Opwaartsche Wegen. Jaargang 13

[p. 359]

Op weg naar ‘nieuwe zakelijkheid’¹⁾
G. Kamphuis

Na vijf jaar is er dan weer opnieuw een Jaarboek der Nederlandsche letterkunde verschenen. Het verschil van opzet tusschen ‘Kristal’ en de vroegere almanak ‘Balans’ bestaat hierin, dat het laatste een zekere levendigheid van uitvoering te zien gaf, doordat ook andere dan literaire kunst daarin een plaats vond. ‘Kristal’ beperkt zich tot de literatuur, en nog nauwer: tot het z.g. creatieve proza.

Belangrljker echter dan dit verschil in opzet is het verschil in geest, dat den lezer treft. Er schijnt zich onweerhoudbaar een omzwaai in onze letterkunde te voltrekken naar dat, wat men de nieuwe zakelijkheid is gaan noemen. Het duidelijkst, want binnen een eng kader het scherpst, spiegelt zich dit af in de poëzie. Het zwaartepunt daarvan ligt wel bij de door Vestdijk (eenigszins euphemistisch) zoo genoemde ‘terrestrische’ poëzie (in tegenstelling met de ‘elysische’). Of dit verschijnsel hoopvol voor de dichtkunst genoemd moet worden of niet - daarover hoeft niemand in twijfel te verkeeren. De nieuwe zakelijkheid is de dood voor alle poëzie. Hoogstens zou men kunnen zeggen, dat zij een poëzie-reinigende functie heeft, in zoover het hyperaesthetische bestreden en de geijkte dichttaal gezuiverd wordt. Wanneer onze lyriek echter niet meer haar oorsprong vindt in de groote gevoelens van het hart, in de menschelijke bewogenheid en de metaphysische bekommering, maar zich slechts bezig houdt met de ordinairste dingen des dagelijkschen levens, en met niets dan dat, dan kan er nog wel eens een geestig vers geschreven worden, maar de waarachtige bezieling, het groote romantische gevoel (en men behoeft daarbij heelemaal niet aan groote woorden en valsch pathos te denken) is er uit. Vele gedichten in ‘Kristal’ laten dit ten duidelijkste zien en doen het verlangen opkomen naar een bewogen en dieper menschelijkheid. Niet een gebrek aan knapheid in het schrijven van verzen valt hier te constateeren, integendeel, maar een gemis aan ziel. Dit geldt in de eerste plaats voor een aantal jongeren, die in het zog van ‘Forum’ varen: Van Hattum, Van Breen, Noordstar, enz. Op haar best is deze poëzie soms geestig, meestal echter steriel en vervelend (b.v. Van Breen). Het merkwaardige is echter, dat ook bij een aantal oudere dichters die omzwaai zich vertoont. 't Is natuurlijk de vraag, in hoever dit boek hiervan een juist beeld geeft, n.l. in hoever het beleid van de redactie hierin van beteekenis is geweest. Van Nijhoff b.v., die in zijn ‘Nieuwe Gedichten’ reeds blijk gegeven had van een terugkeer naar de aarde, vinden we hier een vluchtig-geestig gedicht, zonder grootschheid of diepte overigens, Roland Holst geeft een technisch knappe vertaling naar een gedicht van Rosetti, terwijl Marsman de poëzie steeds meer schijnt te verlaten voor het proza en Slauerhoff geheel ontbreekt. De beste moderne poëzie is ongetwijfeld die van Vestdijk (wiens plastiek soms aan Rilke doet denken, ondanks zijn gemis aan rythme en klankschoonheid) en van Anthonie Donker, die in zijn plastiek een tegengif gevonden heeft tegen al te weemoedige en weerlooze gevoelens. Jan Engelman's inzending ligt beneden het peil van zijn bekende werk: ‘Mid-

1) Naar aanleiding van ‘Kristal’, Letterkundige productie 1935, N.V. De Spieghel, Amsterdam.

