Opwaartsche Wegen. Jaargang 13

[p. 78]

Boekbespreking

Ons Anneke, door Eva Raedt- de Canter. A.W. Bruna en Zoons Uitgeversmaatschappij, Utrecht.

Deze episode uit het leven van een arbeiderskind in Brabants milieu is met talent verteld. Anneke groeit uit haar kinderlijkheid weg - de liefde doet haar intree in haar leventje. Liefde zoals ze die in haar eigen kring kent, onsentimenteel en vinnig-bazig aan de buitenkant, maar warm en diep van binnen. Ze vecht, om haar Dreeke vast te houden, de kleine Anneke, als de jongen bij een uitje meer nota neemt van een vriendin, dan van haar-zelf. Ze snapt niet, dat die ‘ontrouw’ net zo goed een vorm van verlegenheid is, als haar eigen kattigheid. Zo komt dan alles ook goed en Dreeke wordt thuis gepresenteerd. Anneke leeft onder de druk van moeders machtsbestuur. Met de eerste vrijage komen de eerste tekenen van opstandigheid. Ze durft moeder àan en kan haar aan. Ze zijn uit 't zelfde hout gesneden. Vader staat 't niet aan, dat Anneke's vrijage zo officieus plaatsvindt: ‘Een ding zeg ik oe: met da stiekeme gevrij mot et uit zijn. Ad de kermis afgelopen is, kan 'ie 'ier komme en fesoenlijk zeggen wat ie mee jou veur heet’. Waarop Anneke zich een dochter van haar moeder toont: ‘Ij?’ vraagt ze verbaasd. ‘Ij mee mijn? Ik toch mee 'em zeker? En da za'k 'em wel loaten zeggen ok, as 't daorom te doen is’.

Goede novellistiek, met rake typering en gevoel voor humor, maar overigens zonder de verdienste van ergens dieper te peilen dan het alledaags gebeuren. Elke achtergrond ontbreekt hier.

v.d. L.

Het Soma Paradijs, door Aldous Huxley. Vertaling van John Kooy. Uitgeversmaatschappij Contact, Amsterdam.

Aldous Huxley is een van die figuren in de hedendaagse letterkunde, wier wanhoop om het lege leven van de ‘moderne’ mens maar één uitweg vindt - een grollend cynisme. Onder bovenstaande titel verscheen zijn fantastische toekomstroman ‘Brave New World’ (dappere jonge wereld) - waarin de ‘gestabiliseerde’ samenleving van over 600 jaar wordt verbeeld. Met een verbazingwekkende kennis van de momentele stand der wetenschap en techniek projecteert Huxley de consequente toepassing van al die vindingen in de toekomst. Alles is genormaliseerd en gestandaardiseerd met dit éne doel: het geluk van de mens. Daartoe is ook alle vrijheid, van leven, van denken, van geloven onderdrukt. Individualiteit is opgeheven, alles is gesocialiseerd en gereglementeerd. ‘Soma’ een volkomen onschadelijk bedwelmingsmiddel, vervangt cocaïne, opium, alcohol, heroïne, enz. en helpt over alle mogelijke depressies heen. Het verloren paradijs is herwonnen. De sexualiteit is op de meest bevredigende wijze gekanaliseerd. Geboorten komen niet meer voor, het menselijk geslacht wordt seriesgewijs synthetisch vervaardigd in grote kweeken broedlaboratoria. De techniek heeft de mens op alle punten en volmaakt geknecht en ten onder gebracht. Het ‘avontuur’ van 't plaatsen van een ‘wild’ mens uit een ‘wildenpark’ in deze toekomstcultuur geeft het vereiste contrast-effect - maar tevens veroorlooft het Huxley z'n angst voor deze toekomst scherp te formuleren: deze wilde eindigt in een vlaag van walging met zelfmoord. Ik ga thans op dit boek opzettelijk niet dieper in, daar ik er in de loop van dezen jaargang in breder verband op terugkom.

v.d. L.

[p. 79]

Vrouwen treden uit de schaduw, door M. van de Moortel. Contact, Amsterdam. 1934.

