Opwaartsche Wegen. Jaargang 12

[p. 367]

Donker en licht^*)
H. de Bruin

Sedert mijn gedachten door de atmosfeer van Anthonie Donker's laatste dichtbundel werden aangetast, heeft mijn denken alle fasen van opklaring en weer toeschemeren ondergaan. Dat wil dus zeggen, dat ik met dit werk heel wat moeite heb gehad.

Waarom eigenlijk? vraag ik me nu af. Omdat deze verskunst ingewikkeld is, of onduidelijk? Integendeel: ze is niet gecompliceerd, noch van vorm, noch van inhoud.

Allereerst meen ik de oorzaak te moeten zoeken in het feit, dat deze bundel van Donker mij teleurgesteld heeft. Deze dichter is in onze literaire cultuur langzamerhand een man van gewicht geworden, iemand waarvan men de overtuiging had, dat hij dikwijls goede en opmerkelijke dingen heeft gezegd. Het oordeel van dezen criticus, die ten aanzien van methode en criterium in de critiek zelf waardeerbare principes bleek te bezitten, wordt in brede kring op prijs gesteld.

Geen wonder dat men van zo'n mens van beschaving en inzicht steeds bij voorbaat goede verwachtingen koestert. Van welke aard deze verwachtingen precies zijn, en op welke zijde van het werk zij zich het eerst richten, is niet nauwkeurig uit te maken. In het algemeen valt er enkel dit van te zeggen: dat men op z'n minst veronderstelt, iets - en niet eens zo heel weinig - aan het werk te zullen hebben.

Ik was blij met Donker's bundel, toen ik hem in handen kreeg. Ook zonder dat ik wist, wat er op het heldere papier tussen de grijze omslag te lezen stond. Nadat ik van de inhoud kennis genomen had, maakte deze blijdschap plaats voor een zekere, onaangename verlegenheid. In mijn gevoel was deze verlegenheid gemengd met een soort prikkelbare neerslachtigheid. Ik heb mij tweemaal bedacht, alvorens ik maar dadelijk concludeerde, dat de geest van deze gedichten die gesteldheid teweeg bracht.

Ik wil mij daarop nog eens, en nog eens desnoods, bezinnen - maar dan nu betuig ik toch ronduit: ja, inderdaad. Heel goed besef ik daarbij, dat ik moet oppassen, uit louter spijt domme en onrechtvaardige dingen te zeggen. Als ik nog eens releveer, wat er zo in me omging na de kennismaking met deze verzen, dan valt er het volgende op te merken: Mij terugverplaatsend in het bijna-duister waarin mijn gepeinzen verkeerden, voel ik de neiging sterker worden om uit te roepen: Pas op - deze uitingen zijn gevaarlijk, althans vele ervan. Want deze dichter dicht o.m.: Het is onzeker waarom wij hier leven; als God nog eens naar Zijn wereld omkijkt, dan zal Hij haar wel zachtjes laten insneeuwen; of: waarom zal Hij haar eigenlijk maar niet onder het zand begraven?

Zet ik me neer in de zachte schemer, met aangename herinneringen aan en goede gevoelens jegens den mens, wiens stem welluidend tegen me uitpraat, dan zou ik willen fluisteren: Ik kan het best begrijpen - al ben ik het niet helemaal met je eens - maar, nietwaar?: 'k ben ook een mens. En dan in zo'n tijd. En?, je zegt toch ook heel mooie en op zich-

*) Naar aanleiding van: Gebroken Licht, door Anthonie Donker.

[p. 368]

zelf ware dingen; dat een mens kan bloeien als geen bloem ter wereld...... dat God welgevallen heeft aan twee mensenkinderen, veilig vredig in elkaars armen. Je weet van de vredigheid van transparante Septembermorgens, van de rust van bergdorpen en valleien. Natuurlijk...... rondom het eiland van geluk raast de zee, jaa......

Maar dan vraag ik plotseling: En wat wou je nu? - Dansen! lacht de dichter. Om een ogenblik alles te vergeten. Scherzo, Tango, Estelle. Er tussendoor vertelt hij een niet onaardige aardigheid van Mickey Mouse.

Nu ben ik den dichter een wijl genegen. Ik bedenk zelfs: Stel, dat hij geschreven had: Soms is het onzeker waarom wij leven, of: Het lijkt onzeker enz...... Dan wordt dat gevoel van onzekerheid in de volgende regels toegelicht...... (Ik knik zachtjes, en overleg of het vers zo misschien niet geschikt ware geweest voor Opwaartsche Wegen).

