillende graderingen van Latijn vereeuwigd hebben. Afrikaans verschijnt niet op en na 15 Augustus 1875 (geboortedag van die Genootschap van Regte Afrikaners) als een Melchizedek zonder vader, zonder moeder en zonder geslachtsrekening. Het is onredelijk en onhistorisch te beweren, dat de Afrikaanse volksziel van 1652 tot 1875 zich nooit schriftelijk geuit heeft, integendeel! volksgroei, zielsexpansie en taalwasdom zijn in hun evenwijdige ontwikkeling geboekstaafd zwart op wit. Nederlands was de schering, Afrikaans de inslag en wie deze beide de eerste anderhalve eeuw wil scheiden, schendt en scheurt het weefsel. Woodman, spare that tree! In Frankrijk, Spanje, Portugal en Italië heeft het Latijn, gekruist met het plaatselijk idioom, een stel letterkundigen geleverd, die de trots en weelde zijn der wereldcultuur. In Groot-Brittannië heeft het gemengde huwelijk van Angelsaksisch en Normandisch-Frans een teelt van hoge kunst geleverd. Als er dan in Zuid-Afrika nog lieve mensen zijn, die uit misplaatste natietrots hun erfenis niet durven aanvaarden, omdat oupa zijn testament niet opgesteld heeft in de allerlaatste officiële spelling, zeggen wij met de dean van Oxford: As long as there is death, there is hope.

Jong Zuid-Afrika is niet benepen, het gooit deuren en vensters open voor lucht en licht en perspectief. Het is trots op een stamboom met lange en diepe wortels en vindt het geen schande om naast zijn moeder Zuid-Afrika ook zijn vader: het Nederland der zeventiende eeuw en daarvoor, te mogen noemen. Een halve eeuw is er geharreward over de oorsprong der Afrikaanse taal. Jong Zuid-Afrika weigert de volgende halve eeuw ruzie te maken over de aanvangen van zijn letterkunde. Jan van Riebeek, Simon van der Stel en Adam Tas hebben Nederlands geschreven, toegegeven! maar Froissart gebruikte ook geen boulevard argot of salon-Frans der twintigste eeuw. Ds. Kalden, Ds. Borcherds waren brave, knappe achttiende-eeuwers, even goed als Adv. Grevenhoek, maar er is iets van Afrika in hun daar geschreven proza en poëzie; Van Reenen, Trigardt en de Voortrekkermensen door Preller uitgegeven, al deze genoemden met nog tientallen anderen zijn wel geen wereldgenieën, maar in Zuid-Afrika als overal stijgen de woudreuzen op uit een ondergroei van varens en kruiden. ledere letterkunde wortelt in onderbewust nationaliteitsbesef, in overgeërfde en aangepaste folklore en levenshouding. Het beperkte aantal waarheden en schoonheden in elke litteratuur is gegroepeerd rondom zekere centrale feiten van permanente waarde, zoals klimaat, bodemgesteldheid, fauna en flora, volksgeschiedenis en geo-politieke ligging van de volksziel. Deze verschaffen den dichter en schrijver materiaal en gereedschap voor vergelijkingen en prikkels voor hun verbeelding. Echte litteratuur is bodem vast.

[p. 99]

Het proefschrift van Dr Elizabeth Conradie: Hollandse Skrywers uit Suid-Afrika, 1934, is baanbrekend voor de nieuwe opvatting van Jong Zuid-Afrika. Het boek van Nienaber onder bespreking past de theorie practisch toe.

Van Oordt (schuilnaam D' Arbez) is de laatste Afrikaner, zover, die zijn werken in het Nederlands geschreven heeft. In zijn Inleiding heeft Nienaber de principiële kwestie gesteld, dat geest en sfeer, materiaal en motieven de doorslag geven en niet de taalvorm, die van de datum der te schriftstelling afhangt. Naar onze opvatting is hij geslaagd.

Op het leven van Van Oordt werpt hij veel nieuw licht; litterair-historisch levert hij hier oorspronkelijk en waardevol werk. Verder toont hij overtuigend aan, dat de betekenis van het werk van D' Arbez meer cultuur-historisch is dan artistiek. Naar inhoud, stijl, strekking en effect ontleedt hij verder zorgvuldig de dertien delen der Zuid-Afrikaanse Historie Bibliotheek, een doorlopend romantisch verhaal van de Zuidafrikaanse geschiedenis, Walter Scott en Jacob van Lennep op een afstand volgend; evenzo de Z.A. Volksbibliotheek met haar drie deeltjes, ook van didactische tendens; verder de twaalf boekjes uit de Kinderbibliotheek, de korte verhalen en schetsen, levensbeschrijvingen en artikelen en de twee pogingen tot dramatiek, die kluchten hebben opgeleverd. Hij toont aan, dat Van Oordt hekkesluiter geweest is van een afgesloten tijdperk. Zijn typering van het Nederlands-Afrikaanse tijdperk en de inlijving daarvan in de Afrikaanse letterkunde is de hoofdbetekenis van zijn werk.

Aanvaarding dezer erfenis, zij het onder beneficie van inventaris, is een verruiming voor de Afrikaner horizon en incidenteel een versterking van de band, die Hollands Zuid-Afrika aan Nederland verbindt.

G. BESSELAAR.