Vier vrouwen in een ziekezaal - en een vijfde, die in hun levens en hun verleden doordringt, die het straks, zelf genezen ontslagen, te boek stelt. Vier vrouwennovellen dus, in de omlijsting van het verhaal der toevallige ontmoeting in het gasthuis. Wiske, een gescheiden vrouwtje en Françoise, een ongeneselijk ziek jong meisje - beiden uit de kleine burgerstand. Jenny en ‘Bomma’ beiden uit proletarisch milieu. Plaats van handeling: Antwerpen. Niet alle vier novellen zijn even goed geslaagd. Het verhaal omtrent Wiske is vol van de tederheid, die deze figuur door het haar verleende karakter zelf om zich heen verspreidt. Françoise geeft zelfs voor de verteller zèlf haar levensgeheim niet prijs, zij blijft gedistantieerd - men raadt de smartelijke vertwijfeling achter dit ondoordringbaar gelaat meer, dan dat ze zichtbaar wordt. Gaaf en sterk is de levensloop van Jenny, als dit kloeke en vaardige proletariërskind zelf. Ze kan het leven aan. ‘Bomma’, de oude, halfsimpele werkster, krijgt geen relief, zelfs niet door het rumoerig gebeuren van de achtergrond der Majollesteeg, waartegen de schrijver haar plaatst. Er heerst een zekere eentonigheid in de wijze van uitbeelding, iets bijna schematisch, iets gedachtelijks, dat 't gevoel ònderhoudt. Toch boeien de verhalen als geheel onweersprekelijk, ook al is de taal (goed Nederlands met een Vlaamse dialecttint) wat mat en effen, ik zou haast zeggen: wat fatsoenlijk. De strekking is onmiskenbaar een sociale, deze kunst heeft een bedoeling het tekort in deze levens te ontdekken. Een tekort intussen, dat naar z'n diepste wezen de schrijver van deze verhalen niet helder voor ogen staat. ‘Over alles ligt de grote alledaagsheid, die door één mens alleen niet te breken is’. Beseft van de Moortel wat dat is, die ‘alledaagsheid’? Of kan hij het niet weten, omdat hijzelf mee gewikkeld is in die alledaagsheid? Omdat ook voor hemself het leven naar boven toe een drukkend laag plafond heeft, zonder doorkijk naar een hoogte, waar het grootste mensenleed klein wordt, omdat hier het waarlijk onpeilbare zich welft boven àl onze levens, proletariërs of bourgeois? Ik heb reden, dit te geloven - de schrijver staat zelf nog zo zeer burgerlijk tegenover z'n stof - met het neerbuigend meedogen, dat niet onecht is, maar ontoereikend. Werkelijk besef van solidariteit stoot dieper, ook tot de holle kern van het leven der bourgeois, als het renteniersgezin in dit boek, dat - zoals in alle werk met ontoereikend sociaal besef - maar caricatuur blijft. De schrijver heeft zich gemeten met de mogelijke vormen van het leven; ‘alledaagsheid’ in zijn eigen bestaan belet hem, de diepste grond te raken, de grond van ons aller zijn. Het zijn, dat in z'n ontbloot-liggen wacht op de genade van God, in Wien alleen leven mogelijk is.

v.d. L.

Het ‘Wetenschappelijk’ Antesemitisme, door Dr. Henri Polak. Andries Blitz. Amsterdam 1933.

Schrijver weerlegt op goede gronden, wat door enkele Duitse scribenten op kwaadwillige wijze het Jodendom ten laste wordt gelegd. De beschuldiging luidt: in de Joodse Talmoed- en andere wetsgeschriften wordt als zedelijk ‘goed’ gesteld, wanneer een Jood een Christen bedriegt, benadeelt, verraadt en verraders van eigen bloede doodt. Bedoelde schrijvers (Arthur Dinter, Theodor Fritsch, Jakob Esker), die hun ‘wetenschappelijk inzicht’ blijkbaar in dienst stellen van de politieke Jodenhaat in Duitsland, leiden uit deze passages af, dat het Jodendom blijkbaar de bedoeling heeft, de Westerse kuituur te vernietigen. In zijn verweer ontmaskert Polak in de eerste plaats de herkomst van de z.g. feiten. Geen der Joodse wetsgeschriften bevat passages als door de Duitsers genoemd. Deze bewijzen zijn klakkeloos overgenomen uit de geschriften van de beruchte prof. Rohling te Weenen. Rohling heeft de texten vervalst. Vals zijn dus

