Opwaartsche Wegen. Jaargang 12

[p. 402]

Hebt u al gelezen?......^*)
Roel Houwink

Er is een groot gevaar, dat in toenemende mate onze letterkunde bedreigt. Al meer en meer raakt onze litteratuur betrokken in het hachelijk proces der verzakelijking, dat gansch onze cultuur als met melaatschheid heeft besmet.

Voor de letterkunde beteekent deze verzakelijking, dat haar geestelijke beteekenis langzaam maar zeker op den achtergrond komt en dat zij zich hoe langer hoe gewilliger aanpast aan ‘de eischen des tijds’, wat ten gevolge heeft, dat zij haar normatieve zelfstandigheid verliest en vrijwel een filiaal wordt van de internationale amusementsindustrie.

Van drie zijden wordt de zelfstandigheid der litteratuur belaagd: van den kant der uitgevers, der schrijvers en van het publiek. En aangezien dit juist de drie kategorieën zijn, die ten nauwste betrokken zijn bij de productie van het boek, behoeft het ons niet te verwonderen, dat dit proces der verzakelijking zoo snel en ingrijpend de letterkunde heeft aangetast.

De uitgevers vertegenwoordigden vroeger een aparten stand onder de zakenlieden. Hun vak bracht het met zich, dat zij niet uitsluitend commercieel waren georiënteerd. Doch sinds als een vloedgolf de Amerikaansche business-methoden Europa hebben veroverd, zijn er nog maar enkelen wier ‘zaak’ niet in een ‘bedrijf’ veranderd werd.

In het bijzonder onze vaderlandsche letterkunde, die door de beperktheid van ons taalgebied aan mammonistische neigingen nimmer veel te bieden had en daarom in commercieel opzicht gelukkig vrijwel geheel aan haar eigen lot overgelaten werd, ondervond de nadeelige gevolgen van de rationalisatie der uitgeverijen, die tamelijk plotseling de commercieele levensvatbaarheid van de litteratuur aan het licht bracht. Dat deze ‘ontdekking’ voor het meerendeel van onze in dit opzicht onbeproefde auteurs, nog wel bij een toenemende algemeene verzwaring der levensomstandigheden, funeste gevolgen hebben moest, spreekt wel van zelf. Het kon niet uitblijven, of zij raakten onwillens, hoe langer hoe meer onder den invloed van de suggesties der uitgevers, die op hun beurt - en hier sluit zich de heksencirkel! - deze ontleenden aan ‘de behoeften’ van het publiek.

Want wat het publiek den uitgever ‘decreteert’ is een vaal gemiddelde van smaak en wansmaak, van leugen en waarheid, van rechtmatig verlangen en liederlijk begeeren ZONDER EENIGE GEESTELIJKE GERICHTHEID. En naar dit willekeurig patroon met zijn vertroebelde verhoudingen zijn onze schrijvers aan het werk getogen, de talentvollen èn de talentloozen, om maar te zwijgen van de onafzienbare massa der middelmatigen.

De drie ‘praktische’ consequenties uit dezen stand van zaken zijn: De uitgever richt

*) Naar aanleiding van Johan Fabricius, ‘De Dans om de Galg’. Den Haag. H.P. Leopold's Uitgevers Mij., 1934.

[p. 403]

zich bij de keuze zijner ‘objecten’ naar de bovengenoemde onkwalificeerbare behoeften van het publiek; de schrijver richt zich naar de wenschen van den uitgever (van het publiek); het publiek laat zich gaan op zijn emoties. Automatisch geraakt op deze wijze de geestelijke zelfstandigheid der letterkunde onder den voet. De productie spitst zich toe op het in geestelijk opzicht bijkomstige en toevallige. Een boek, dat ‘tegen den geest van den tijd ingaat’ (waren er ooit andere boeken, die ons iets van belang te zeggen hadden dan juist deze!), wordt door den uitgever hoogstens als een hoofdschuddend aanvaarde speculatie op het ‘je kunt nooit weten’ van de grillige publieke belangstelling aan de markt gebracht; maar zelden staat een uitgever nog achter DE IDEE van een boek en, men moet niet onbillijk zijn, meestal kan hij zich ook deze ‘luxe’ niet eens permitteeren. Doch, het is ver gekomen met een samenleving, waarin geestelijke zelfstandigheid als een luxe moet worden beschouwd.