Maar dan daarna. Als het opeens helder dag wordt in me - en dat is het nu langzamerhand geworden - dan houdt ik het er voor, ten eerste: dat dit dichtwerk toch feitelijk vrij óngevaarlijk is. Waarom? Omdat het daar, waar het gevaarlijk leek, in wezen, om het eens kras uit te drukken, tamelijk lamlendig is. Tenslotte zwikt het je niet uit je evenwicht. Voor ons is het helemaal niet onzeker waarom we hier leven. En we weten ook zeer wel, dat God allang naar Zijn wereld heeft omgezien, en dat Hij Zich niet met volslagen weerzin heeft afgewend.

Voor een lang, lang ogenblik word ik nu opeens trots op het dichtwerk van onze eigen jongeren. Ondanks de tekortkomingen, ondanks het feit dat het naar de geest niet op dat hoge plan staat, waarop het krachtens zijn toeleg zou mogen en moeten staan, is het zijn roem en tevens zijn kracht, dat het uitzicht erin niet is toegesneeuwd, dat zijn bronwel niet is verzand.

Tot voor kort was er o.a. bij den criticus Donker generlei neiging, om van het werk der onzen eens behoorlijk kennis te nemen. Sedert hij er toevallig mee in aanraking kwam, heeft hij het niet zonder waardering vermeld. Dat is op prijs te stellen. Maar het verplicht ons in 't minst niet, ons oordeel over dit zijn laatstverschenen werk, uit vriendelijkheid of zoiets, achter enkele oppervlakkigheden als: diep-menselijk, schoon van zegging, prachtig van rhytme e.d. - te verschansen.

In dit werk woelt zo goed als nergens de weerbaarheid, die Donker ten aanzien van de critiek zo heeft voorgestaan. De verzen, die ten nauwste samenhangen met de levenshouding, vertonen een kleine, angstige gestalte, die nauwelijks glimlacht tegen het zonnetje en de madelieven.

Maar mag ik dat een mens kwalijk nemen? Want is die bevende doodsangst dan niet iets heel menselijks? Alles begrijpen, is alles vergeven, zegt men. Ja, dat is de misselijkste dooddoener die er bestaat.

Het is eenvoudig niet waar - ook voor dezen dichter niet - dat wij niet weten waarom we hier leven. En deze grondtoon klinkt toch feitelijk overal in deze verzen door: een landerige ongewisheid. Al is Donker wellicht dan de hoogste zin van 't leven niet duidelijk, hij heeft toch midden in het leven zijn werk, zijn taak, zijn kind nota bene. Hij heeft zijn jongen zelfs een ‘Standaard’ uitgereikt, en nog wel een die nu niet bepaald vodderig en flets is. Al zijn dan voor hem alle kimmen rond dit enge levensdal dichtgevallen, dan heeft het bestaan in dit dal, waar zelfs af en toe de zon schittert op een bergwei en een

[p. 369]

dorp, en waar het uitzicht toch ook nu en dan nog openbreekt, dan heeft dit alles toch in zichzelf nog een zin? Waarom dan in vredesnaam niet dapper begonnen, tenminste van uit deze gegevenheid te leven en te dichten?

De eerlijkheid gebiedt ter erkennen, dat hier en daar in deze verzen inderdaad blinking is van licht, maar slechts als een glimvlek in de mist. Is het nu de komende Glorie van de dag, of wellicht een spiegeling van het moeras van de Dood?

De criticus Donker heeft het nooit verheeld, dat het Christendom, zoals zich dat openbaart in het Katholicisme of in het Protestantisme, hem niet sympathiek is. Zijn werk toont inderdaad duidelijk aan, dat hij van een andere geest is. Wij belijden niet: het gaat toch maar naar de dood: wij weten - al wordt deze zekerheid wel eens aangevochten - het gaat uiteindelijk naar het Leven! -

Het kan geen kwaad op dit onderscheid, deze tegenstelling in de gerichtheid van ons en andrer werk eens met nadruk de aandacht te vestigen.

Nu mogen onze ogen weer open zijn voor de waarde van het kunstwerk van al diegenen - groten, middelmatigen en beperkten - voor wie het angstwekkende en het zinloze ontraadseld worden in een geloof, dat schijn en wezen onderkent.

Er zijn verschillen als van nacht en dag, waarvan men zich bij het ontwaken bewust wordt. Dan prijst men de morgen. Onze kunst mag staan - Goddank - in het teken van Paschen.