Opwaartsche Wegen. Jaargang 14

[p. 90]

Hanno van Wagenvoorde
Het ronddicht

De vorm, de kunstvorm, is de blinkende dienschaal, waarin de dichter zijn uit het leven berijpte en gerijpte vruchten de wereld aanbiedt.

Ik zie de kunstgeschiedenis als die van een altijd wisselende, afwisselende nijverheid van verfijnd glasblazen, goud en zilver bewerken of zuiver kristaleren, al naar de wisselende bedoeling tot volkomen schaalwerk, waarvan de aard en het voorkomen door zijn inhoud bepaald wordt. En de ontvankelijke, die in het gebeuren naar schoonheid speurt, zal uit het hem aangebodene de vrucht niet nemen - want er is één schaal bij één vrucht, en ook is de notendop zonder zijn inhoud waardeloos - maar hij zal de schaal grijpen en zeggen: het is schoon zo, want hij draagt déze vrucht en zijn glazen zuiverheid dient zijn inhoud en diamant zou niet schoner zijn.

Dit is het merkwaardige, dat als men niet met de zinnen van het lijf, maar met die van de ziel zoekt, men ontdekt, dat niet alleen de vlammendmooiste zonsondergang aan weet ik welke liefelijke zee ter wereld een vrucht is, maar ook het vierkant plekje zonlicht op de kamermuur; niet alleen het ‘gelaat lief als lente’ - maar ook de kleiboerenkop die van Gogh schilderde. Want door de vorm die in de kunstenaar groeit wordt de schoonheid van iets verklaard en uitgedrukt. En wie nog altijd hardnekkig en bekrompen de min of meer verheven of godvruchtige gedachte beoordeelt, zal niet door de schoonheid gevangen worden en zal zo Bach's ‘Passionen’ verstandelijk, wijsdoenerig prijzen, maar het wonder gaat hem voorbij en de ‘Kunst der Fuga’, dat uit hetzelfde Geheim leeft, vindt hij afschuwelijk. Want dit wonderwerk draagt maar een kleine, schamele gedachte, waarop in de strengste toonkundige vorm door de kunstenaar gewerkt is, en daarom zal de onontvankelijke, beperkte, die onwetend is van de taak, die de kunst aan de kunstenaar oplegt, vergeefs in dit werk verheerlijking zoeken.

Maar dit is Bach's zegepraal, dat hij op een simpel gegeven zijn liefde wist uit te leven naar de strengste wet. En het hele kunstgebeuren viert deze zege mee, omdat de kunstenaar van alle eeuwen, als vrijheidsminnaar, die vrijheid beleeft op grond van de wetmatige gebondenheid.

Perk dichtte: ‘De ware vrijheid luistert naar de wetten’, en bij de Hartog vinden we: ‘Wie doordringt, Wie doorkampt tot in

[p. 91]

het wezen der zaak ontdekt, dat juist de noodzakelijkheid als wetmatigheid, den ondergrond van orde, den welgeplaveiden bodem inhoudt, waarop de mensch in vrijheid zijn levenskamp moet uitspelen. Want er is ook een wet der vrijheid’.

Zo is dus de kunstvorm een noodzakelijkheid en het rond- en klinkdicht zijn rijke gelegenheden tot de hartstochtelijkste vrijheidsopenbaring en ondanks (naar mijn mening: dank zij) hun strengheid.

Natuurlijk zijn deze beide dichtvormen niet de enige vormmogelijkheden. Integendeel, het zogenaamde ‘vrije vers’ is bij menigeen sterker gebouwd dan vele slappe, oneigenlijke ‘klinkers’ en ieder kunstwerk, zelfs de grilligste verbeelding is naar grondwetten ontstaan. Wij zullen die wetten bij het ronddicht nagaan en wel naar innerlijke en uiterlijke betekenis.

De innerlijke, de wezenswet is natuurlijk de voornaamste, maar omdat hij uitteraard onveranderbaar is door de kunstenaar en zich altijd hetzelfde, ongewijzigd bewijst, kort te behandelen.

Het ronddicht drukt het wentelende, vlottende beweeg van het natuur-zijn uit. Zoals de kring de rusteloze voortgang verzinnebeeldt, zo ook het ronddicht het stijgende, dalende, maar altijd deinende mensverlangen. Deze vorm is bij uitstek ontboezemend. Het klinkdicht is naar zijn aard niet uitsluitend onderwerpelijk, maar leent zich ook voor verhalende stof. Het ronddicht is voor de vertelling, ‘zonder meer’ niet geschikt. Het verhalend dicht houdt in: afsluiting, maar het ronddicht is een brok uit de levensvoortgang, die men Verlangen noemt. En hierin kan geen kunstenaar verandering brengen; zodra hij in deze vorm een gebeurtenis voorwerpelijk zou vertellen, zou hij het wezen der zaak aantasten en deze vorm niet tot zijn recht laten komen. Hij mag met het ronddicht omspringen hoe hij wil, de oorspronkelijkste maatgolven of rijmen gebruiken - het zal alleen dan een ronddicht blijven, als hij diens aard laat voor wat het is.