[p. 80]

ook de daaruit getrokken conclusies. Het Jodendom werkt niet kultureel vernielend, maar integendeel opbouwend. Polak stelt een achtenswaardige lijst op van geleerden, kunstenaars, staatslieden en zakenlieden, die de moderne kultuur groote diensten hebben bewezen. Het is goed, van dit vertoog kennis te nemen, daar dit een groot aantal gedocumenteerde feiten stelt tegenover allerlei vage aantijgingen, die geïnspireerd door onchristelijke haat en domheid, tegenwoordig als politieke brandstof worden gebezigd.

v.d. L.

De Wijzen van Zion, door Wolfgang Cordan. Uitgeversmaatschappij Contact. Amsterdam 1934.

Verhaal: een Duits student van joodsen bloede wordt getuige van de vermoording en verminking van z'n Joodse collega's in het universiteitsgebouw. Het werk van de Nazi's. Hijzelf brengt er 't leven af. Maar deze schande: geslagen en geschopt te zijn om niets dan zijn ras, werpt hem in een zenuwcrisis. Daaruit opgestaan, weet hij nog maar van één ding - wraak. Enige toevlucht is voor hem het communisme, daarom staat het vast - hij gaat over naar de ‘rode honden’. Daartoe vlucht hij naar Zwitserland. Het verhaal is tendenzieus - de geloofwaardigheid der feiten wil gestaafd zijn door de mededeling, dat ze ontleend zijn aan een autobiografisch manuscript van de Hongaarse schrijver Endre Farkas. In het verhaal zijn ingevlochten twee fantastische elementen. Het eerste is de Duitse legende (modern) van de ‘Zeven Wijzen van Zion’: om de 49 jaar vergaderen diep in 't geheim de zeven voornaamste rabbijnen der wereld, om een vernietigingscampagne van Joden tegenover Christenen te beramen. De documenten van de conferentie van Krakau (1865) zijn Duitsen geleerden in handen gevallen. Het program bleek alle rampen van de tweede helft der negentiende eeuw te projecteren: grootkapitalisme, klassenstrijd, oorlogen, enz. met als einddoel: vernietiging der Westerse kultuur. De onnaspeurlijke geheime conferentie van 1914 had onmiddellijk het schot van Serajewo tengevolge mèt de grote oorlog, de inflatie en de economische crisis. Deze hoge raad van het Jodendom beraamt dus stelselmatig de ondergang van West-Europa, als acte van wraak op het Christendom voor de vernietiging van Jeruzalem en de tempel. Daarom is voor de Duitsers, die dit complot hebben ontdekt het gebod: vernietiging der Joden. Dat bevrijdende werk doen de bruinhemden. Aan deze ‘onthulling’ verbindt de auteur de namen van Julius Streicher en Ludendorff. Of het waar is? Niets is momenteel onmogelijk in Hitleria. Een proza-epos van zeer slechte kwaliteit, maar interessant om z'n strekking besluit dit boekje. ‘Klaagzangen van Jeremia’ heet het. De ster Israëls heeft met z'n volk meegewandeld de eeuwen door. Hij had oorspronkelijk zes punten. Nu heeft hij er nog maar vijf, is bloedrood geworden en staat boven Rusland. De Ster Israëls, die 't volk Israël de weg wijst, de weg naar 't communisme, de laatste toevlucht voor een getrapt ras. Zo loopt dit hele verhaal uit op een propaganda voor 't communisme, dat altijd z'n middelen goed weet te kiezen. Het speculeert op 't in stilte verachte medegevoel van de ‘bourgeois’, zonder intussen aan zulk een gevoel waarde te hechten. Dat is de leugen van zulk een geschrift als dit. Toch is er een waarheid in: de waarheid van het verscheurende dier in ons allen. De waarheid van een ‘humane’ kultuur die de aarde langzamerhand onbewoonbaar maakt. De communist protesteert - waar blijft ons Christen-neen? De vertaling is van Theo J. van der Wal, die ongetwijfeld wel Nederlands kent en Duits geleerd heeft. Z'n vertaling echter is geschreven in een taal, die tussen beiden het midden tracht te houden. Is dit ook een vorm van ‘contact’?

v.d. L.