Dit alles brengen wij naar voren in verband met de poging, die wij willen doen, hier een rechtvaardige beoordeeling te geven van het jongste boek van Johan Fabricius: ‘De Dans om de Galg’, dat zoo nauw betrokken is bij deze dingen.

Deze gansche roman-trilogie heeft van den aanvang af het publiek bovenmatig geboeid. Waardoor? Ongetwijfeld óók door zijn soepelen, romantischen inhoud, die het ons zoo gemakkelijk maakte telkens voor eenige uren onze moeilijkheden uit het oog te verliezen en ons weg te laten deinen, ver van de kusten van ons werkelijk leven, naar het kleurig eiland van des schrijvers verbeelding; doch evenzeer door den vorm, die zoo geheel verschillend is van wat de lezers van de moderne Nederlandsche schrijvers tot nog toe over het algemeen gewend waren.

Fabricius heeft weer voor ons doen opleven de kunst van de vertelling, van het episch verhaal. Na zoovele ‘vertikale’ zielsontleding, was het voor menigeen een verademing al lezend met zijn aandacht zich te kunnen blijven bewegen in horizontale richting. Voor innerlijk vermoeide en nerveuze menschen, zooals wij op het oogenblik bijna alle zijn, beteekende het een uitkomst, een boek in handen te krijgen, dat niet aan de wortels van ons eigen zieleleven knaagde en dat onze hongerende onzekerheden ongemoeid liet, ze speels bedekkend voor een wijle met een vlies van bonte en bewegelijke beelden. Het gaf ons soelaas en het geeft dat nog aan een ieder, die verstrooiïng zoekt en zich niet wil vergenoegen met een leeg vermaak. Want, men moge Fabricius verwijten, dat hij geen groote en diepe persoonlijkheden in zijn romans tot uitbeelding brengt, het zijn in elk geval MENSCHEN, die hij teekent en deze menschen zijn volstrekt niet zoo oninteressant, dat zij ons niets meer zouden kunnen doen beseffen van de gemeenschap, waarin wij met hen, elk naar onzen aard, staan.

‘De Dans om de Galg’ doet voor de beide andere deelen der trilogie niet onder. Als compositie wint het laatste deel het stellig van het tweede; wat betreft de uitbeelding der verschillende figuren lijkt het ons het rijpste van de drie.

De ‘natuurlijke’ toon, waarop Fabricius weet te vertellen en die hem waarschijnlijk wel een beetje door in dit opzicht minder rijk begiftigde en toch zoo graag populair zijnde auteurs zal worden benijd, maakt ook dit boek tot een voor allen gangbare lectuur. Als Fabricius u eenmaal beet heeft, komt ge zoo gemakkelijk niet meer van hem los. En tegenover een gemis aan geestelijken diepgang en normatieve gerichtheid is dit toch

[p. 404]

ook weer een verdienste van zijn werk, omdat hij hierdoor een weg tot de letterkunde opent voor velen, die anders wellicht bij de gebruikelijke amusementslectuur zouden zijn blijven staan.

Wanneer men onder deze aspecten een schrijver als Fabricius beziet, loopt men geen gevaar hem onbillijk te beoordeelen, terwijl men aan den anderen kant toch een open oog blijft houden voor de beperktheid van zijn talent, die door een schare van al te geestdriftige bewonderaars wel eens wat al te licht over het hoofd zal worden gezien; iets, waarin ongetwijfeld op zijn beurt een gevaar voor onbillijkheid schuilt tegenover een aantal minder populaire, maar dieper gaande auteurs.