Anders gesteld is het met de uiterlijke kenmerken. Van deze vallen in de eerste plaats de keerregels (refreinen) in het oog.

De zaak van de keerverzen berust op de wet van de ‘voorbereiding’. Het is niet begrijpelijk waarom alleen in de leerboeken van de toneelschrijfkunst over de betekenis hiervan gesproken wordt. Een frans schrijver heeft gezegd dat de toneelschrijfkunst neerkomt op de kunst van de ‘voorbereiding’, maar ik vind, dat niet alleen in alle andere kunstsoorten, maar zelfs ook in het gewone, burgerdaagse leven de ‘voorbereiding’ een grote rol speelt. Hoeveel moppen, grappen, vertelsels, lessen, liefdesverklaringen mislukken omdat zij onvoldoende ‘voorbereid’ zijn!

Wie in de dichtkunst van sterk voorbereide keerverzen genieten wil, moet zich in Heine verdiepen. ‘Die Wallfahrt nach Kevlaar’ is hiervoor een uitnemend voorbeeld. De keerregel: ‘Gelobst seist du Marie!’ komt eerst voor in een algemeen afzijdige stemming met een ondertoon van zachte vroomheid der pelgrims. Daarna spreekt de zieke jongeling hem uit, zwaar geladen van verwachting, terwijl aan

[p. 92]

het slot de moeder het vers zingt in vrome berusting. Door deze simpel-sterk gebruikte keerverzen krijgt het gedicht een meeslepende, indringende invloed op de lezer en wordt er een volkomen mee-wetend, mee-lijdend gevoel opgewekt.

Dit is ook de taak der ronddichtkeerverzen; zij vervullen in de bouw een dienst, zijn de werkelijke steunpunten, die bij een zwak gebruik het hele vers doen verongelukken. In het bekende middelnederlandse: Egidius treedt het drieregelig keervers eerst algemeen inleidend op:

Egidius, waer bestu bleven?
Mi lanct na di, gheselle mijn!
Du coors die doot, du liets mi tleven.

Hierna wordt de eerste herhaling voorbereid.

Na:

Dat was gheselscap goet ende fijn
Het sceen teen moeste gesceiden sijn!
Nu bestu in den troon verheven,
Claere dan der zonnen scijn.
Alle vrueght es di ghegheven.

komt het keervers hartstochtelijk in een bijna verheerlijkt verlangen om ook ‘in den troon verheven’ te zijn, verrijkt van nieuwe betekenis, naar voren. En de laatste herhaling wordt dan een door smart verdiepte klacht na de uiting van 's dichters eenzaam achter blijven:

Nu bidt vor mi, ic moet noch sneven
Ende in de werelt liden pijn.
Verware mijn stede di beneven
Ic moet noch zinghen een liedekijn,
Nochtans moet emmer ghestorven sijn.

In sommige franse ronddichten vindt men de keerverzen als zwakke, hulpeloze bijhangsels. Bij Henri Warnery's gedicht: ‘La Vie est courte’ wordt men niet geboeid omdat de keerregels vervelende herhalingen worden zonder bouwende dienst in het geheel. Zij zijn niet voorbereid, maar komen als dode, doelloze regels terug en wekken het gevoel op van eentonigheid ondanks de kortheid van het gedicht.

La vie est courte comme un jour,
dont le soir suit de près l'aurore;
l'heure fuit, le couchant se dore,
le temps s'envole sans retour.

Les saisons pleurent tour à tour
sur les fleurs qu'elles font éclore......
La vie est courte comme un jour
dont le soir suit de près l'aurore.

[p. 93]

 

Il faut en faire un doux séjour,

 

un nid familier et sonore,

 

ou quelque chose chante encore

 

après la jeunesse et l'amour......

 

La vie est courte comme un jour.

In een kort gedicht als het ronddicht mag geen enkele dode zinsnede of dood woord voorkomen; en als van de dertien regels de drie bouwende als slappe, stoplapperige zinnetjes gebruikt worden, valt het geheel.

Het achtregelige ronddicht is in het algemeen daarom ook niet bruikbaar. De voorbereidingen tussen de keerverzen moeten in twee regels gemaakt worden en daarom kan geen dichter ontkomen aan een mislukt gedicht, waarin driemaal achtereen een waarheid geuit wordt, tot verveling der lezers.

B.v.: Rondeel van Ant. de Roovere:

Die gheen pluymen en can strijcken
Die en dooch ter wereldt niet!
Is hij aerm, hij en sal niet rijcken,
Die gheen pluymen en can strijcken
Alomme soe heeft hij tachter kijcken:
Hij wordt verschoven waar men hem siet.
Die gheen pluymen en can strijcken
Die en dooch ter wereldt niet.

Prachtig behandeld zijn de ronddichten van Charles d'Orléans, in onze taal door Leopold overgebracht.