[p. 360]

zomernachtsdroom’ mist zin en muziek en ‘Lezende Titus’ lijkt, ondanks enkele prachtige regels, een niet ten volle gelukte poging tot gelijkschakeling met zakelijker poëzie, wonderlijk genoeg beproefd door een archaïseerend teruggrijpen naar onze 17e eeuwsche dichtkunst. Werumeus Buning's bijdrage is een al te vlugge en goedkoope vertaling van een oude Engelsche ballade en staat ver beneden de beste gedichten in zijn onlangs verschenen ‘Negen Balladen’; de derde regel in de vijfde strofe b.v. wordt pas duidelijk door vergelijking met het Engelsch origineel. Naast de levensmoede, maar rijpe poëzie van Van Vrieslandt en Bloem blijken de natuurgedichten van Vlemminx verrassend frisch; jammer, dat de hedendaagsche waardeering in andere richting gaat.

Als samenhangend met de bovengenoemde verandering in mentaliteit is het zeker te zien, dat er veel meer proza geschreven wordt dan eenige jaren geleden. Het is verbijsterend, hoeveel romans er alleen nog maar ‘in voorbereiding’ zijn. Uit vele hiervan wordt ons een fragment voorgezet. Scherp zakelijke observaties uit gebieden van modern leven zijn er bij (Van Oosten's ‘Gasproef’ is wel een der beste), naast fantastischer evocaties als van Van Dantzig of een charmeerend licht brokje proza van Victor Varangot, de jongste in het gild. Weinig valt er overigens te zeggen over deze bijdragen, gezien hun fragmentarisch karakter (de omvang van de meeste bedraagt niet meer dan drie of vier bladzijden), zonder onrechtvaardig te zijn door over- of onderschatting. Alleen is het evident, dat Du Perron's bijdrage, evenals zooveel, wat hij publiceert, een vergissing is.

Geeft deze bloemlezing nu wel een juist beeld van onze hedendaagsche letterkunde? Niet in alle opzichten, geloof ik, waar het nadruk leggen op nieuw-zakelijke tendenzen bij onze dichters en prosateurs zoozeer overheerscht, dat de ‘romantische’ elementen, die evenzeer onder ons leven, niet tot hun recht komen. Maar ook nog in een ander opzicht geeft ‘Kristal’ geen goed beeld van de literaire verhoudingen in ons land. Dat dichters als De Mérode, W. Hessels, Gabriël Smit, Muus Jacobse, e.a. hier niet te vinden zijn, is na het bovenstaande niet onbegrijpelijk, maar wat er van te zeggen, als prozaschrijvers als Van Eerbeek, Kuyper-Van Oordt en Rijnsdorp (om er maar enkele te noemen) ontbreken, die allen werk gegeven hebben, dat ook in moderniteit gemakkelijk opweegt tegen veel van het hier geplaatste? Dergelijke feilen kunnen alleen maar voortkomen uit een zekere coteriegeest van de ‘officieele’ letterkunde, die slechts oog heeft voor wat binnen haar (blijkbaar te enge) gezichtskring valt en meent met het uitnoodigen van twee Protestantsche en enkele socialistische dichters dit jaarboek het vereischte algemeene karakter gegeven te hebben. Een eenvoudig middel om zooiets te voorkomen lijkt mij het samenstellen van een meerhoofdige redactie, waarin vertegenwoordigers van verschillende tijdschriften en groepen zitting hebben. Dan zou het zeker niet meer gebeuren, dat een in wezen ‘poesiefeindliche’ richting, die nu toevallig ‘dernier cri’ is, overheerscht, en auteurs, die juist wegens de moderniteit van hun proza hier op hun plaats zouden zijn, gemist worden, enkel en alleen omdat de redactie niet voldoende van de hedendaagsche Nederlandsche literatuur in al haar geledingen op de hoogte blijkt te zijn. Afgezien hiervan kan men er deze redactie (bestaande uit Victor van Vriesland en Emmy van Lokhorst) nietanders dan dankbaar voor zijn, dat zij uit de inzendingen een over het algemeen geslaagd geheel heeft weten samen te stellen. De uitvoering van het boek strekt den uitgever tot eer. De portretteekeningen van Roelofsz zijn niet alle even sterk gelijkend en missen in hun te zware lijnen pit en puntigheid.