De knechts des zomers zijn in 't land
en maken er zijn huis gereed
en hangen er een vroolijk kleed
van groen en bloemen aan den wand.

Met spreiden uit aan alle kant
van een nieuw wollen grastapeet
zijn nu de zomerknechts in 't land
en maken er zijn huis gereed.

O harten, lang in druk geband,
Godlof, die niet versagen deedt,
gaat uit, neemt vrede van uw leed,
en winter, gij en blijft niet, want
de knechts des zomers zijn in 't land.

De keerverzen liggen makkelijk en sterk in het gedicht en boeien bij elke herhaling, zodat zij het geheel de frisse meeslependheid geven.

[p. 94]

Ten tweede is er de bouw, die zoals wij reeds zagen in verband staat met de keerregels.

In het algemeen kan men het ronddicht evenals het klinkdicht in twee delen scheiden, waarbij na de keer, een soort overdracht volgt. Bij ‘De knechts des zomers......’ wordt in het achttal de uiteenzetting gegeven van het fris en vlot zomergebeuren, waarna in het vijftal de zomergedachte overgedragen wordt als een soort uitnodiging tot de ‘harten in druk geband’ en een bedreiging tot de winter.

Dit is een redelijke en voor de hand liggende verdeling, die het meest voorkomt. De keerverzen vervullen zo telkens een andere dienst al naar de plaats die zij in het bouwwerk innemen en de betekenis van het plan, dat aan het gedicht ten grondslag ligt is, dat het de wisselende stemming en gedachte van het keervers bepaalt.

Dit blijkt duidelijk uit het Egidius-gedicht. De bouw is zeer merkwaardig. Het gedicht is hier ook in tweeën gescheiden, maar als gelijke helften, als men de eerste drie regels (het keervers) als algemene inleiding, als voorwoord beschouwd. Die twee delen ontwikkelen achtereenvolgens de gedachten: ‘du coors die doot’ en ‘du liets mi slaven’. Het eerste deel gaat dus over de gestorven vriend, die tot verheerlijking is geroepen, en bereidt zo het hartstochtelijk verlangend tweede keervers voor. Daarna volgt het tweede deel, waarin dus de eigen ellende van de dichter behandeld wordt, zodat het keervers dan vanzelf een innige, aandoenlijke klacht is.

De bouw, het grondplan van het ronddicht is dus niet iets vaststaands, maar verandert naar bijkomstige omstandigheden. Het is noodzakelijk echter, dat die opzet de keerregels mogelijkheden geeft, want hierdoor wordt de bouw van het gedicht bevestigd. Het grondplan is er eerst, evenwel uit het onbewuste; en de drie steunpunten, waarop het bouwwerk rust zijn de keerverzen.

Tenslotte het rijm. In het ronddicht worden tweemaal vijf rijmklanken geëist, waardoor ook weer de ronddicht behandeling als vakwerk moeilijk is. Vooral in beknopte vormen als deze kunnen geen nutteloze, nietszeggende regels, die terwille van het rijm zijn ingelast, geduld worden.

Toch, omdat vaak de krachtige dichtregels uit rijm-nood geboren worden, kan het ronddichtrijm een prikkel zijn tot volle, verzadigde, goed uit-gezegde verzen.

Wie b.v. het rijm van Gorter nagaat vindt, dat hij vaak het krachtigst en zuiverst uit een moeilijk rijm spreekt. Datgene, wat men bij hem soms ‘onbeholpen rijm’ noemt is dikwijls het tegendeel en maakt de regels tot levende, sterke dichtdelen.

Misschien is het waar, dat het volgende ‘gestamel’ is:

En er is niets in mij over
dan het arme hongrig verlang;
ik heb het zoo lang, zoo lang,
het wil niet meer over.

maar dan is het het zuiverste en dichterlijkste gestamel, dat ooit gezegd werd en de armoede van het rijm heeft hier bijna een heerlijk rijke werking. En dan het volgende ‘moeilijke rijm’:

[p. 95]

 

Zij is als de gouden zonmiddag,

 

een herfstige laatste biddag

 

van boomen......

maakt de regels als het ware verzaad tot aan de laatste schoonheidsbevatting.

En juist bij de klinkdichten uit later tijd bloeien de verzen zeer vaak uit de moeilijkheid van de vier rijmklanken (een moeilijkheid die Gorter overigens zeer welkom schijnt en die hij waarschijnlijk opzettelijk zocht).

Zo zien we ook hier weer, dat de last van de wet (in dit geval de rijm-wettelijkheid) een welkome hulp is om een beklemd hart in een dichtvorm de vrijheid te doen vieren en te zingen. Nog meer dan het klinkdicht geeft het ronddicht gelegenheid, met strakke bepalingen als steunpunten, die vrijheid te openbaren. En wie vrijheid leven en geven kan, niet als een bandeloze willekeur, maar uit de onhoudbare levensnoodzaak, die is dichter bij de genade van God.